THEMA ENERGIE-TRANSITIE  #4/2024 FOTO BERT POTS Ruimte en Wonen Vakblad over de leefomgeving voor ruimtelijke professionals en woonexperts THEMA ENERGIE-TRANSITIE  #4/2024 Energie- transitie #4/2024 Vakblad over de leefomgeving voor ruimtelijke professionals en woonexperts THEMA ENERGIE-TRANSITIE  #4/2024 Aanpak groeiende dak- en thuisloosheid VERSCHUIVING VAN ZORG NAAR WONEN 'Zoek aansluiting bij de leefwereld van de ander' SUCCESVOLLE SAMENWERKING IN DE ENERGIETRANSITIE Maak meer ruimte voor werken in de stad ONDERNEMERSCHAP BIEDT WEG UIT ARMOEDE Meer informatie over deze bedrijven en het partnerschap staat op ruimteenwonen.nl/partners Heb je ook interesse om partner te worden, neem dan contact op met Evamarije Smit via telefoonnummer 06-16192662 of via e-mail e.smit@aeneas.nl Ruimte en Wonen wordt mede mogelijk gemaakt door onze partners. Een partner van Ruimte en Wonen geniet van veel aantrekkelijke voordelen, waaronder een korting op het lidmaatschap en een profielpagina op deze website. Omdat het partnerschap in onderling overleg wordt ingevuld, sluiten de voordelen precies aan bij de behoeftes van de partner. Ook de aandacht trekken van corporaties, bouwers, duurzaamheidstrategen en architecten?Kijk op www.ruimteenwonen.nl/adverteren voor de mogelijkheden of bel 073 205 10 23 1 Aanpak dakloosheid 06 EN VERDER 04 Hoofdredactioneel Energietransitie 60 Column Els Otterman 72 Column Flip ten Cate 74 Recensie Leven onder het luchtruim ARTIKELEN 12 Aanpak groeiende dakloosheid Verschuiving van zorg naar wonen 26 Windenergie op land Speelbal van de politiek 34 Succesvolle samenwerking 'Sluit aan bij andermans leefwereld' 42 'Oefen bij renovatie in nieuwsgierigheid' Gulden Feniks 2024 52 Renovatiemanifest 'De meeste woningen staan er al' 62 Werken versus wonen 'Stop het vertrek van bedrijven uit de stad' INTERVIEW 18 Gemeenten aan de slag Interview Maureen van Eijk (directeur NPLW) Succesvolle samen- werking 34 Mona Fanclub 72 COVER Dakloosheid in Brussel. Foto: Bert Pots THEMA ENERGIETRANSITIE Inhoud 2 Jan de Vries StraatConsulaat Jeroen Kleijne freelance journalist Marten van der Gaag zelfstandig adviseur Evamarije Smit redacteur Marieke Berkers NRP Elisabeth Boersma NRP Rik van der Ploeg Natuur & Milieu Els Otterman HDSR Cees-Jan Pen Fontys Aan dit nummer werkten mee: Auteurs 3 RUIMTE + WONEN NETWERK Remco Deelstra gemeente Leeuwarden Flip ten Cate redacteur Jutta Hinterleitner stedelijk onderzoeker Bert Pots senior redacteur 4 Ook vandaag is de bouw van windturbines op land een issue, nu voor de BBB. En onderdeel van een poli- tiek van pappen en nathou - den. Toch gaat er als het om de energietransitie gaat ook veel goed, legt Maur - een van Eijk in een inter - view uit. Zij is directeur van het Nationaal Pro - gramma Lokale Warmte - transitie. Volgens haar leeft bij gemeenten steeds meer de wens tot versnelling. Ten opzichte van een jaar geleden staat het onder - werp warmtetransitie veel meer op de kaart, overal in het land. Gemeenten willen nu echt aan de slag met concrete projecten én met het warmteprogramma. Maar, zo wordt gesigna - Energietransitie De energietransitie wordt in dit nummer op drie heel verschillende manie- ren belicht. De oudere le- zers onder ons kunnen zich wellicht nog herinne- ren dat in 2007 toenmalig VROM-minister Jacqueli- ne Cramer in het kabi- net-Balkenende IV besloot geen windturbi- nes toe te staan in de buurt van Woerden. Het belang van het uitzicht in het Groene Hart woog voor haar het zwaarst. Haar keuze was voor Ne- derlandse gemeenten het sein om minder werk te maken van de bouw van windturbines op land. Marten van der Gaag schetst hoe in de periode Ten opzichte van een jaar geleden staat de warmtetransitie veel meer op de kaart bij gemeenten, overal in het land 2007-2013 afkeer van windturbines en de ur- gentie om grote stappen te zetten in hernieuwbare energie elkaar afwissel- den. Met een belangrijke vraag: waardoor ontbrak het de politiek aan een vaste koers? 5HOOFDREDACTIONEEL leerd in het derde artikel over de energietransitie, bij concrete transitieprojecten is bewonersparticipatie vaak een wassen neus. Veel bewoners van buurten en wijken voelen zich niet gehoord en al helemaal niet begrepen. Kan dat niet anders? Jawel. Maar suc - cesvolle samenwerking lukt alleen bij begrip voor elkaars leefwereld, inzicht in oordelen en vooroorde - len over en weer en de bereidheid om verschillen - de perspectieven in een veilige omgeving met el- kaar te bespreken. Voor de man op de voor - pagina is er geen onderko - men beschikbaar, laat staan een permanente heel duurzame woning. En hij is in onze steden ? niet alleen in Nederland, maar overal in Europa ? onderdeel van een almaar groeiende groep dak- en thuislozen. Jan de Vries, codirecteur van Straat Consulaat in Den Haag, heeft de hoop losgelaten dat in 2030 dak - loosheid in ons land tot nul zal zijn gereduceerd. Hij analyseert de oorzaken. Niet alleen is de groep die te maken heeft met dak- en thuisloosheid heel veel groter dan vaak wordt ge - dacht; ook het systeem van zorg en welzijn zit structu - reel in de weg. Voor De Vries is dakloosheid hele - maal geen zorg-, maar juist een woonprobleem.  Cees-Jan Pen, lector De ondernemende regio aan Fontys Hogeschool, wijst op een heel ander pro - bleem in onze steden: zij tellen steeds minder be - drijven. Het sluiten van winkels en het verdwijnen van werkplaatsen vormen volgens Pen een groeiende bedreiging voor economi - sche diversiteit, sociale inclusie en levendigheid. Hij kijkt naar de mogelijk - heden om de stad weer in balans te brengen. De bouw van betaalbare be - drijfsruimte door woning - corporaties biedt bijvoor - beeld een mogelijkheid om naoorlogse, kwetsbare wijken te verbeteren. On - dernemerschap is ook een weg uit armoede. Evamarije Smit Bert Pots 6 Verschuiving van zorg naar wonen Aanpak groeiende dakloosheid 7 Jan de Vries Volgens het Nationaal Actieplan Dakloosheid moet in 2030 dakloos- heid tot nul zijn gereduceerd, maar dat gaat niet lukken. De wil om dakloosheid echt te voorkomen is te minimaal, zo constateert Jan de Vries, co-directeur Straat Consulaat. Hij pleit voor radicale verande- ringen op alle niveaus. Bij Rijk, gemeenten en niet op de laatste plaats bij corporaties en zorginstellingen. Dakloosheid is een woon- probleem, geen zorgvraagstuk. Dakloosheid in Den Haag. FOTO: EVELINE VAN EGDOM / STRAAT CONSULAAT 8 VOLKSHUISVESTING H et recht op huisvesting is het recht op een thuis, een plek waar je veilig, waar - dig en vreedzaam een le - ven kunt opbouwen. De verplichtingen die daar uit voortvloeien zijn onder te verdelen in drie elementen: het fysieke, het juridische en het sociale thuis. Het fysieke ziet toe op de kwaliteit van het huis en de directe omgeving van het huis. De juridische en sociale elementen maken van een huis, een thuis. Juridische elementen zijn bijvoorbeeld bescherming tegen huisuitzettingen, huisvredebreuk, woonzekerheid (een eigen huurcontract), maar ook gelijke toegang tot huisvesting. Het sociale element is aanwezig wanneer de plek waar iemand woont ook geschikt is om vrienden en familie te ontvangen, kin - deren te kunnen opvoeden, of waar vanuit onderwijs kan worden gevolgd. Ontbreken thuis De meest gezaghebbende definitie van dakloosheid (Ethos Light) is dakloosheid primair het ontbreken van een thuis. Als er met de drie hier boven beschreven elemen - ten grote problemen zijn, dat staat de leef - situatie gelijk aan dakloosheid. Denk bij - voorbeeld aan buiten slapen, verblijf in een noodopvang met slaapzalen of illegaal wo - nen op een vakantiepark in een aftandse caravan. Ook wanneer er grote problemen zijn met juridische en sociale elementen spreken we van dakloosheid. Zo kun je een prima huisje hebben op een vakantiepark, maar vanwege het totale gebrek aan juridi- sche bescherming en de continue dreiging van handhaving is het onmogelijk daar een thuis van te maken. Ook verblijf in de maatschappelijke opvang is gewoon dak - loosheid. Dakloosheid is dus de meest extreme schending van het recht op behoorlijke huisvesting. Bovendien leidt dakloosheid ertoe dat iemand bijna rechteloos is. Het uitoefenen van andere rechten wordt nage - noeg onmogelijk gemaakt. Dat leidt ertoe dat de staat verplicht is van bestrijding van dakloosheid een prioriteit te maken; als on - derdeel van de strategie op wonen welte - verstaan, want dakloosheid is primair een schending van het recht op huisvesting. Het dakloosheidscijfer is de kernindicator om vast te stellen hoe het staat met het verwe - zenlijken van het recht op huisvesting. Stijgt dat cijfer dan faalt de overheid. De enige nationale cijfers zijn af komstig van het CBS. Deze cijfers kennen serieuze te - kortkomingen. Ze zijn gebaseerd op schat - tingen, een beperkte definitie van dakloos - heid en bieden geen inzicht in regionale of gemeentelijke cijfers en trends. Sinds 2022 kent ons land daarnaast een andere telme - thode. De Ethos telmethode. Iedereen in een leefsituatie onder Ethos Light wordt meegeteld en zoveel mogelijk organisaties en instellingen die dakloze mensen kennen tellen mee. Na inmiddels twee telrondes in acht regio's valt een aantal zaken op. Twin - tig procent van de dakloze mensen is kind; veertig procent is jonger dan 27 jaar; dertig procent is vrouw. Wat ook opvalt is dat slechts dertig procent van de getelde men - sen in een situatie van buiten slapen of op - vang zit. Zeventig procent bevindt zich in een andere leefsituatie, maar is wel dak - loos. Het stereotype beeld van de dakloze klopt dus niet.  Diverse groep Op basis van alle signalen kan worden ge - steld dat de omvang van dakloosheid stijgt en een meer diverse groep raakt. Die stij - ging wordt vooral veroorzaakt door het voortdurende en stijgende gebrek aan be - 9 Dakloosheid in Brussel.FOTO: BERT POTS 10 Dakloosheid in Brussel.FOTO: BERT POTS 11 VOLKSHUISVESTING 12 VOLKSHUISVESTING taalbare en passende huisvesting. De Ethos-tellingen maken pijnlijk duidelijk dat een enkel 'life event', zoals een faillis - sement of scheiding, ervoor kan zorgen dat iemand dakloos raakt. Vakantieparken zit - ten vol met zogenoemde spoedzoekers, ge - scheiden mannen en vrouwen, dikwijls met kinderen. Ook zien we dat het aantal buitenslapers toeneemt. Deels wordt dat veroorzaakt door mensen die op wachtlijs - ten voor (crisis-)opvang staan.  We zien verder dat het opvangsysteem volledig vastloopt, omdat er nauwelijks uitstroom is naar wonen. Mensen zitten soms jaren in de noodopvang. Dit is naar alle waar - schijnlijkheid de top van de ijsberg, want verblijf in de (nood-)opvang en/of buiten slapen zijn doorgaans het laatste station. Stijgt het aantal mensen buiten en in de opvang, dan stijgt het aantal mensen in een andere leefsituatie die gelijk staat aan dakloosheid ook. Sleutel bij wonen Het blijft verbazingwekkend dat we het er - over eens zijn dat dakloosheid een woon - probleem is. In het Nationaal Actieplan Dakloosheid (NAD) wordt erkend dat de sleutel ligt bij wonen. Dakloosheid is in be - ginsel op te lossen met meer passende en betaalbare huisvesting, maar de beleidsver - antwoordelijkheid voor de aanpak van dak - loosheid ligt onverminderd bij het ministe - rie van V WS en gemeentelijke afdelingen zorg en/of maatschappelijke opvang. Dat is des te verwonderlijker omdat het verwezen - lijken van het recht op huisvesting het hoogste doel is van het ministerie van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening.  Juist dakloosheid is de meest extreme schending van het recht op huisvesting. Het bestrijden van dakloosheid krijgt echter niet de hoogste prioriteit in het woonbeleid. Het Rijk reduceert dakloze mensen veelal tot een 'aandachtsgroep': de groep die uit de maatschappelijke opvang stroomt en die al- tijd zorg nodig heeft. Dat betekent ook dat het beleid zich richt op hooguit dertig pro - cent van het daadwerkelijke aantal dakloze mensen en dat de minister van Volkshuis - vesting zich nauwelijks verantwoordelijk voelt voor de bestrijding van dakloosheid. Op gemeentelijk niveau zien we eenzelfde beeld. In lokale woonvisies wordt zo nu en dan wel verwezen naar het belang van het bestrijden van dakloosheid, maar voor de verdere uitwerking hiervan wordt steevast verwezen naar het lokale actieplan dat on - der verantwoordelijkheid van de wethou - der Zorg tot stand is gekomen. Het tover - woord nu is de woonzorgvisie: een visie gericht op mensen die zorg nodig hebben. Hoogste prioriteit Mijn voorstel is om het uitbannen van dakloosheid conform de Ethos Light defi - nitie landelijk de allerhoogste prioriteit te geven. Dit is in lijn met de verplichtingen die Nederland is aangegaan en het is in lijn met het hoofddoel van het ministerie van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Or - dening. Koppel daar concrete doelen aan. Stuur op de hoofdindicator: aantal men - Straat Consulaat Stichting Straat Consulaat behartigt actief de belangen van dakloze mensen in Den Haag. Dit doen ze door hand in hand te werken met (dreigend) dakloze mensen. Jan de Vries is jurist, voorvechter van mensenrechten en onder meer co-directeur van Straat Consulaat en bestuurslid van stichting Straatalliantie in Amsterdam. 13VOLKSHUISVESTING sen die volgens de Ethos Light-definitie dakloos is. Zorg ervoor dat de effecten van beleid hieraan worden getoetst. Dit moet doorsijpelen naar gemeenten.  Ook in de lokale woonvisies moet het voorkomen en uitbannen van dakloosheid topprioriteit krijgen. Op deze manier worden de capa - citeit en de middelen van het ministerie benut om dakloosheid te voorkomen en bestrijden. Solide dakloosheidscijfers zijn de basis. Wat voor huisvesting is er nodig, voor wie? Corporaties zijn daarin belang - rijke spelers. In essentie zijn zij gemandateerd om het recht op huisvesting te verwezenlijken. Een begin kan worden gemaakt door de verplichte urgentiecatego - rieën uit het wetsvoorstel Verster - king regie volkshuisvesting aan te passen. Zorg ervoor dat iedereen die onder Ethos Light valt urgentie krijgt. Dit zullen veel mensen zijn en daarmee wordt de urgentie al- leen maar zichtbaarder en voel- baarder om daadwerkelijk voor deze groep woonoplossingen te vinden. Het ministerie van V WS kan zich dan, net als de zorgverleners, richten op zorg voor hen die dat nodig hebben.  Financiële prikkels Er is momenteel geen sturing op verande - ring. Financiële en juridische prikkels kun - nen hier verandering in brengen. In het al- gemeen zou het Rijk veel meer moeten sturen op concrete resultaten in gemeen - ten. Op dit moment gebeurt dat onvoldoen - de. Geld dat direct beschikbaar wordt ge - steld voor dakloosheid is niet geoormerkt. Er is dan ook nauwelijks zicht op hoeveel geld gemeenten daar daadwerkelijk aan be - steden. Laat staan in welke mate dit bij - draagt aan de doelstellingen van het Natio -naal Actieplan Dakloosheid (NAD). Het is mogelijk dat gemeenten die kampen met stijgende dakloosheid geld overhouden, terwijl dat geld juist is bedoeld om de pro - blematiek aan te pakken. Een belangrijk onderdeel van het NAD is het af bouwen van opvang ten gunste van wonen. Het probleem is dat er geen enkele prikkel is dit daadwerkelijk te doen. De spe - lers die hierin leidend zouden moeten zijn, hebben niet direct baat bij verandering. Ge - meenten zouden gedwongen moeten wor - den aantoonbaar te werken aan de omslag van opvang naar wonen via concrete resul- taten. Ook kan in nieuwe aanbestedingstra - jecten voor de maatschappelijke opvang het ombouwen van opvang naar wonen worden opgenomen als eis, om daar vervolgens ac - tief op te gaan sturen. Dan ervaren ook op - vangorganisaties meer druk om te verande - ren. Dat voor de omslag naar wonen corporaties veel meer verantwoordelijk - heid moeten nemen is vervolgens een logi- sche consequentie. Bij een verschuiving van verantwoorde - lijkheid van zorg naar wonen zou de ge - meente zichtbaar moeten maken hoeveel middelen vanuit het woondomein beschik - baar worden gesteld voor het voorkomen en uitbannen van dakloosheid. In de huidi- 'Dakloosheid is uitsluitend op te lossen met meer passende en betaalbare huisvesting' 14 ge praktijk is geld dat beschikbaar wordt gesteld voor voorkomen en uitbannen van dakloosheid primair zorggeld. Dit kan maar beperkt ingezet worden voor huis - vesting. Als het al ingezet wordt voor wo - nen, dan gebeurt dat vrijwel altijd met een zorgcomponent. Nu zullen er ook best mid - delen beschikbaar zijn vanuit wonen die mogelijkerwijs dakloosheid kunnen voor - komen en uitbannen, met name voor men - sen zonder (grote) zorgbehoefte, maar on - duidelijk is hoeveel en welke concrete Dakloosheid in Brussel.FOTO: BERT POTS 15 VOLKSHUISVESTING effecten dit dan zou moeten hebben op dakloosheid. Kortom, er wordt niet actief op gestuurd. Betere rechtsbescherming Betere rechtsbescherming en toegang tot recht voor (dreigend) dakloze mensen vraagt om interventies op drie gebieden: de wet, laagdrempelige juridische mechanis - men en juridische ondersteuning. Wetten moeten veel beter beschermen tegen dak - loosheid en de omslag naar wonen onder - steunen. Een concreet voorbeeld is een wet - telijk verbod op dakloosheid vanwege huisuitzettingen. Er rust een plicht op de overheid om bij huisuitzettingen fatsoenlij - ke en passende herhuisvesting te regelen, maar in Nederland is daar geen sprake van. Integendeel, mensen die uit hun huis wor - den gezet worden verwezen naar de opvang of verblijf in hun netwerk. Er wordt niet eens bijgehouden hoeveel mensen dakloos raken vanwege een huisuitzetting. Ook zou het scheiden van wonen en zorg wettelijk kunnen worden geregeld. Als mensen doorstromen van maatschappelijke 'Corporaties zijn in essentie gemandateerd door de overheid om het recht op huisvesting te verwezenlijken' 16 Dakloosheid in Brussel.FOTO: BERT POTS 17VOLKSHUISVESTING opvang naar een huis, dan krijgen ze door - gaans geen eigen huurcontract. Er wordt dan een huurovereenkomst afgesloten tus - sen corporatie en zorgverlener. Het verle - nen van zorg is voorwaardelijk voor het be - houd van een woning. Dit is gestoeld op stigmatiserende beelden en discrimine - rend. En het tast de huurbescherming aan. In het NAD wordt aangegeven dat deze praktijk moet stoppen. Daar zien we in de praktijk nog te weinig van terug. Sterker nog, de prak - tijk lijkt te worden bestendigd met de continue nadruk op de combinatie tussen wonen en zorg.  Een laagdrempelig mechanis - me om rechten te kunnen clai- men ontbreekt vooralsnog. Zo kunnen dakloze mensen, bij - voorbeeld, nergens naartoe als blijkt dat het NAD niet werkt. Het zou interessant zijn om het Canadese voorbeeld te volgen waarbij een onaf hankelijke Fe - deral Housing Advocate collec - tieve klachten behandelt van or - ganisaties die vinden dat het woonbeleid - in Canada voor een groot deel gericht op het uitbannen van dakloos - heid en precair wonen - onvoldoende effect heeft of zelfs averechts werkt. In Neder - land zou de Nationale Ombudsman of het College voor de Rechten van de Mens deze rol kunnen vervullen. Zo zou de boven - staande praktijk waarbij zorg en wonen aan elkaar gekoppeld zijn, ondanks het voornemen dit niet te doen, kunnen wor - den getoetst. Niet op de laatste plaats is er nauwelijks tot geen juridische ondersteu - ning voor (dreigend) dakloze mensen. On - dersteuning is vooral dienstverlenend, ge - richt op het ledigen van acute nood, en maar zelden worden zij gesteund om het recht op huisvesting te claimen.  Conclusie Dakloosheid is een oplosbaar probleem. Een paradigmashift waarin het voorko - men van dakloosheid centraal staat, dak - loosheid daadwerkelijk wordt gezien als een woonprobleem en we opvang af bou - wen ten gunste van wonen, kan in de prak - tijk alleen plaatsvinden door radicale ver - anderingen door te voeren op alle niveaus. Dit soort veranderingen vragen politieke urgentie en de wil om te veranderen. Voor - alsnog ontbreekt het daaraan bij het Rijk, in gemeenten en bij de belangrijkste spe - lers die in dit veld de dienst uitmaken. Hierdoor blijven we aanmodderen -welis - waar met een mooi plan op papier- en zal dakloosheid blijven groeien. 'De Nationale Ombudsman of het College voor de Rechten van de Mens zou het woonbeleid kunnen toetsen op effectiviteit' 18 INTERVIEW Maureen van Eijk.FOTO: NPLW 19INTERVIEW Ten opzichte van een jaar geleden staat het onderwerp warmtetransitie veel meer op de kaart bij de gemeenten, overal in het land, zegt Maureen van Eijk. "Ze heb - ben meer ambtelijke capaciteit beschikbaar en de vragen die wij krijgen worden steeds specifieker. Dit is omdat gemeenten nu echt aan de slag willen met concrete projecten én met het warmteprogramma. Dat is een heel goed teken." Drie rapporten Het Rijk heeft het Nationaal Programma Lokale Warmtetransitie begin 2023 in het leven geroepen om gemeenten te ondersteunen in hun regierol bij de uitvoering van de warmtetransitie. Het NPLW werkt onder meer met 'accounthouders'. Zij fungeren als aanspreekpunt voor de gemeenten, de dertig warmteregio's en pro - vincies. In het voorjaar van 2024 hebben de accounthouders van het NPLW ruim honderd gemeenteambtenaren geïnterviewd. Ook hebben zij gesprekken gevoerd met lokale en regionale bestuurders tijdens vijftien zogeheten 'doe ateliers'. Daar - Jeroen Kleijne Gemeenten werken hard aan de warmtetransitie. Wel hebben ze meer middelen nodig en duidelijkheid over de nieuwe wetgeving. Dat bleek afgelopen najaar uit drie uitgebreide onderzoeken van het Nationaal Programma Lokale Warmtetransitie (NPLW). "Bij gemeenten leeft steeds meer de wens tot versnelling", constateert NPLW-directeur Maureen van Eijk. 'Gemeenten willen echt aan de slag' 20 INTERVIEW naast onderzocht NPLW de voortgang van 66 'proeftuinen aardgasvrije wijken'. Deze uitgebreide onderzoeken hebben geleid tot drie rapporten. Eén van die rapporten is de tweede editie van de Lokale Warmtetransitie in Beeld (LWiB). Dit rapport geeft een goede indruk van wat er in de eerste helft van 2024 speelde bij gemeenten rondom de lokale warmtetransitie. Juist de uitge - breidheid van de vragenlijst is iets wat gemeenten erg waarderen, vertelt Maureen van Eijk. "Zo krijgen zij een totaaloverzicht van wat de lokale warmtetransitie in - houdt en bespreken ze samen met de accounthouder over wat de gemeente daar al dan niet in doet. Vaak leidt deze reflectie ook tot het verder concretiseren van de ondersteuningsvraag aan het NPLW. Gemeenten werken daarom graag mee aan dit onderzoek. We merken sowieso dat gemeenten het zeer waarderen dat wij van - uit Den Haag bij ze langskomen om te horen wat er speelt." Het tweede rapport is de Monitor Proeftuinen in Beeld, dat de voortgang laat zien van alle 66 proeftuinen aardgasvrije wijken. En als laatste is er de Rode dra - den-notitie, met daarin de opbrengsten van bestuurlijke gesprekken in vijftien van de dertig NPLW-regio's. "We hebben samen met de bestuurders in kaart gebracht hoe zij naar de lokale warmtetransitie kijken. Wat gaat goed en wat kan beter? In sommige gevallen sloten we aan bij bestaande overleggen en ging het meteen over de inhoud. Andere keren zaten we aan tafel met wethouders die voor de eerste keer met elkaar over de warmtetransitie spraken. Dat leverde veel verschillende beel- den op over hoe bestuurders erin staan." Voorbereiding warmteprogramma Het algemene beeld dat uit de monitorrapporten naar voren komt, is dat alle ge - meenten hard werken aan de warmtetransitie. Bijna de helft van de gemeenten is inmiddels bezig met de voorbereiding van het warmteprogramma, dat ze uiterlijk eind 2026 moeten vaststellen. Maureen van Eijk: "Met een warmteprogramma ge - ven gemeenten aan welke wijken en buurten de komende tien jaar van het aardgas afgaan en welke duurzame alternatieven hiervoor het meest geschikt lijken. On - danks alle onduidelijkheid over randvoorwaarden en geld is het warmteprogram - ma hét instrument om de regie te pakken. Een warmteprogramma geeft het brood - nodige perspectief aan alle partijen die betrokken zijn bij de lokale warmtetransitie: bewoners, bedrijven, verenigingen van eigenaren, utiliteitsbouw, woningcorpora - ties, netbeheerders, installateurs en bouwbedrijven." Gemeenten hebben behoefte hebben aan ondersteuning bij het opstellen van dat warmteprogramma. "We gaan hen daarbij zeker helpen. Naast de eerder gemaakte Handreiking warmteprogramma start het NPLW begin 2025 met een ondersteu - ningsaanbod voor alle gemeenten. Met fysieke en online bijeenkomsten begelei- den de 'warmtetransitiemakers' gemeenten stap voor stap in het opstellen van een Warmteprogramma. Gemeenten binnen een regio werken hierin nauw samen. Het doel is dat het warmteprogramma eind 2025 gereed is voor bestuurlijke besluit - vor m i ng." Uit de rapporten blijkt verder dat alle gemeenten volop aan de slag zijn met het 21INTERVIEW isoleren van woningen en andere gebouwen. Een meerderheid zet actief in op het stimuleren van individuele oplossingen, zoals warmtepompen. Ook hebben ge - meenten meer plannen voor warmtenetten dan vorig jaar, vooral in stedelijk ge - bied. Het aantal aardgasvrije woningen in de proeftuinen groeide tot ongeveer 6.500. Daarnaast hebben gemeenten in de proeftuinen ruim 3.500 woningen 'aardgasvrij-ready' gemaakt en is bijna de helft van de proeftuinen bezig met uit - voering van isolatie, kierdichting en het stimuleren van elektrisch koken. Signalen agenderen De rapporten komen voort uit een van de kerntaken van het NPLW: sig - naleren en agenderen. Vanuit deze rol bespreekt en agendeert het NPLW signalen uit het land bij haar op - drachtgevers en andere partners in de lokale warmtetransitie. De be - langrijkste signalen uit de drie rap - porten heeft het NPLW inmiddels besproken met haar opdrachtgevers en de leden van de samenwerkings - tafel Lokale warmte. De signalen zijn verdeeld over drie thema's: de regierol van gemeenten, financie - ring en overige signalen. Bij die laat - ste noemen gemeenten als belemme - ringen onder meer de ingewikkelde besluitvorming en de huidige regel- geving van verenigingen van eigena - ren (v ve's). Hierdoor ervaren zij de ondersteuning voor v ve's als zeer complex. Ver - der zorgt regelgeving rond soortenbescherming ervoor dat de isolatieopgave stagneert. En als laatste zijn met name de gemeenten met veel landelijk gebied op zoek naar duidelijkheid over mogelijkheden voor het gebruik van lokaal opgewekt groen gas. Op de website van NPLW hebben we deze signalen en hun vervolgacties gepubliceerd, zodat iedereen ze kan inzien en volgen. Sinds de start van de proeftuinen in 2018 heeft de overheid al veel door gemeen - ten gesignaleerde problemen opgepakt. Zo zijn de Wet gemeentelijke instrumen - ten warmtetransitie (Wgiw) en de Wet collectieve warmte (Wcw) inmiddels in behandeling bij het parlement. Beide wetten geven gemeenten meer handvatten voor uitvoering van het warmteprogramma. Uit de rapporten blijkt dat gemeenten graag meer duidelijkheid willen over de nieuwe wetgeving. Maureen van Eijk: "Het zal niemand verbazen dat iedereen heel benieuwd is hoe het verder gaat. De wetten zijn belangrijk voor gemeenten om hun regierol te pakken en verdere stap - pen te zetten." 'Gemeenten waarderen het zeer dat wij vanuit Den Haag bij ze langskomen om te horen wat er speelt' 22 Aanleg van een warmtenet.FOTO: VATTENFALL 23INTERVIEW Veel gemeenten anticiperen al wel op de nieuwe wetgeving. Zo is de helft van de gemeenten al bezig met de ontwikkeling van een warmtebedrijf ? alleen, sa - men met andere gemeenten, met de provincie of andere partners. Van Eijk: "We horen wel veel vragen over wat nu voor hen de beste organisatievorm is. Volgend jaar komen we met een handreiking over deze keuzes. Je ziet zelfs al discussies over de aanwijsbevoegdheid van gemeenten. Volgens het concept-Wgiw moeten gemeenten immers in het warmteprogramma al aangeven of ze hier bij de uit - voering in een gebied gebruik van willen maken. Waar ambtenaren die aanwijs - bevoegdheid wel zouden willen inzetten, zijn bestuurders daar nu nog een stuk terughoudender in." Lastig opschalen Gemeenten leren gelukkig veel op basis van de proeftuinen, maar dat leidt nog niet tot versnelling van de warmtetransitie. De NPLW-directeur: "Iedere aanpak vraagt maatwerk. Het is adap - tief werken, stap voor stap uitzoeken wat er voor de volgende fase nodig is. Het is niet zo dat je de lessen uit de proeftuinen kunt benut - ten om alles daarna drie keer zo snel te doen. Op - schalen is lastig, dat heb - ben wethouders expli - ciet aan ons verteld. Waar gemeenten in de proeftuinen samenwer - ken met bewonersinitia - tieven zie je de projecten sneller gaan. Aan de an - dere kant vrezen gemeenten met veel woonkernen een tekort aan begeleidingsca - paciteit, als straks in al die woonkernen bewonersinitiatieven actief zijn. En wat doe je dan als die initiatieven het zonder goede begeleiding te ingewikkeld vinden en ermee stoppen?" Sinds een paar jaar zijn er wel de middelen uit de Tijdelijke regeling capaciteit decentrale overheden voor klimaat- en energiebeleid (CDOKE): een tijdelijke uit - kering voor decentrale overheden om de capaciteit te verhogen voor uitvoering van het klimaat- en energiebeleid. Bij veel gemeenten zorgt dit geld al voor meer personele capaciteit. "In onze samenwerking met gemeenten, met het Rijk en met andere ondersteunende organisaties streven we naar meer uniformiteit en minder versnippering", zegt Van Eijk. "Dat leidt ertoe dat samenwerking makkelijker wordt, omdat je dezelfde taal spreekt en dezelfde producten gebruikt. Met onze 'Het is niet zo dat je de lessen uit de proeftuinen kunt benutten om alles daarna drie keer zo snel te doen' 24 INTERVIEW handreikingen Uitvoeringsplan en Warmteprogramma, die we samen met ge - meenten hebben ontwikkeld, dragen we hieraan bij. En als deelnemers aan het programma Verbetering Informatievoorziening Energietransitie (VIVET) leveren we een bijdrage aan de ontwikkeling van een vergelijkbaar begrippenkader voor de warmtetransitie ? met de focus op de realisatie van warmtenetten." Collectieve projecten Gemeenten zijn blij met de middelen die het Rijk beschikbaar heeft gesteld voor bijvoorbeeld de installatie van warmtepompen en isolatiemaatregelen. Die midde - len zijn vooral nog gericht op het stimuleren van de particuliere aanpak. Maureen van Eijk: "Voor collectieve projecten zoals warmtenetten is meer geld nodig. Warmtenetten hebben vaak de laagste nationale kosten, alleen voelen bewoners dat nu niet direct in hun portemonnee. Met extra subsidie socialiseer je de kosten van een warmtenet op zo'n manier dat het aanbod voor de bewoner aantrekkelijk wordt." Financiering is sowieso voor de gemeenten een belangrijk onderwerp. "Dan gaat het natuurlijk vooral over de betaalbaarheid van de warmtetransitie voor de bewo - ners: wat betalen ze nu voor warmte? Wanneer wordt het voor hen inte - ressant om over te stap - pen? Daarbij geldt het 'niet meer dan an - ders'-principe ten op - zichte van de prijzen die ze nu betalen. Gelukkig zijn er de afgelopen ja - ren veel manieren ont - wikkeld om financiering van de warmtetransitie mogelijk te maken, zoals diverse subsidies. Het zijn er echter wel veel en ze zijn niet altijd op dezelfde manier aan te vragen. De overheid kan nog stappen zetten om ervoor te zorgen dat daar meer uniformiteit in ontstaat." Bestuurders van gemeenten geven daarnaast aan ook een goed, nationaal ver - haal nodig te hebben om bewoners te overtuigen van nut en noodzaak om van het gas af te gaan. "Gemeenten doen eigenlijk een oproep aan het Rijk: help ons om duidelijk te maken wat de noodzaak en urgentie is van de lokale warmtetransitie. En wat de redenen zijn om te kiezen voor een warmtenet, want op dit moment ligt dat bij bewoners nog steeds gevoelig." Tenslotte worstelen gemeenten met het pro - bleem van de netcongestie. "Hoe kun je als gemeente de regie pakken als de netbe - heerder zijn eigen prioriteiten kiest? Vanaf welk moment bepaal je de planning 'Help ons om duidelijk te maken wat de noodzaak en urgentie is van de lokale warmtetransitie' 25INTERVIEW samen? Dat vraagt om goede samenwerking en inzicht in elkaars plannen. Ook op het gebied van ruimte ? een signaal dat sommige gemeenten en de netbeheerders nadrukkelijk noemden als een belangrijk aandachtspunt." Warmtetransitie versnellen Op basis van de rapporten ziet Maureen van Eijk zeker mogelijkheden om de warmtetransitie te versnellen. "Begin 2025 starten we dus met ons ondersteu - ningsaanbod Warmteprogramma voor gemeenten. Eind 2025 hebben deelnemen - de gemeenten dan een Warmteprogramma klaar voor de besluitvorming. Dat biedt duidelijkheid aan alle betrokkenen. De Kamer onderzoekt ook hoe warmtenetten betaalbaarder kunnen worden, daarvoor zijn verschillende scenario's ontwikkeld. Met onze accounthouders houden we de vinger aan de pols. Samen gaan we de uitdagingen aan op weg naar aardgasvrije wijken, buurten en dorpskernen." Jeroen Kleijne is freelance journalist en tekstschrijver Project Stadswarmte Arnhem, AVR Duiven. FOTO: VATTENFALL 26 Energietransitie Windenergie op land Windpark Slufterdam.FOTO: VATTENFALL 27 Marten van der Gaag De energietransitie werd ruim vijftien jaar geleden speelbal van de politiek. Afkeer van windturbines en de urgentie om stappen te zetten in hernieuwbare energie op land wisselden elkaar af. Waardoor ont- brak een vaste koers? Marten van der Gaag doet alsnog verslag. Hij beleefde de soms tumultueuze onderhandelingen tussen de provin- cies en het Rijk in de periode 2007 tot begin 2013 van nabij. Over vaardige provincies, departementen zonder voeling met de regio's en sterk wisselende politieke voorkeuren. 28 ENERGIETRANSITIE I n de zomer van 2001 werd de Be - stuursovereenkomst Landelijke ontwikkeling Windenergie (BLOW) ondertekend. De ambitie was om voor 2010 1.500 MW windenergie - vermogen te bouwen en dat lukte zo waar in zes jaar tijd. Er heerste in 2007 optimis - me over de toekomst, maar dat verdween plotsklaps toen VROM-minister Jacqueline Cramer zich verzette tegen de komst van vier turbines in Woerden tussen de A12 en de spoorlijn naar Leiden. Trouw kopte: "Cramer heeft graag windmolens, maar niet in het Groene Hart". Snelwegpanora - ma's wonnen het van de energietransitie, en dat was voor veel gemeenten het signaal om maar met windplannen te stoppen. De BLOW-doelen werden gehaald, maar niet overal. Flevoland plaatste extra windener - gie met steun van goedwillende landbou - wers, maar andere provincies realiseerden slechts vijf tot dertig procent van hun taak - stelling. Daarbij kregen de problemen in de uitvoering geen aandacht. In 2008 gaf de nieuwe Wet op de ruimtelij - ke ordening (nWro) provincies meer bevoegd - heden. Gedeputeerden wisten dat provincies goede plannen maakten, maar dat ze minder competent waren in gebiedsontwikkeling. Daarom startte het Interprovinciaal Overleg (IPO) al in 2006 het programma Professiona - lisering Gebiedsontwikkeling. Leren van el - kaar en met elkaar innoveren in de eigen praktijk, met projectleiders, management én gedeputeerden. Om buiten de eigen koker te leren, deden Rijk, gemeenten, waterschappen en bedrijfsleven mee. Zo waren provincies goed voorbereid op hun toekomstige rol.  Politieke prioriteit Na de Provinciale Statenverkiezingen in 2007 lag de politieke prioriteit van provin - cies bij klimaat en energie en sommige pro -vincies beschikten over voldoende financiële ruimte na de verkoop van energiebedrijven. Daarom sloten de provincies begin 2009 een Klimaat- en Energieakkoord met het kabi- net. Daarin stond onder andere "ruimte ma - ken voor 6.000 MW windenergievermogen in 2020." Provincies zouden de regionale sa - menwerking versterken en geld inbrengen en de ministeries zouden de wettelijke knel- punten, het struikelblok voor de energie - transitie, oplossen. Maar deze belofte be - landde snel in de prullenbak. In november 2009 weigerde Economische Zaken mee te werken aan 23 voorstellen om die knelpun - ten aan te pakken. Het ministerie van VROM had weinig invloed meer en bestuurlijk zat het slot erop. In februari 2010 viel het kabi- net Balkenende IV en klimaatverandering werd vestigingsklimaat.  In de daarop volgende demissionaire pe - riode werkte VROM aan het Nationaal Ruimtelijk Perspectief Windenergie op land. Het voorstel mikte onveranderd op 6.000 MW, voornamelijk in grote concen - tratiegebieden. Met behulp van de Rijksco - o rdinatieregeling (RCR) konden project - ontwikkelaars Economische Zaken vragen om de vergunningverlening voor projecten groter dan 100 MW te coördineren. Omdat de decentrale overheden daarmee buiten - spel stonden, waren zij bezorgd dat de coör - dinatieregeling als doorzetinstrument zou worden misbruikt. En de Haagse kaartbeel- den sloten niet aan op de plannen van de provincies. Het VROM-plan stond kort voor het overleg in de Volkskrant. De IPO-dele - gatie - gedeputeerden Anne Bliek, Theo Rietkerk en William Moorlag - was woe - dend. Demissionair minister Huizinga (CU) "deelde de ergernis van provincies en ge - meenten" over dit lek. "De minister ging mee met het IPO-aanbod dat provincies in september concrete ruimtelijke reserverin - 29 gen zouden leggen naast de schetsen van het rijk." Over drie punten was er geen dis - cussie: ruimte voor 6.000 MW, de noodzaak van concentratiegebieden en het primaat van de provincies om deze gebieden aan te wijzen.  Flinke opgave Een voorstel uitwerken bleek een flinke op - gave. Windmolens waren het thema van de Kamerverkiezingen in 2010. Mark Rutte ging tekeer in het RTL-debat: "Ach, die 'malle windmolens', die draaien niet op wind, die draaien op subsidie." Later aange - vuld met: "Ze zijn lelijk, ze verpesten je uit - zicht en uiteindelijk werken ze niet!". De stemming zat er goed in. Na het aantreden van kabinet-Rutte I in het najaar van 2010 zag de wereld er anders uit. De naderende PS-verkiezingen in 2011 vergrootten de druk. Het ministerie van Economische Za - ken, Landbouw en Innovatie (EL&I) tracht - te provincies uit elkaar te spelen, discussies gingen over toetsingsmomenten en dwang - instrumenten. Daar hadden de provincies geen trek in. Zij werkten aan 'twaalf kaar - ten met een nietje erdoor' voor de landelijke structuurvisie en bleven hameren op de wettelijke knelpunten. De twaalf provincia - le windenergiecoördinatoren speelden hierin een cruciale rol. Zij wisten wat er speelde, kenden de sentimenten van omwo - nenden en schatten de haalbaarheid van projecten goed in. Dankzij korte lijnen naar gedeputeerden schakelden ze snel tussen ruimtelijke mogelijkheden en politieke keu - zes. Begin 2011 deden de provincies het aanbod ruimte te zoeken voor 3.356 MW; en als de knelpunten alsnog werden opge - lost was in totaal 5.500 MW mogelijk. Die Windenergie en energie-opslag op Energiepark Haringvliet Zuid.FOTO: VATTENFALL / J. LOUSBERG 30 lijst met probleempunten was intussen flink gegroeid, met als belangrijkste: radarver - storing, laagvliegroutes, aansluiten op het elektriciteitsnet, risicocontouren, obstakel - verlichting, kosten op rijksgronden en sane - ring van oude windturbines.  Politieke omslag De uitslag van de Provinciale Verkiezingen sloeg de bodem onder het IPO-bod uit. Noord-Holland verlaagde zijn bod met 670 MW. De interprovinciale samenwerking ging wel door tot eind 2012, nu gericht op het vastleggen van kennis en ervaring. De externe evaluatie was positief, maar het energieteam kon zich oriënteren op een functie elders. Het werk aan windenergie - projecten ging in de provincies wél door. Het nieuwe kabinet beloofde weliswaar be - terschap met de aanpak van knelpunten, maar deed weinig. Ambtenaren vonden in Noord-Holland ruimte voor 150 MW extra, maar dit was politiek onhaalbaar. In januari 2012 stond de teller tussen 3.800 en 5.500 MW. Daarbij eisten de provincies eisten een zorgvuldig gebiedsproces, waarbij de coör - dinatieregeling alleen op verzoek kon wor - den ingezet.  Om te voldoen aan de Europese verplich - ting van 14 procent hernieuwbare energie in 2020 wilde EZ&I in Drenthe de coördinatie - regeling inzetten op verzoek van projectont - wikkelaars. Het verzet in de regio laaide op. Omwonenden organiseerden zich in de Ne - derlandse Vereniging van Omwonenden van Windenergieprojecten (NLVOW). Het kabi - net-Rutte I viel op 22 april 2012. De Tweede Kamer legde demissionair minister Maxime Verhagen ondertussen een moratorium op: geen RCR als dwangmiddel tot 1 februari Wind- en zonne-energie op Energiepark Haringvliet Zuid.FOTO: VATTENFALL / J. LOUSBERG 31 2013. In de demissionaire fase voerde Eco- nomische Zaken de druk op en eiste een pro - vinciaal voorstel vóór 1 november 2012. An - derzijds anticipeerde het departement in juni van dat jaar op een nieuwe koers met een adviesvraag aan de SER over een strate - gie om de energietransitie mét draagvlak te organiseren. De formatie koerste af op een 'groen' kabinet, maar het wantrouwen tus - sen ministerie en provincies groeide. Toch wisten de provinciale windcoördinatoren en ambtenaren van Economische Zaken en In - frastructuur en Milieu een akkoord te berei- ken met voldoende ruimtelijke reserverin - gen voor windenergie.  Groen kabinet Het kabinet-Rutte II, het groene kabinet van V VD en PvdA, startte november 2012 met forse energieambities. Het gelijktijdige SER-advies kwam goed uit. Daarentegen zaten sommige provincies, vooral Noord-Holland, nog vast in hun anti-wind - beleid. De deadline van het RCR-moratori- um zorgde voor tijdsdruk. Eind september was ruimte voor 5.750 MW geïnventari- seerd, politieke wil voor meer ontbrak. De Tweede Kamer wilde wel meer wind, minis - ter Henk Kamp (EL&I) opperde 8.000 tot 9.000 MW. In het ambtelijk circuit "landde" 5.695 MW "plus 305 nog in te vullen na de PS-verkiezingen in 2015." Het gesprek ver - schoof naar realiteitswaarde, garanties en termijnen om 305 MW in te vullen. Het IPO bereikte met de ministers Kamp en Schultz (I&M) nog datzelfde jaar overeenstemming over 6.000 MW. Kamp wilde afzien van de helft meer windenergie in ruil voor energie - besparing. Uiteindelijk werd het 95% met - een inplannen, 5% eind 2013. De RCR-pro - cedure zou worden aangepast, maar de knelpunten werden niet besproken.  De consensus was snel voorbij, ministe -ries vielen terug op hun oude riedel. Kamp meldde in de Kamer dat er geen akkoord was en het RCR-moratorium zou aflopen. De Kamer vroeg de minister om scherp op te treden. De provincies kwamen er onder - ling wel uit. Gedeputeerde William Moor - lag uit Groningen stelde medio december: 'Het dossier dreigt een opeenstapeling te worden van bijna-akkoorden'. Tientallen mailwisselingen, sms'jes en telefoontjes kleurden het kerstreces. Een bestuurlijk overleg op 22 januari 2013 was de laatste kans. Kamp gooide het op een akkoord met partijgenoot Johan Remkes, commissaris van de koning in Noord-Holland en IPO-voorzitter. In een half uur waren zij er - uit. Het werd 5.715 MW en een halfjaar om de rest (285 MW) in te vullen. Voor eind ja - nuari stond het akkoord op de fax van de Tweede Kamer. Forse verplichtingen De provincies namen daarbij forse verplich - tingen op zich. De verdeling van de reste - rende 285 MW vergde zware onderhande - lingen. De ruimte moest worden gevonden Provincies zouden de samenwerking versterken en geld inbrengen, ministeries zouden de wettelijke knelpunten oplossen ENERGIETRANSITIE 32 Provinciale windcoördinatoren en EZ-ambtenaren bereikten akkoord met voldoende ruimtelijke reserveringen ENERGIETRANSITIE in de zes provincies die onvoldoende had - den bijgedragen. De RCR-dreiging bleef. Het Rijk kwam er makkelijk van af. Uitein - delijk was eind 2020 slechts 4.189 MW aan windvermogen operationeel, iets meer dan ingeschat in 2012 (3.820 MW) en minder dan ambitie van 6.000 MW.  Waarom was er in de periode 2007-2013 zoveel onmin rond de uitbreiding van wind - energie op land?  Het startpunt ligt vrij snel na de eeuw - wisseling bij het kabinet Rutte I met de PV V in de gedoogrol. In die periode speelden ook twee andere transities die grote invloed hadden op de positie van ministeries en de - centrale overheden: de liberalisering van de energiemarkt en de decentralisatie van ruimtelijke bevoegdheden. Dit had grote gevolgen voor ministeries en samen met ex - treme politieke verschuivingen zorgde dit voor een giftige mix bij de onderhandelin - gen over windenergie.  De verzwakte rol van VROM speelde ie - dereen parten. Na de afwijzing van vier windturbines in Woerden leek minister Cramer niet langer topprioriteit bij klimaat te leggen. Het lekken in 2011 van windener - giekaarten verzwakte de rol van VROM nog verder. Consequentie was dat Economische Zaken leidend werd in de energietransitie. Dáár kwam de beleidsomslag naar duurza - me energie traag op gang. De botte weige - ring van het ministerie in 2009 om mee te werken aan oplossen van wettelijke knel- punten vlak voor de val van Balkenende IV wekte de woede van provincies. Het kwam over als een uiting van onwil en minachting naar provincies of van het vastzit - ten in een 'fossiele' groef van EZ.  Europese energiedoelen Onder Rutte I werd marktdenken dominant totdat de realisatie van Europese energiedoelen op de agenda kwam. Wind op land was politiek geen gewilde optie, maar moest wel ontwikkeld worden als goedkoopste alternatief om de EU-doelen te halen. Het optreden van minister Verhagen versterkte de harde aanpak van zijn ambte - naren. Het gebrek aan kennis en competenties in gebiedsproces - sen wakkerde het verzet tegen Economische Zaken verder aan. Pas in 2012 riepen de rechter en de Tweede Kamer de regering tot de orde. Toch bleef Economi- sche Zaken de provincies dwingen om ruimte te reserveren voor onrealistische ambities.  Andere stromingen binnen Economische Zaken anticipeerden in de nadagen van Rutte I wel op een koerswending, met een adviesaanvraag aan de SER over een 'maat - schappelijk aanvaardbaar proces' voor de energietransitie. Dit had in de demissionai - re periode geen effect op het optreden van Economische Zaken. Pas vier dagen voor 33 het aantreden van Rutte II ontstond enig begrip voor de wederzijdse belangen, waar - mee het geitenpadje naar een akkoord inge - slagen werd. Het akkoord van januari 2013 bevatte veel verplichtingen voor provincies. In de uitvoering hield Economische Zaken de mi- nister uit de wind. Alles werd gedaan om acties van ministeries laag op de agenda van bestuurlijke ontmoetingen te krijgen. Bij gebrek aan tijd werden ze dan niet be - sproken, tenzij gedeputeerden er in slaag - den om in het overleg de volgorde aan te passen. Structureel kwam aandacht voor de acties van de ministeries toen de borgings - commissie van het Energieakkoord onder leiding van Ed Nijpels eind 2015 ingreep. Provincies hadden zich goed voorbereid op hun ruimtelijke rol. Windcoördinatoren werkten landelijk intensief samen, kenden de regionale problemen en waren bedreven in gebiedsprocessen. Zij hadden snel in de gaten dat 6.000 MW windenergie op land in 2020 onhaalbaar was, zeker als de nationale wetgeving niet werd toegesneden op duur - zame energieproductie. Hun voorspelling in 2012 was accuraat. De stabiliteit van de uit - voering was ook het resultaat van de inter - provinciale samenwerking die ook doorliep na de PS-verkiezingen van 2011. Door ver - schillen in de verkiezingsuitslagen in provin - cies werd het programma niet stopgezet en kon het in 2013 een doorstart maken. Collegiaal bestuur De collegiale inrichting van Gedeputeerden Staten en de aard van strategische en uit - voeringsgerichte taken van provincies be - vordert ambtelijke samenwerking over be - leidsterreinen. In combinatie met de interprovinciale samenwerking biedt dit meer stabiliteit in de uitvoering. Dit staat in contrast met interdepartementale spannin - gen in Den Haag, die in belangrijke mate bijdroegen aan de patstelling rond het op - lossen van knelpunten in de wetgeving.  Provincies waren bovendien in staat om zonder tussentijdse verkiezingen hun be - leid bij te sturen, nadat Rutte II, het groen - ste kabinet ooit, de ambities voor duurzame energie opvoerde. De echte kentering volg - de pas na de Statenverkiezingen van 2015, toen klimaat in het geheel geen politiek the - ma meer was. Wat niet meewerkt aan een stabiele uit - voering is dat de Eerste Kamer sinds de Grondwetwijzing van 1983 toenemend ge - politiseerd is geraakt. Statenverkiezingen worden gekaapt als verkiezingen voor de Eerste Kamer. Steeds vaker gaat het over landelijk ongenoegen. Daardoor komen re - gionale thema's minder aan bod in provin - ciale verkiezingsdebatten. ENERGIETRANSITIE Marten van der Gaag Marten van der Gaag leidde bij het IPO achtereenvolgens de programma's Professionalisering Gebiedsontwikkeling, Uitvoering Klimaat- en Energieakkoord 2009 en Uitvoering SER-energieakkoord. Hij coördineerde in die periode de onderhandelingen van de provincies met de ministeries over klimaat en energie. Van der Gaag werkte daarna twee jaar als secretaris van de Borgingscommissie Energieakkoord bij de SER.  Het artikel is gebaseerd op openbare stukken en het persoonlijk archief van de auteur. In de volgende editie van Ruimte + Wonen reflecteert hij op het beleid rond de bouw van windturbines op land de afgelopen tien jaar. 34 'Zoek aansluiting bij de leefwereld van de ander' Excursie rond de energietransitie in de wijk Buiksloterham, Amsterdam-No\ ord.FOTO: MICHIEL LANDEWEERD / FLICKR Succesvolle samenwerking in de energietransitie 35 ENERGIETRANSITIE Evamarije Smit D e weg naar energietransitie kent complexe vormen van samenwerking. Adviseurs en onderzoekers, beleidma - kers en bestuurders broe - den vanuit hun eigen verantwoordelijkheid op de best mogelijke aanpak per regio, ge - bied, wijk of buurt, vaak bezien vanuit een financieel, technisch en economisch per - spectief. Vervolgens is het aan communica - tieprofessionals om voor dat plan voldoende draagvlak te organiseren. Bewonerspartici - patie noemen we dat. Of wel: het gaat erom bewoners zo ver krijgen dat zij instemmen met het van bovenaf uitgedachte beleid. Omgevingsmanager Johan Simon zegt het op zijn manier. "De overheid - met steun van adviseurs en bijvoorbeeld omgevingsmana - gers zoals ik zelf ? veroorzaakt zelf dat we vastlopen in de energietransitie. Of in de an - dere grote transities. Participatie is heel vaak een wassen neus. Steeds opnieuw ko - men we van bovenaf met plannen, die we er bij inwoners doorheen willen krijgen". Veranderende wereld Simon plaatst de relatie tussen inwoner en overheid in het perspectief van een veran - derende wereld. "Eind jaren vijftig van de vorige eeuw zorgde het Rijk voor een gas - aansluiting in elk huishouden. Het afscheid van kolenstook werd van bovenaf opgelegd. Inwoners waren onzeker over wat dat voor hen betekende, maar de overheid drukte het gewoonweg door. In de decennia die daarop volgden is de burger steeds assertie - ver geworden. Aan die almaar groeiende assertiviteit zitten twee kanten: enerzijds biedt het ruimte voor een goede inbreng, anderzijds gedraagt de burger zich als con - sument. Burgers voelen zich vrij om plan - nen van de overheid af te schieten. Heel soms dagen zij de overheid uit: kom maar Het realiseren van een energie- transitie is een complex samen- spel tussen bestuurders, beleids- makers, adviseurs en burgers, maar bewonersparticipatie is vaak een wassen neus. Veel be- woners van buurten en wijken voelen zich niet gehoord en al helemaal niet begrepen. Kan dat niet anders? Succesvolle samen- werking lukt alleen, zo schetst Evamarije Smit, bij begrip voor elkaars leefwereld, inzicht over en weer in oordelen en vooroor- delen en de bereidheid verschil- lende perspectieven in een veili- ge omgeving met elkaar te bespreken. 36 ENERGIETRANSITIE met iets beters, misschien doe we dan mee." Bij zijn Bureau voor Omgevingsmanage - ment komt Simon regelmatig de altijd pro - cederende burger of wel beroepsburger te - gen. Mensen die lijken te zijn 'geboren met een ordnermap onder de arm'. Zij stellen steeds opnieuw alles in het werk om niet te laten gebeuren wat een (lokale) overheid voorstelt. Botsingen tussen deze twee uiter - sten ? de nog altijd tamelijk top-down geor - ganiseerde (lokale) overheid en de mondige (hoogopgeleide) beroepsburger ? kosten gemeenten veel geld. Projecten moeten worden stilgelegd en het werk aan bijvoor - beeld die broodnodige energietransitie wordt er niet leuker op. Gelijkwaardige samenwerking Gabbie van der Kroef, inwoner van buurt De Buitenpepers in Den Bosch, kan lachen om de term beroepsburger. Wel herkent hij zich daar deels in. "Ik ben met pensioen en heb me vanaf 2019 samen met anderen voor de energietransitie in onze buurt ingezet. Van - uit onze bewonersgroep zoeken we met val- len en opstaan naar een gelijkwaardige sa - menwerking met de gemeente." Vijf jaar geleden selecteerde de gemeente 's-Herto - genbosch vijf buurten om 'proef - buurt aardgasvrij' te worden. De gemeente gaf Buurtkracht de op - dracht in twee buurten de bewo - ners te organiseren. Projectleider Bernice Kamphuis organiseerde in korte tijd een meedenkteam van 25 actieve bewoners en vier goed bezochte bewonersbijeen - komsten. De bewoners schreven zelf een buurtplan over de verde - re aanpak van de energietransi- tie, een plan gericht op wonin - gisolatie, onderzoek naar een alternatief voor aardgas én buur - tontwikkeling. Na het vertrek van de projectleider, stelde de gemeente geld beschikbaar voor een door de bewoners Johan Simon 'Een lokale overheid die vooral haar eigen beleid centraal stelt en tegen inwoners zegt: doe mee. Dat werkt niet meer' 37 Loubna BakraYvonne Zuidgeest ontwikkelde aanpak per stratenblok gericht op woningisolatie.  "Een jaar later bleek de subsidie eenma - lig, terwijl de bewoners juist om continu - i teit vroegen", aldus Van der Kroef. Toch haakten de buurtbewoners niet af. De ver - klaring daarvoor ligt volgens hem in het zelforganiserende vermogen van de buurt en hun passie voor verduurzaming. "Wij wilden verder met de aanpak gericht op wo - ningisolatie. Daarom maakten we de wet - houder duidelijk dat we zonder financiële steun niet verder konden. Na een zoet-zuur gesprek, zoals de wethouder het zelf noem - de, zijn er afspraken gemaakt over de voort - gang van de aanpak per stratenblok en over een passend budget. Zo konden we verder." In de samenwerking tussen bewoners en bijvoorbeeld de gemeente kan geld span -ningen veroorzaken. Van der Kroef waar - schuwt voor twee valkuilen. Bewoners moeten niet denken dat wanneer zij iets willen, dat de gemeente direct bereid zal zijn hun plan te financieren. En de gemeen - te moet bij een mooi initiatief niet direct op de rem trappen, omdat er nou eenmaal geen geld is. In beide gevallen leidt dat tot een blokkade in de samenwerking.  In vergelijking met die begintijd is de sa - menwerking tussen buurtbewoners en ge - meente wel verbeterd, meent Van der Kroef. De ervaringen met de gemeentelijke pro - jectleiders zijn wisselend: van betrokken tot afstandelijk. "Inmiddels zijn we vier pro - jectleiders verder. De huidige is gericht op een duurzame relatie met de inwoners. Mis - schien omdat hij uit Best komt, maar hij is de beste verbindingsman met de gemeente 38 ENERGIETRANSITIE tot nu toe. Hij luistert, belt snel terug en is ook duidelijk over wat de gemeente wel en niet kan doen." Mismatch Community-builder Loubna Bakra, bewo - ner van de diverse wijk Woensel-West in Eindhoven, herkent de mismatch tussen (goedwillende) ambtenaren en inwoners. In beleidstaal is 'haar' wijk een kwetsbare wijk. In de volksmond wordt vanwege de aanwezigheid van raamprostituees gespro - ken over het Wilde Westen. Veel bewoners hebben het hart op de tong. Als medewerker in dienst van het Landelijk Samenwerkings - verband Actieve bewoners (LSA) krijgt zij vaak de vraag voorgelegd hoe draagvlak voor verandering tot stand kan komen. "Niet", zegt Bakra dan. "Niet op deze ma - Ina Ahuis Gabbie van der Kroef Foto: Tim van Laere nier". Hoe dat komt? "De afgelopen decen - nia is de wijk overspoeld door onderzoe - kers; vanuit elk gemeentelijk domein zijn er een of meer studies gedaan. Tot op de dag van vandaag. Keer op keer wordt inwoners van gevraagd hun pijn te laten zien, hun zorgen op tafel te leggen, hun armoede en hun verdriet te tonen. Het zijn altijd dure adviesbureaus of kennisinstellingen die in - formatie komen ophalen, dat zien de inwo - ners ook. Veel inwoners voelen zich simpel- weg gebruikt. Het is halen, halen, halen, maar ze zien er niets voor terug. Op korte termijn in ieder geval niet". Bakra hoort hoe buurtgenoten zich af vragen waarom zij tijd moeten investeren in de beantwoording van allerlei vragen, terwijl die mensen van die adviesbureaus dik betaald krijgen. Ter - wijl er voor henzelf helemaal niks veran - 39 dert. "Als er dan op een gegeven moment een ambtenaar voorbij komt met tochtstrip - pen, dan staat dat niet in verhouding tot de tijdsinvestering. De mensen zijn al afge - haakt; het fundament onder de energie - transitie is flinterdun." Zelf heeft Bakra ervaring met de verduur - zaming van haar slecht geïsoleerde corpo - ratiewoning uit de jaren vijftig. De verduur - zamingstrein van de woningcorporatie kwam langs en de huur werd met vijftig euro per maand verhoogd. "Die hele opera - tie was een puur technisch-finan - ciële aangelegenheid vol mooie beloften. Maar een bewoner kan zich geen voorstelling maken van een gerenoveerd huis. En dan stel je vragen: wat als die belofte niet uitkomt? Is er budget opgenomen voor tegenvallende prestaties? Waar kan ik terecht als dat het ge - val is? Het punt is dat als er vooraf geen sprake is van een persoon - lijk gesprek, die bewoner niet ge - looft dat zo'n gesprek wel plaats - vindt als zich daadwerkelijke problemen voordoen. Maar als je per week maar vijftig euro beschikbaar hebt voor de boodschappen, dat zit je niet te wachten op dit soort financiële onzekerhe - den." Mensbeeld Yvonne Zuidgeest, directeur-bestuurder van de welzijnsorganisatie Diverz, werkt al vanaf 2018 samen met gemeente en wo - ningcorporaties aan de energietransitie in Zwijndrecht en omstreken. Inwoners die op zoek zijn naar slimme manieren om de energierekening te verlagen, kunnen (gra - tis) ondersteuning krijgen van energiecoa - ches van Diverz. "Er is heel veel mogelijk op het gebied van duurzaamheid en energie -transitie, maar we bereiken alleen vooruit - gang als we aansluiting vinden bij de leef - wereld van de ander, als we de ervaringen en inzichten van de ander serieus nemen. Juist door het technische met het sociale te verbinden kunnen we inwoners ondersteu - nen." Volgens haar is daarbij het mensbeeld van bestuurders en beleidsmakers cruciaal. "Klopt het wel hoe we naar onze inwoners kijken? En welke aannames en vooroorde - len zijn onderliggend en (onzichtbaar) rich - tinggevend voor beleid?". Oordelen en vooroordelen zijn koren op de molen van wetenschapper en onderzoe - ker Ina Ahuis. Zij bestudeert al ruim twintig jaar de vraag hoe samenwerking al of niet gestalte krijgt. De vraag hoe we naar elkaar kijken en welk effect dat heeft op ons ge - drag is een belangrijk uitgangspunt in haar gedachtengoed. "Als ik professionals vraag waarom samenwerking niet vanzelf gaat, dan zijn er verrassend scherpe beelden over wat er leeft. Ik hoor verhalen over het ont - breken van vertrouwen, over angst voor lei- dinggevenden, over incidenten, en slechte ervaringen uit het verleden die voortleven in het heden. Het zijn beelden die een grote rol spelen in de samenwerking, maar die ENERGIETRANSITIE 'We werken dan samen vanuit de frames die we over elkaar hebben en niet vanuit wat er werkelijk leeft' 40 onbespreekbaar zijn. We werken dan samen vanuit de frames die we over elkaar hebben en niet vanuit wat er werkelijk leeft". Goede intenties Zo bestaat het dat bepaalde vormen van sa - FOTO: PEXELS menwerking helemaal niet lopen, ondanks een gezamenlijke 'mission statement' en de daaruit sprekende goede intenties. Ahuis: "Er is geen enkele professional die 's och - tends van huis gaat met het idee om de boel eens lekker te verstieren. Professionals wil - 41 het gezamenlijke visiedocument er nog eens bij te pakken, het helpt wel om te kij - ken naar wat we als lastig ervaren." Ahuis legt de nadruk op wat het werk van professionals vraagt en hoe hard we elkaar nodig hebben. Complexe vraagstukken zo - als de energietransitie kunnen niet worden uitbesteed aan één expert die het overzicht heeft en de enige, juiste oplossing biedt. Hoe complexer en onoverzichtelijke het vraagstuk, hoe belangrijker en noodzakelij - ker is het volgens haar om de verschillende perspectieven met elkaar te delen en te be - spreken. Dit vraagt van betrokkenen (pro - fessionals en inwoners) dat zij in een veilige omgeving alle ideeën, beelden, gedachten en gevoelens op tafel leggen. Ahuis ziet die werkrelatie als belangrijkste sleutel voor succes. "Dat is de 'veilige haven' in tijden van onzekerheid en chaos. Als we daarbin - nen alle relevante informatie helder beplei- ten en nieuwsgierig onderzoeken komen we met elkaar tot heel andere en betere voorstellen die geen draagvlak behoeven, want ze zijn met elkaar gecreëerd". Johan Simon staat in zijn werk als omge - vingsmanager ook een fundamenteel ande - re houding van professionals voor. "We mo - gen onszelf in de spiegel kijken en ons realiseren dat de energietransitie begint bij onze eigen transitie. Dat maakt de weg vrij voor een andere verbinding, een ander ge - sprek, met elkaar en met onszelf ". ENERGIETRANSITIE Evamarije Smit Auteur Evamarije Smit is programmeur van het Energiefestival Noord-Brabant 2024 en initiator van de training Betekenisvolle relaties in de bouw. len juist graag een goede bijdrage leveren. Als dat niet lukt, is dat niet omdat professio - nals verkeerde intenties hebben maar om - dat zij de situatie als lastig ervaren. Als re - actie daarop gaan ze duwen en gaan anderen terugduwen. Het helpt dan niet om 42 Gulden Feniks 2024 'Oefen bij renovatie van naoorlogse woningen in nieuwsgierigheid' 43 GULDEN FENIKS 2024 Marieke Berkers O ngeveer een op de vijf huis- houdens woont in een na - oorlogse sociale huurwo - ning. Ze staan vaak in kwetsbare wijken en wor - den bewoond door mensen die 'bovenge - middeld kampen met armoede, schulden, gezondheidsproblemen, overlast, schrale woonomstandigheden en gevoelens van onveiligheid,' aldus het Verwey-Jonker In - stituut in 2022 (Perspectief bieden). Vaak hebben mensen niet één, maar vele proble - men. Het is dus zaak om juist in deze naoor - logse sociale woongebieden en haar bewo - ners te investeren. Daar vallen meters te maken vanwege verbetering van leefom - standigheden. Corporaties en gemeenten investeren ze - ker in dit soort buurten. Op gebouwniveau vormt met name verduurzaming een aan - leiding om aan de slag te gaan. Doel daarbij is het halen van de Nationale Prestatieaf - spraken die Aedes, Woonbond, VNG en de minister voor Volkshuisvesting en Ruimte - lijke Ordening in 2023 hebben gemaakt on - der het motto 'geen CO2-uitstoot meer in de gebouwde omgeving in 2050'. Genoemde partijen lijken tevreden over de snelheid waarmee dat gebeurt. 'Corporaties lopen op dit moment al voorop in de verduurza - mingsopgave,' zo valt te lezen in diezelfde Nationale Prestatieafspraken. In ronkende beleidsretoriek beloven corporaties, Rijk en gemeenten dat die verduurzaming aange - pakt wordt 'op integrale wijze', met oog voor sociale opgaven. Hoe kan het dan dat de Gulden Feniks in 2024 slechts vijf inzen - dingen van het type renovatieprojecten ontving? Waar blijven de koplopers onder de duizenden renovatieprojecten? En kij - kend naar de inzendingen van deze en eer - dere edities struikelt de jury bovendien over de gebrekkige kwaliteit ervan. Worden Elke editie van De Gulden Fe- niks, dé nationale prijs voor re- novatie en transformatie van de gebouwde omgeving, is de jury nieuwsgierig naar renovatie van naoorlogse sociale woningbouw. De omvang en het belang van deze opgave is immers groot. Maar het aantal inzendingen stelt al jaren teleur en woningre- novaties halen zelden een nomi- natie. De jury vindt