Wijkaanpak #2/2024 Vakblad over de leefomgeving voor ruimtelijke professionals en woonexperts THEMA WIJKAANPAK  #2/2024 'Zorg goed voor de stad' INTERVIEW MET MAURICE CRUL Geef bewoners stem in integrale wijkaanpak VERSTERK DE DEMOCRATIE Naar een breder gedragen natuurbeleid MEER AANDACHT VOOR NATUURWAARDEN Meer informatie over deze bedrijven en het partnerschap staat op ruimteenwonen.nl/partners Heb je ook interesse om partner te worden, neem dan contact op met Yvette Vierhout via telefoonnummer 073-2051028 of via e-mail y.vierhout@aeneas.nl Ruimte en Wonen wordt mede mogelijk gemaakt door onze partners. Een partner van Ruimte en Wonen geniet van veel aantrekkelijke voordelen, waaronder een korting op het lidmaatschap en een profielpagina op deze website. Omdat het partnerschap in onderling overleg wordt ingevuld, sluiten de voordelen precies aan bij de behoeftes van de partner. 1 EN VERDER 04 Hoofdredactioneel Wijkaanpak 50 Beeldessay Nieuwe bouwcultuur 32 Column Mohamed Acharki 66 Column Anne-Jo Visser 82 Recensie De stad ARTIKELEN 14 Versterk de democratie 'Geef bewoners stem in integrale wijkaanpak' 24 Haarlem - Schalkwijk 'Stadshart voor nieuwe en oude bewoners' 34 Naar een breder gedragen natuurbeleid Het draagvlak voor natuurbeleid staat onder druk 42 Water en bodem sturend Waterschappen naar Vlaams voorbeeld 58 Smart Mobility Hub 'Ga voor fysieke, digitale en democratische integratie' INTERVIEWS 06 'Zorg goed voor de stad' Interview socioloog Maurice Crul 68 'Samen kom je verder en ga je sneller' Interview Marijke Kool, SallandWonen Zorg goed voor de stad 06 Niet wegkijken.. 66 COVER Poelenburg Foto: Bert Pots THEMA WIJKAANPAK Versterk de democratie 14 74 Gemengd Wonen 'Bouw en financier sterke woongemeenschappen' Inhoud 2 Anne-Jo Visser AFWC Anniek Dimmendaal Portaal Anouk Corel Elan Wonen Benjamin den Butter Berlinger Advocaten Bert Pots Senior redacteur Bob Witjes Aedes Clara Veerkamp PBL Elisabeth Boersma NRP Erik Patist Portaal Aan dit nummer werkten mee: Auteurs 3 RUIMTE + WONEN NETWERK Job Borggreve Aedes Frank van Dam PBL Jutta Hinterleitner Stedelijk onderzoeker Hanneke Schreuders Portaal Leo Pols Stedenbouwkundige Huub Siebelt Laboratorium voor Verantwoorde Mobiliteit Machteld Schoolenberg PBL Paul Terwisscha van Scheltinga Adviseur wonen en wijken Mees Paanakker Laboratorium voor Verantwoorde Mobiliteit Mohamed Acharki Rochdale 4 Beleidsmakers pleiten ver- volgens voor forse ruimte - lijke ingrepen en toevoe - ging van grote aantallen woningen. Maar als derge - lijke ruimtelijke processen leidend zijn, is het risico groot dat de beschikbare ruimte wordt ingenomen met nieuwe 'milieus' voor beter gesitueerde nieuwko - mers. De oorspronkelijke bewoners zien dan hun buurt ingrijpend verande - ren; meer stenen, minder groen, alsook nieuwe voor - zieningen - leuke cafeetjes en restaurants - die voor hen onbetaalbaar zijn, maar hun eigen problemen, zowel sociaal, sociaaleco - nomisch als ruimtelijk worden niet opgelost. Elisabeth Boersma en  Paul Terwisscha van Scheltinga constateren dat de bewo - ners van een wijk amper invloed voelen op wat er in hun directe woonomgeving gebeurt. Geef het collectief alsnog een stem en een wezenlijke positie bij het optuigen van een integrale wijkaanpak, bepleiten zij. Versterk de lokale demo - Wijkaanpak De loep ligt al lang op na- oorlogse woonwijken met veel sociale woningbouw. Alle grote actuele vraag- stukken - slechte, niet duurzame woningen, toe- nemende criminaliteit, groeiende armoede, ge- brekkig onderwijs en veel bewoners met een slech- te gezondheid - komen samen in deze gebieden. Ondanks de langdurige aandacht van de over- heid, ervaren de bewo- ners nauwelijks of geen verbetering. Enkele goe- de voorbeelden daargela- ten, is in veel wijken sprake van een verslech- terende leefomgeving, groei van het aantal (heel) kwetsbare bewo- ners en een toenemend slecht imago. "Ondanks langdurige aandacht, ervaren bewo - ners geen verbetering" 5HOOFDREDACTIONEEL cratie. Vernieuwen vanuit de visie van bewoners is volgens hen een veel betere manier om al die verschil- lende vraagstukken daad - werkelijk en in samenhang met elkaar op te lossen. Socioloog Maurice Crul vindt dat de tijd is aange - broken om afscheid te ne - men van integratiebeleid. Hij heeft twee boodschap - pen. Het moet in buurten veel meer gaan over sa - menleven. En we moeten onder ogen zien dat het in buurten niet vanzelf goed komt, daarbij verlangt hij ook een inspanning van mensen zonder migratie - achtergrond, een groep die door hem wordt aangeduid als de vergeten 'nieuwe minderheid'. Hij is voor - stander van een praktische aanpak, waarbij het goede van een wijk niet door be - stuurlijke onachtzaamheid verloren mag gaan. De wijk Schalkwijk in Haarlem-Zuid is zo'n naoor - logse wijk waar de gemeen - te drastisch ingrijpt. Anouk Corel schetst de noodzaak van een integrale wijkaan -pak. Alleen differentiatie in woningbouwsegmenten, vernieuwing van openbare ruimte en bestaande wo - ningbouw is niet voldoen - de. De aanwezigheid van veel kwetsbare huurders maakt een stevig sociaal programma meer dan ooit noodzakelijk. In dit nummer gaat het ook over het rapport van de speciaal VN-rapporteur over discriminatie op de woningmarkt, de voorde - len van gemengd wonen, de wens om 'water en bo - dem sturend' met terug - werkende kracht betekenis te geven en gebrek aan draagvlak voor natuurbe - leid. Beleidsmakers hebben onvoldoende aandacht voor de verschillende waarden die de natuur heeft voor mensen. Bert Pots Senior redacteur Anouk Corel Redactielid     6 INTERVIEW MAURICE CRUL Maurice Crul is hoogleraar Onderwijs en Diversiteit bij de afdeling Sociologie van de Vrije Universiteit van Amsterdam. Hij doet al decennia onderzoek naar de levensloop van migrantenjongeren in Nederland en in Europa. Ook is Crul veelvuldig betrokken bij internationaal vergelijkend onderzoek. Zo coördineerde hij onderzoek naar de ontwikkeling van de arbeidsmarktpositie van tweede generatie migranten. Momenteel doet hij onderzoek naar het succes van diversiteitsbeleid in het publieke domein en de ontwikkeling van Syrische vluchtelingenkinderen op verschillende plekken in de wereld. 7INTERVIEW Onderzoek van het Sociaal Cultureel Planbureau maakt duidelijk: groepen leven in hun eigen 'bubbel': arme mensen gaan vooral om met andere arme mensen, het - zelfde geldt voor rijke mensen, ook die gaan vooral om met gelijkgestemden en die verschillende groepen ontmoeten elkaar niet of nauwelijks. "Het is mooi dat het SCP dit onderwerp oppakt. De afgelopen veertig jaar hebben we vooral gekeken naar integratie van migranten, hun kinderen, hun kleinkinde - ren. Er was weinig aandacht voor die 'witte Nederlander', maar die groep leeft ook in een bubbel. Als we het met elkaar hebben over de versterking van de sociale cohesie in buurten, dan is het belangrijk het besef te hebben dat groepen mensen langs elkaar heen leven. Daarover gaat het ook in onze vorig jaar verschenen publi- catie 'De Nieuwe Minderheid'. Die grote afstand tussen groepen is overigens geen exclusief Nederlands verschijnsel; we zien in steden elders in Europa vergelijkbare pat ronen." Hoe erg is dat 'los van elkaar leven'? "We kwamen op 'De Nieuwe Minderheid' na een groot onderzoek onder tweede generatie migranten; een onderzoek onder Turkse, Marokkaanse en ex-Joegosla - vische jongeren in vijftien Europese steden met een controlegroep van Nederland - se, Duitse en Zweedse jongeren in dezelfde wijken. Toen werd ons eigenlijk voor het eerst duidelijk dat sprake is van zelf-segregatie. Zo'n constatering leidt tot nieu - Bert Pots Maurice Crul, hoogleraar Onderwijs en Diversiteit aan de Vrije Universiteit, vindt dat de tijd is aangebroken om afscheid te nemen van integratiebeleid. Het moet in buurten veel meer gaan over samenleven. En nee, sociale cohesie ontstaat niet vanzelf. Over slimme beleidskeuzes en zuinig zijn op al het goede van onze steden. 'Zorg goed voor de stad' 8 INTERVIEW we vragen. Wat is daar aan de hand?  Wat betekent het als groepen zichzelf segre - geren? Met een belangrijke conclusie: mensen die wel deelnemen aan de diverse samenleving voelen zich daarin meer thuis, voelen zich veiliger en melden ook meer integratie met mensen zonder een migratieachtergrond. Er valt dus iets te winnen, als mensen aan hun buurt meedoen. Dat is belangrijk voor de groep zelf, maar dat niet alleen. Mensen die meedoen spelen een belangrijke rol in de sociale cohesie in die wijk. Ze spelen een rol in het bij elkaar brengen van mensen, ze spe - len een rol in het oplossen van kleine conflicten. De maatvoering is daarbij van wezenlijke betekenis, hoe groter die groep, hoe beter het klimaat in een wijk en hoe blijer de bewoners." "Een andere belangrijke constatering is, dat veel mensen weldegelijk behoefte hebben aan dat betere contact met hun buurtbewoners. Mensen die niet zo'n ge - mengde vriendengroep hebben, merken op dat ze dat ze jammer vinden. Tegelij - kertijd denken we dat sprake is van 'koudwatervrees'. Eén van mijn studenten heeft daarover doorgevraagd. Zij introduceerde het begrip: belonging uncertain - t y.   Dat komt uit de Verenigde Staten en heeft betrekking op onderzoek gedaan naar de vraag hoe het is om als zwarte Amerikaan op te groeien in een witte omge - ving. Het gaat over onbegrip, onbekendheid met de sociale codes en de angst om fouten te maken. Daardoor ontstaat bij de een terughoudendheid om contact te maken met de ander. In de mate waarin mensen in een buurt contact met elkaar ervaren, speelt het opleidingsniveau een rol. Praktisch geschoolden, die in het middelbaar onderwijs gewend zijn geraakt om met mensen met een diverse achter - grond om te gaan, hebben vaker een meer gemengde vriendengroep dan witte hoogopgeleide Nederlanders." Wat betekent dat voor onze manier van samenleven? "We hebben de afgelopen veertig jaar integratiebeleid gevoerd, inclusief de fi - nanciering van migrantenorganisaties en beleid gericht op specifieke doelgroe - pen. Het ging steeds over: die ander moet integreren, die ander moeten zich aan - passen. In dat beleid zijn we één groep vergeten: mensen zonder migratieachtergrond voor wie de samenleving in die veertig jaar ook behoorlijk is veranderd. Volgens ons is de tijd aangebroken voor een andere focus, voor een heel ander politiek be - leid: kijk meer naar samenleven. En er is een tweede politieke boodschap. Veel progressieve mensen gaan uit van: diversiteit moeten we vieren, diversiteit is een verrijking van de samenleving en het komt vanzelf goed. Nee, dat gaat niet van - zelf. Er moet echt iets gebeuren om dat samenleven te laten lukken." Wat moet er gebeuren? "Op de eerste plaats moeten we met elkaar erkennen dat het niet vanzelf gaat. Vervolgens moeten we onder ogen zien dat ook van mensen zonder migratieach - tergrond een inspanning wordt vereist en organiseer vooral praktische dingen. Volg niet de denklijn van Job Cohen, de vroegere burgemeester van Amsterdam: breng mensen bij elkaar omwille van menging en diversiteit, maar werk vanuit de 9INTERVIEW eigen behoefte van buurbewoners. Stel mensen in staat om met elkaar een binnen - tuin op te knappen. Of - ik gebruik als inwoner van Amsterdam West het voorbeeld vaker ? denk vanuit bestaande wijkvoorzieningen. Wij hebben in onze wijk een voetbalvereniging; iedereen laat daar zijn kinderen spelen. Daar ontmoeten kin - deren zonder migratieachtergrond wel migrantenkinderen; daar staan ouders met en zonder migratieachtergrond samen langs de lijn op zaterdagochtend. Bedenk dat er achter de aanwezigheid van onze voetbalvereniging een beleidsafweging ligt. De grond onder het sportcomplex is ontzettend duur geworden, voor je het weet besluit de gemeente die grond te verkopen aan een projectontwikkelaar voor de bouw van luxe koopwoningen, want dat is goed voor een meer ge - mengde woningvoorraad. En dan verhuist de voetbalvereniging naar de rand van de stad of verkassen de witte spelers naar een 'ons-kent-ons- vereniging'. Of denk na over het ge - bruik van onderwijsgebouwen. Met de toestroom van hoger opgeleiden naar de stad, groeit de vraag naar al- lerlei scholvormen. Om in die vraag te voorzien, kiest de gemeente heel makkelijk voor de vestiging van een Vrije School in die oude buurtschool, terwijl ouders uit de wijk jarenlang hebben gestreden voor gemengd on - derwijs. Hoe kan dit gebeuren? Het zou mooi zijn als we bij beleidsbeslis - singen over culturele voorzieningen, gebruik van onderwijsgebouwen of de inrichting van de publieke ruimte ons elke keer weer de vraag stellen: wat betekent de voorgenomen keuze voor de menging in de wijk?  Draagt de beslissing bij aan het samenbrengen van verschillende groe - pen of versterkt het juist de segregatie?" Crul voerde over 'De nieuwe minderheid' gesprekken met het Amsterdamse gemeentebestuur. "Ook voor hen is het een eye opener. Onze bestuurders zijn immers al decennia bezig met het vormgeven van integratiebeleid, maar ik zie wel dat door veranderende politieke verhoudingen, de groei van de PV V in bijvoorbeeld Amsterdam Noord, begrepen wordt dat ze ook mensen zonder migratieachtergrond moeten meekrijgen. En het gaat niet vanzelf, dus moet er beter worden nagedacht hoe de lokale en landelijke politiek samenle - ven beter kan faciliteren." Welke rol spelen stedenbouwkundige keuzes bij het stimuleren van samenleven? "De aard van woongebouwen speelt een rol in het welbevinden in een buurt, "Mensen die wel deelnemen aan de diverse samenleving voelen zich daarin meer thuis" 10 INTERVIEW 11INTERVIEW blijkt in alle steden. Een anonieme woonomgeving is een negatieve fac - tor. In hoogbouw met lange galerijen ervaren mensen meer negatieve in - teretnische interacties op straat en tussen buren. Bewoners van portiek - flats, in een stad als Amsterdam vaak woningen van corporaties met een trappenhuis met vier of zes huishou - dens, melden veel minder negatieve interacties melden. Ook voor hen geldt dat ze niet direct positief staan tegenover diversiteit, maar in de praktijk gaat er wel veel goed. Ze kennen de namen van de kinderen op de trap en ze spreken elkaar bij overlast makkelijker aan. Stenen maken dus uit, het is belangrijk dat gemeente, corporaties, ontwikke - laars kiezen voor niet al te grote een - heden." Wat kunnen we in steden nog meer doen? "Probeer mensen ook via andere raakvlakken bij elkaar te brengen. Veel migranten hebben een platte - landsachtergrond,  vandaaruit heb - ben ze bijvoorbeeld affiniteit met het zelf verbouwen van groenten. Dan kan het interessant zijn met elkaar naar moge - lijkheden te zoeken voor de aanleg van een buurttuin in de binnentuin. In Amster - dam zijn er verschillende van dergelijke initiatieven, heel praktisch. En dan ont - staat wellicht ook ontmoeting met bewoners aan de andere kant van het bouwblok." De moderne stad trekt hoger opgeleiden. Die instroom zorgt voor groeiende wo - ningtekorten. Hoge huizenprijzen lijken hand in hand te gaan met dure (horeca-) voorzieningen. Worden de tegenstellingen tussen groepen niet eerder groter dan kleiner? "We hebben onze publicatie ook in New York gepresenteerd. Midden in de stad blijkt een witte bubbel te zijn ontstaan. Bizar: een buurt met voor negentig procent witte New Yorkers, terwijl witte mensen nog geen twintig procent van de bevol- De nieuwe minderheid In 2023 publiceerde Maurice Crul samen met Frans Lelie 'De nieuwe minderheid' over de positie van de slinkende groep stedelingen zonder migratieachtergrond. De onderzoekers keken in Amsterdam, Rotterdam, Antwerpen, Wenen, Hamburg en Malmö. Deelnemers met een hoge opleiding bijvoorbeeld in Amsterdam zijn vaker positief over de multiculturele samenleving. Zij zien diversiteit als een verrijking. Maar, zo tonen de onderzoekers ook aan, diezelfde mensen leven in een 'witte bubbel': vrienden- en kennissenkring bestaan uit mensen met een vergelijkbare herkomst en achtergrond. Bij ondervraag- den met een lage opleiding was dit juist andersom. Zij mopperen meer op hun buurt, maar hebben vaker vrienden en kennissen met een migratieachtergrond. Maurice Crul is positief over de toekomst. Kinderen die opgroeien in Amsterdam of Rotterdam hebben op latere leeftijd vaker een gemengde vriendengroep.    12 OsdorppleinFOTO BERT POTS 13INTERVIEW king uitmaken. Dat soort vormen van extreme segregatie kunnen ontstaan als de overheid geen belangstelling voor de ontwikkeling van de stad heeft. We moeten het besef hebben dat wat we in onze steden hebben opgebouwd, heel kostbaar is. Dat we in Amsterdam, ook binnen Ringweg A10, nog zoveel sociale woningbouw hebben is een ontzettend groot goed. Als we die gereguleerde woningvoorraad niet weten te behouden, dan creëer je uiteindelijk witte getto's.  Aan de andere kant: we moeten armoede niet verheerlij - ken. Dat dertig jaar geleden in de armste buurten van Amsterdam een deel van de woningvoorraad is vervangen door een meer gemengd woningaanbod, heeft die buurten veel goeds gebracht. Maar het is zaak alert te blijven, de druk op de stad is groot en een volgende stap met de bouw van heel dure woningen kan er een te veel zijn." Hoe ziet de stad van over dertig jaar eruit? "De toekomst van onze steden valt moeilijk te voorspellen. Migratie is on - derdeel van de stad en die migratie ver - andert - af hankelijk van de internationa - le politieke situatie - voortdurend.  De snelle toename van hoogopgeleide expats de afgelopen jaren valt niet los te zien van de Brexit. Onze kennis van de Engelse taal, de aanwezigheid van een goede infrastructuur, maken Amsterdam tot een aan - trekkelijke vestigingslocatie. Groei van de it-sector maakt dat er meer mensen uit India en Pakistan naar de stad komen. Pogingen van het komende kabinet om ar - beidsmigratie te beperken, zullen weinig uithalen. Maar aan een voorspelling waag ik mij niet, wel is het belangrijk heel zuinig te zijn op wat we hebben en sa - menleven beter te faciliteren."   "Stel elke keer de vraag: wat betekent die keuze voor de menging in de wijk?" 14 15 'Geef bewoners stem in integrale wijkaanpak' Elisabeth Boersma, Paul Terwisscha van Scheltinga Versterk de democratie Veel kwetsbare wijken staan aan de vooravond van complexe ruimte- lijke ingrepen, maar de bewoners voelen amper invloed op wat er in hun directe woonomgeving gebeurt. Geef het collectief alsnog een stem en een wezenlijke positie bij het optuigen van een integrale wij- kaanpak, bepleiten Elisabeth Boersma en Paul Terwisscha van Schel- tinga. Versterk de lokale democratie en werk vanuit de wensen van de bewoners. Vernieuwen vanuit de visie van bewoners is een veel betere manier om al die verschillende vraagstukken daadwerkelijk en in samenhang met elkaar op te lossen. D e loep ligt al lang op naoor - logse woonwijken met veel sociale woningbouw. Alle grote actuele vraagstukken - slechte, niet duurzame woningen, toenemende criminaliteit, groeiende armoede, gebrekkig onderwijs en veel bewoners met een slechte gezond - heid - komen samen in deze gebieden. On - danks de langdurige aandacht van de over - heid, ervaren de bewoners nauwelijks of geen verbetering. Enkele goede voorbeel- den daargelaten, is in veel wijken sprake van een verslechterende leefomgeving, groei van het aantal (heel) kwetsbare be - woners en een toenemend slecht imago. De overheid antwoordt vervolgens met nog meer (van dezelfde) aandacht, denk aan de introductie van het Nationaal Programma Leef baarheid en Veiligheid. In het voet - spoor van de beleidsmakers worden ge - bieds- en woningontwikkelaars in de wijk actief. Zij verkennen forse ruimtelijke in - grepen en toevoeging van grote aantallen 16 WIJKONTWIKKELING woningen. Verdichting is voor hen de ma- nier om een einde te maken aan volksvijand nummer 1: de woningnood. In bovengenoemde sociaaleconomische en ruimtelijke aandacht schuilt het risico, dat bij de aanpak van buurten ruimtelijke processen leidend zijn en dat de beschikba - re ruimte wordt ingenomen met nieuwe 'milieus' voor beter gesitueerde nieuwko - mers. De instroom van koopkrachtige be - woners leidt tot een statistische verbetering in leef baarheidsmonitoren. Tegelijkertijd zien de oorspronkelijke bewoners hun buurt ingrijpend veranderen; meer stenen, minder groen, alsook nieuwe voor- zieningen - leuke cafeetjes en restaurants - die voor hen onbetaalbaar zijn, maar hun eigen problemen, zowel sociaal, sociaaleco - nomisch als ruimtelijk worden niet opge - lost. Sociale domein In een wijkaanpak waar de focus ligt op ruimtelijke interventies, waarbij de profes - sionals uit het ruimtelijk domein al snel de hoofdrolspelers zijn, ontbreekt het aan aan - dacht voor het sociale domein. In de wijken zijn tal van professionals elke dag bezig met het leven van alledag: wonen, zorg en wel- zijn. Maar voor hun kennis van en ervaring met de wijk bestaat bij gebiedsontwikkeling nauwelijks of geen belangstelling, maximaal 17 krijgen die professionals een bijrol, terwijl er in het sociaal domein toch enorme bedragen aan maatschappelijke financiering omgaan. En niet alleen het sociaal domein staat aan de zijlijn. Ook de bewoners voelen amper in - vloed op wat er in hun directe woonomge - ving gebeurt. Niet zelden hebben ze het ge - voel dat die nieuwe sociale en fysieke woonomgeving hen simpelweg overkomt. Dat uit zich in gelatenheid, weerstand en soms felle, extreme bezwaarmakers. Het is niet voor niks dat veel oorspronkelijke wijk - bewoners nog maar weinig vertrouwen heb - ben in instanties en bedrijven.    Wat zou er gebeuren als we het soci- aal-maatschappelijke en het economische voorop zetten? Wat gebeurt er als het ruim - telijke dienstbaar is aan de sociaal-maat - schappelijke en de sociaal- economische opgaven? Dan komen er andere dimensies in beeld, denk aan (eetbaar) vergroenen, het verbinden van boeren met de stad, scho - "Bewoners ervaren ondanks langdurige aandacht van de overheid nauwelijks verbetering" 18 WIJKAANPAK ling voor initiatiefnemers van buurtprojec- ten, het creëren van banen met betere inko - mens en nieuwe voorzieningen. Als we de toevoeging van woningen primair bekijken vanuit wat de huidige bewoners zelf wen - sen, dan kan sprake zijn van voorrang in de woningtoewijzing voor de zittende bewo - ners. En worden nieuwkomers geselecteerd op basis van hun 'bijdrage aan de buurt', dan kunnen we toewerken naar een meer gezonde en inclusieve leefomgeving met gelijke kansen, in de meest brede betekenis daarvan. Bewonersvisie Zo'n fundamentele omdraaiing, werken aan verandering vanuit het perspectief van de huidige bewoners, het voor hen mogelijk maken om met elkaar tot een visie te komen voor hun wijk (Pimby - please in my backy - ard) en deze visie status geven, vraagt dat al ver voor de start van de gebiedsontwik -keling een begin wordt gemaakt met het activeren van buurtbewoners. Start met drempelloze evenementen waar iedereen aan kan meedoen; maak samen 'een vuur - tje' en praat over van alles. Wat wil jij, wat kan jij, hoe kan ik jou daarbij helpen? Daar waar bewoners zelf zaken willen oppakken, wordt dat indien nodig ondersteund. Sa - men praten is leuk, samen activiteiten on - dernemen is nog leuker. De aanpak van een wijk begint doorgaans anders (rechtsonder), instanties verzinnen dat er en wat er moet worden vernieuwd. Of linksonder, het behouden wordt vertaald in euro's en is zo duur dat instanties kiezen voor investeringen in bijvoorbeeld sloop-nieuwbouw voor het aantrekken van nieuwe doelgroepen. Volgens ons is beter dat we linksboven beginnen en faciliteren dat bewoners veel vragen aan elkaar stellen: Wie ben jij? Hoe is het met je? Wat vind jij fijn in de buurt? Wat is er minder fijn? Hoe ziet 19WIJKAANPAK jouw dagelijks leven eruit? Wat wens je voor de toekomst? Waar verheug je je op? Waar heb je zorgen over? Wat gun jij deze buurt? Bij professionals uit het sociale en uit het ruimtelijke domein kan worden opgehaald wat er vandaag speelt in de wijk en hoe zij kijken naar de toekomst van die wijk. Daar - bij is het van belang een beeld te krijgen van de voorgenomen interventies. Wat zijn de sociale en de fysieke opgaven die zij de ko - mende jaren zullen oppakken? Op basis van die gesprekken en dat wat er is opgehaald bij de professionals, kunnen de bewoners met hun wijk aan de slag. Daarbij kan een sociaal-ruimtelijke 'vertaler' de wijkbewoners helpen om de door hen gewenste prestatie, de buurt-pimby's en -nimby's, om te zetten in nieuwe beelden. Vervol- gens is het aan de professionals uit het sociale en uit het ruimtelij - ke domein om een inschrijving te doen op de door de bewoners ge - wenste prestatie en uitvoering te geven aan die buurtvisie. In buur - ten met veel vraagstukken en het nodige aan interventies is een integrale gebieds - ontwikkeling een complexe aangelegen - heid. Het plan voor de gebiedsontwikkeling vraagt dan om een meerjarige betrokken - heid van bewoners en van professionals. Bij voorkeur in een in de wijk gewortelde wij - kentiteit. Lokaal kan snel overeenstemming bestaan tussen overheid en instanties in welke buurten integrale gebiedsontwikke - ling, dus de komst van een gebiedsontwik - kelorganisatie, noodzakelijk is. In deze wij - ken gebeurt ook al van alles, dat mag niet stilvallen maar zal moeten passen bij die door bewoners te ontwikkelen visie. In gebieden waar het eenvoudiger is, waar geen gebiedsontwikkelorganisatie hoeft te wordt opgezet, kunnen partijen, liefst in doelgerichte samenwerkingsver - banden, hun inschrijving doen op delen van de door de bewoners gewenste prestatie. En ieder jaar zitten de bewoners opnieuw aan 'hun kampvuur'. Ze maken kennis met nieuwe bewoners, praten over vertrokken bewoners, delen waar ze trots op zijn, en kijken vooruit naar wat er de komende jaar op de wijkagenda staat. En zo nodig wordt de buurtvisie aangepast. Omdraaiing van de buurtaanpak, voortaan linksboven star - ten en met de klok meebewegen, vraagt ontzettend veel geduld en lef. Daarom ook is het belangrijk tot een eerlijk en open pro - ces te komen, met alle ruimte om te leren, met ruimte voor vallen en opstaan. We doen iets nieuws en mensen maken fouten, dus is het ontzettend belangrijk het verloop van de gebiedsontwikkeling nauwkeurig te evalueren. En maak de voortgang periodiek door minimaal eens per jaar samen 'aan het kampvuur te gaan zitten', samen terug en vooruit te kijken en waar nodig de (bewo - ners-)visie aan te passen. Lokale democratie Om slagkracht en kansen van langjarige ge - "In al die Nederlandse wijken gaat de komende tien jaar ontzettend veel veranderen" 20 biedsontwikkeling voor de bewoners te borgen, dient er een stevige verbinding te zijn tussen en met de buurtbewoners. Juist in kwetsbare wijken waar menig bewoner vooral bezig is met overleven, krijgt 'hun stem' geen gestalte in een zaaltje, alleen op donderdagavond. En dat gebeurt ook niet middels 'placemaking' met lokaal gebrou - wen bier. Het is belangrijk de lokale demo - cratie in de wijk vanuit de bewoners op te bouwen, inclusief. Mensen willen gehoord en gezien worden en het vertrouwen voelen 21 dat kansen voor henzelf en hun kinderen werkelijkheid worden. Het creëren van kansen voor bewoners in de langjarige ge - biedsontwikkeling resulteert in soci- aal-economische en sociaal-maatschappe - lijke oplossingsrichtingen verankerd in het ruimtelijke domein. En met het krijgen en pakken van kansen zal het vertrouwen groeien. De maatschappelijke vraagstukken van nu en van de toekomst komen samen in de buurten van Nederland. Voor veel Neder - landse wijken betekent dat ook dat er de ko - mende tien jaar veel gaat veranderen. Met name voor de naoorlogse wijken staan er veel fysieke en sociale interventies op de agenda. De opgaven, die we complex noe - men en in veel naoorlogse wijken zien, vin - den hun oorsprong in de som van het sociale én ruimtelijke domein. Deze wijken worden niet langer bewoond door 'het modale Hol- landse' gezin, het is de leefomgeving van een grote diversiteit aan huishoudens en cultu - ren. Die culturele rijkdom is niet zichtbaar in de architectuur of voorzieningen in de wijk. Tegelijk vertonen die wijken een grote hoe - veelheid sociaaleconomische opgaven. Veel - al wordt de culturele diversiteit in de wijken hiermee in verband gebracht, lang niet altijd terecht. Gevoelens van onveiligheid, een eenzijdig woningprogramma, gebrek aan ontmoetingsplekken voor jongeren en oude - ren, gebrek aan mogelijkheden voor sport en cultuur en tal van andere problemen dragen niet bij aan sociale duurzaamheid. De ruim - "Met langjarige samenwerking komt ook langjarige werkgelegenheid mee" WIJKAANPAK 22 Nationale Renovatie Platform (N R P) Het NRP richt zich op de bestaande bebouwde omgeving. Bij het netwerk zijn meer dan honderd bedrijven en organisa- ties aangesloten uit de volle breedte van de vastgoedsector. Met agenderende, lerende en 'prijzende' werksessies en programma's brengen we langjarige samenwerking tot stand en verdiepen we de kennis rondom transformatie, renovatie en hergebruik. Zo dragen we bij aan de versnelling van circulair en biobased materiaalgebruik, de verduurzaming van de woningvoorraad, kortom aan een toekomstbestendig gebouwd Nederland.  We verbinden die aanpak aan de ruimtelijke, sociale, economisch en ecologische opgaven.   telijke context - gesloten plinten, geen 'ogen' op straat, geringe duurzaamheid, slechte be - reikbaarheid, ongeactiveerd groen - creëert plek voor sociale problematiek. Daarbij mogen we niet over het hoofd zien dat er voor die complexe opgave steeds minder professionals beschikbaar zijn. Het aantal vacatures overstijgt het aantal solli- citanten. Personeelsschaarste leidt ertoe dat instanties zich heroriënteren op positie, taken en werk. Bijvoorbeeld voor de zorg - sector geldt dat het huidige aanbod on - houdbaar is en dat de 'samenredzaamheid' van bewoners zal moeten toenemen. Het werken vanuit de buurt met andere partijen biedt grote kansen om het samen slimmer en effectiever te doen. Met zorg en welzijn in een stevige rol; zij voeren niet alleen bin - nen het buurtnetwerk hun kerntaak uit, 23 maar zijn ook onderdeel van het team dat in contact staan met de buurt, een team dat een bijdrage levert aan de integrale aanpak van de wijk. Nieuwe spelregels Een integrale wijkvernieuwing vraagt ook om spelregels voor de uitvoering tussen de verschillende partijen. De haalbaarheid staat of valt met het verbinden van verlies - lijdende met winstgevende projecten. Dat gaat dus over een langjarig comittment met verevening. Met langjarige samenwer - king komt ook langjarige werkgelegenheid mee, denk aan alle arbeidskrachten die no - dig zijn voor woningbouw, vernieuwing van straten, aanleg van groene gebieden, de introductie van nieuwe vormen van mo - biliteit en de ontwikkeling van nieuwe wijkvoorzieningen. Dit werk zou zoveel mogelijk, soms door het dichtbij huis aan - bieden van opleidingen, in de wijk moeten worden belegd. Voor het fysieke domein vormen deze elementen de basis waarop gebiedsrenovatieteams, combinaties van corporaties, ontwikkelaars en bouwers voorstellen kunnen doen. Een onaf hanke - lijk beoordelingsteam bewaakt de doelen, zij controleert, beoordeelt en stuurt bij naar de gewenste prestatie, als ook naar de kaders van de overheid. Het langjarige commitment van deze teams waarborgt hun belang: een langjarige, lees constante toestroom van werk en ontwikkeling on - der de paraplu van die bewonersvisie. Het is aan de gemeente om de totstandko - ming van buurtvisies mogelijk te maken en deze als belangrijk toetsingskader vast te stellen. De buurt krijgt vooraf gemeentelij - ke kaders mee, waarbinnen de buurt de ge - wenste prestatie kan formuleren, zoals on - der meer minimale en maximale eisen op gebied van woningprogramma, duurzaam - heid, klimaatadaptatie, het voorkomen van segregatie en het borgen van veiligheid. Dit leidt voor de gemeente tot een andere rol dan die van de alles bepalende regisseur. De overheid zorgt ervoor dat de buurtbewo - ners in de lead kunnen komen in de heront - wikkeling van hun eigen buurt. Vanzelf - sprekend blijft de lokale overheid als grondeigenaar, beheerder van de openbare ruimte en als handhaver onderdeel van het gebiedsteam. Maar ook de overheid kent nu al een tekort aan mensen. Ook daar zal sprake zijn van heroriëntatie op de publieke verantwoordelijkheid. Als onderdeel van een slimme uitvoering, kunnen taken over - gaan naar buurtinitiatieven. En dat kan ook, want de lead in de buurt wordt meerja - rig neergelegd bij haar bewoners. WIJKAANPAK Oproep Met dit artikel hebben wij een vorm ontwikkeld om de aanpak van wijken anders te doen. Dat hebben we gedaan vanuit het verlangen om buurtbewoners een betere positie te geven in de ontwikke- ling van hun buurt. Wij willen 'de omdraai- ing' de komende tijd uitbouwen en verdiepen. 'Voor een goed kampvuur moet je eerst hout bij elkaar sprokkelen, het hout kleiner maken, dit slim stapelen, dan aansteken en zorgen dat het blijft branden. Dat vraagt tijd en aandacht. Als het brandt, brandt het ook goed, en hoef je het niet meer om te draaien.' Wij zijn benieuwd naar reacties en zoeken voorbeelden om die andere wijkaanpak te verdiepen en te verrijken. Reacties kunnen naar e.boersma@nrp.nl / secretariaat@nrp.nl o.v.v. 'Artikel Ruimte en Wonen' 24 ROOTZ, project RijnbouttBEELD: FILIPPO BOLOGNESE IMAGES 25 T ot 2030 moeten er in ons land 900.000 woningen worden bijgebouwd, waar - van minimaal tweede derde betaalbaar en minimaal 30% in de sociale huursector. De nieuwe co - alitie heeft miljarden gereserveerd voor het verminderen van het woningtekort. Het merendeel van de woningbouwopgave zal opnieuw in de bestaande stad landen- tus - sen 2005 en 2020 is 63% van de woningen gebouwd in de bestaande stad - waarvan Anouk Corel Het nieuwe stadscentrum van Haar- lem-Schalkwijk moet passen bij de identi- teit van het gebied, schrijft Anouk Corel. Maar dat is niet genoeg. De wijk telt veel kwetsbare bewoners. Zij ervaren weinig sociale cohesie. De gemeente moet daar- om ook werk maken van differentiatie in woningbouwsegmenten, vernieuwing van openbare ruimte en bestaande woning- bouw en een stevig sociaal programma. Kortom: een integrale wijkaanpak. 'Stadshart en inclusief woonmilieu voor nieuwe en oude bewoners' WIJKAANPAK Haarlem- Schalkwijk 26 weer een groot deel in naoorlogse wijken. In die wijken biedt de veelal grofmazige ste - denbouwkundige opzet met open bouw - blokken in het groen voldoende ruimte om (middel-)hoogbouw en daarmee woning - bouwaantallen toe te voegen. En juist in die wijken zijn de openbare ruimte en het wo - ningaanbod zo'n zestig jaar oud en drin - gend aan vernieuwing toe. Door verduurza - ming en renovatie te combineren met sloop-nieuwbouw en verdichting kan de kwaliteit van de bestaande bebouwing toe - nemen, kunnen nieuwe woningsegmenten toegevoegd en tegelijkertijd de steden - bouwkundige structuur verbetert. Draagvlak voor voorzieningen Door verdichting in meerdere woningseg - menten ontstaat een gemêleerder woonmi- lieu en neemt het inwoneraantal toe, waar - door wijkvoorzieningen in stand kunnen blijven. De naoorlogse wijken zijn gebouwd voor grote gezinnen, maar worden nu vaak bewoond door een- en tweepersoonshuis - houdens met lagere inkomens. Hierdoor is het draagvlak van voorzieningen de afgelo - pen decennia afgenomen, maar juist die voorzieningen zijn van belang voor de leef - baarheid. Dergelijke plekken bieden kansen aan de bewoners om vooruit te komen en om ontmoeting te faciliteren. Een grotere nabijheid van voorzieningen stimuleert bo - vendien de actieve mobiliteit (lopen en fiet - sen), wat weer een positief effect heeft op de gezondheid van de wijkbewoners. Maar verdichting brengt ook risico's met zich mee. Uit onderzoek naar verdichting en ge - zondheidseffecten blijkt bijvoorbeeld dat de bewoners meer longproblemen ervaren, simpelweg omdat het aantal auto's in het gebied toeneemt.  Daarnaast er - varen mensen meer stress door toenemende drukte en (geluids-) overlast. Ook zorgen grote wo - ningcomplexen voor een gevoel van anonimiteit. Juist de laagste inkomens worden hierdoor ster - ker geraakt. Vermoedelijk komt dit, doordat een deel van de be - woners toch al kwetsbaar is, zij veelal in kleinere woningen wo - nen dichter op elkaar zitten en hun sociale huurwoningen bevin - den zich vaak op minder aantrekkelijke plekken, zoals langs drukke wegen. Niet op de laatste plaats is het sociaal netwerk van corporatiebewoners beperkter; een ano - niem verblijf in een groot woongebouw leidt tot vereenzaming. Hoge aantallen wo - ningen in verschillende segmenten leiden bovendien tot samenklontering van hoge aantallen sociale woningbouw. Uit onder - zoek van Circusvis blijkt dat de veerkracht in wijken minder wordt naarmate de con - centratie van sociale huurwoningen toe - neemt. Verdichten in de naoorlogse stad biedt dus kansen, maar zorgt ook voor belangrij - ke aandachtspunten. Met een hoogwaardi- ge inrichting van de openbare ruimte, veel aandacht voor gezonde woningen en inves - teringen in de opbouw van gemeenschap - pen kan hierin tegenwicht worden gebo - WIJKAANPAK "Meer longproblemen, simpelweg omdat het aantal auto's in het gebied toeneemt" 27 WIJKAANPAK den. De harde druk van bovenaf op de realisatie van hoge aantallen woningen in combinatie van krappe business-cases en de zachte zoektocht naar de behoeften van de wijkbewoners van onderaf,  zijn soms lastig met elkaar in balans te brengen. Ook in de wijk Schalkwijk in Haarlem-Zuid zien we dit dilemma. De gemeente Haarlem heeft de ambitie om tot 2030 minimaal 10.000 woningen te realiseren. Het meren - deel van deze woningen komt in transfor - matiegebieden verspreid over de stad, de zogenoemde ontwikkelzones. In de groot - ste hiervan, de Europawegzone in Schalk - wijk, zullen naar verwachting 6.200 tot 7.500 woningen worden bijgebouwd. Geïsoleerd gelegen stadscentrum Schalkwijk kent een typische naoorlogs ste - denbouwkundige structuur. Waar alle functies ? wonen, werken, recreëren en ver - keer ? van elkaar gescheiden zijn. Het ge - bied bestaat uit vier zelfstandige en redelijk monofunctionele wijken: Europawijk (1963), Boerhaavewijk (1963), Meerwijk (1967) en Molenwijk (1969). Ze zijn ge - groepeerd rondom een wigvormig stads - deelcentrum met daarin winkels, kantoren en voorzieningen. In de ruimten rondom het stadsdeelcentrum en tussen de wijken liggen de hoofdwegen en vaarten. Het stadsdeelcentrum ligt daardoor - ondanks haar centrale ligging in Schalkwijk - geïso - leerd ten opzichte van de omliggende woonwijken. Aanvankelijk maakte dat niet zoveel uit, het stadsdeelcentrum had een regionale functie en trekkracht door de goede auto- en ov-bereikbaarheid. Inmid - dels heeft het centrum die regionale functie verloren en staan veel winkels en kantoren leeg. In combinatie met het monofunctione - le en geïsoleerde karakter kampt het gebied met overlast van hangjongeren, vandalisme en criminaliteit. Om de negatieve spiraal een halt te roepen en tegelijkertijd veel wo - ningen toe te voegen, wordt gewerkt aan de transformatie van de Europawegzone, zo - 28 WIJKAANPAK als deze wig heet, in combinatie met de ont- wikkeling van een mobiliteits-hub. Zo moet een nieuw hoogstedelijk stadshart ontstaan met goede bereikbaarheid en een gemengd milieu met woningen, kantoren, winkels, horeca en voorzieningen. Om het project mogelijk te maken stelde het Rijk miljoenen uit de Woningbouwimpuls beschikbaar. De ontwikkeling van Centrum Schalk - wijk gebeurt in fasen. De eerste fase aan de oostzijde van het winkelcentrum is afge - rond. Daarbij zijn woningen, winkels, par - keerplaatsen en een bioscoop toegevoegd. De tweede fase aan de zuidzijde van het winkelcentrum is in ontwikkeling. Hier ko - men 1.200 woningen in een verdeling 20% sociale huur, 60% middelduur en 20% ove - rige woningen, een sportschool, horeca en een bibliotheek. De derde en laatste fase betreft het overdekte deel van het winkel- centrum. Dit is het lastigste deel van de her - ontwikkeling. Het gebied telt een veelheid aan eigenaren en de omvang van de detail- handel moet fors afnemen. Tegelijkertijd kunnen nieuwe voorzieningen worden toe - gevoegd op gebied van sport, cultuur en ontmoeting. Ook is sprake van toevoeging van zorg- en onderwijsvoorzieningen, nieu - we parkeeroplossingen en een groot aantal woningen. In afwijking van de eerdere fa - sen in de Europawegzone, waar geen tot maximaal 20% sociale huur is gepland, hanteert de gemeente in de slotfase 40% so - ciale woningbouw als uitgangspunt. Drie verschillende modellen De gemeente Haarlem heeft ontwerpbu - reau Rijnboutt geselecteerd om het Master - plan te maken. Om inzicht te geven in de conceptmatige keuzes en gevolgen daarvan ontwikkelde Rijnboutt drie modellen met elk een andere ordening van functies en stedenbouwkundige principes. De model - len gaan elk op een andere manier om met Winkelcentrum Schalkwijk 29WIJKAANPAK parkeren, weginfrastructuur, openbare ruimte, winkelgebie - den en situering van het wonen. Er is sprake van variatie in korrel- grootte, ordening van functies en situering van wonen. Er kan spra - ke zijn van losse panden op maai- veldniveau, maar evengoed kan worden gedacht aan wonen bo - ven voorzieningen. De reacties van interne en externe stakehol - ders zijn door Rijnboutt verwerkt in een voorkeursmodel. Dat mo - del is gebaseerd op drie structurerende principes: ? Aansluiting bij het orthogonale stra - tenpatroon in de wijk met een afwij - king hierop in de noordoosthoek die aansluit bij het verloop van de Eu - ropaweg. Hiermee sluit de structuur goed aan bij de omgeving, het biedt helderheid en tevens de mogelijk - heid om bijzondere plekken te creë - ren op de plekken waar de hoekver - draaiing elkaar raakt; ? Leesbare hiërarchie in de openbare ruimte. Het is een woon-, winkel- en voorzieningengebied en deze diffe - rentiatie is ook zichtbaar in de open - bare ruimte. Er is onderscheid ge - maakt tussen drukke winkelstraten, 'parochiale ruimten' bij de voorzie - ningen, woonstraten, gemeenschap - pelijke ruimten en privéruimten; ? Op cruciale plekken in de structuur komen identiteitsdragers die het winkelcentrum een Schalkwijks ka - rakter geven. De herontwikkeling biedt kansen om nieu - we woningsegmenten in Schalkwijk te rea - liseren, de openbare ruimte te verbeteren en tevens de werkgelegenheid en het voor - zieningenniveau te versterken. Haarlem is een sterk gesegregeerde stad. De transfor - matie biedt een unieke kans om een inclu - sief woonmilieu te ontwikkelen waar ver - schillende doelgroepen samenwonen. Deze kans laat zich niet zomaar verzilveren. Schalkwijk heeft een zwak sociaalecono - misch profiel. De mogelijkheid om wonin - gen in het duurdere segment toe te voegen is beperkt. Waar elders 20% sociale wo - ningbouw vereist was, geldt in de Europa - wegzone een minimumpercentage van 40% sociale woningbouw, 40% middenseg - ment en 20% vrij. Het woningbouwpro - gramma in het sociale en lage middeldure segment bestaat veelal uit kleine woningen. Een hoge dichtheid, een grote hoeveelheid kleine woningen en bijbehorende kleine huishoudens, past prima bij het gewenste hoogstedelijke karakter, maar het staat op gespannen voet met de andere grote opgave in Schalkwijk: een betere leef baarheid waarbij differentiatie in woningtypen, bin - ding met de wijk en een gezonde woonom - geving gewenst zijn. Als typische wederopbouwwijk kent Schalkwijk met 50% een hoog percentage corporatiebezit en in Meerwijk ligt dat per - centrage zelfs op 73%. Het stadsdeel is de afgelopen decennia steeds meer het domein van de laagste inkomensgroepen gewor - "Onderscheid tussen drukke winkelstraten en 'parochiale ruimten' bij voorzieningen" 30 WIJKAANPAK den. Schalkwijk heeft met 14% het hoogste percentage huishoudens met een inkomen tot 120% van het sociaal minimum (20% Meerwijk, 0,8% Haarlem) en het laagste ge - middelde jaarlijks inkomen per huishou - den. Inwoners van Schalkwijk zijn relatief laag opgeleid en het hoogste percentage in - woners doet vanwege onvoldoende zelfred - zaamheid een beroep op ondersteuning vanuit de WMO. Hoewel de vier wijken ver - schillend zijn, hebben ze gemeen dat de be - woners onderling weinig sociale cohesie ervaren en er weinig vertrouwen is in de overheid.   Iedereen verdient een volwaardige plek in de samenleving, ook mensen die extra zorg nodig hebben. Daarnaast is er op ter - mijn onvoldoende zorgpersoneel en groeit de noodzaak dat mensen naar elkaar omkij - ken. Wanneer familie, vrienden en buren de helpende hand bieden en een oogje in het zeil houden, kunnen mensen langer thuis blijven wonen of eerder uitstromen. De ironie wil dat mensen vanuit de maat - schappelijke opvang vooral landen op plek - ken waar al veel kwetsbaren wonen. Dit zien we ook in Schalkwijk, waar nu een - maal de meeste geschikte appartementen voor deze doelgroep vrijkomen. Van sociale inclusie is hiermee geen sprake en ook het De herontwikkeling van de Europazone bestaat uit meerdere plandelen: ? Nieuw Zuid: Ontwikkeling ov-hub voor regionaal en lokaal openbaar vervoer in combinatie met woningen en voorzieningen; ? Spaarne Gasthuis-terrein: nieuw ziekenhuisgebouw in combinatie met woningbouw; ? Europaweg: De Europaweg vormt momenteel een barrière vormt tussen de Europawijk en de Europawegzone (de wig). De weg wordt getransformeerd tot een groene stadsstraat met minder autorijbanen en meer ruimte voor fietsers, voetgangers en v\ erblijfsplekken; ? Schalkwijk Midden: Het kantorengebied transformeert in een woon-werkgebied met 1.200 huur- en koopwoningen en voorzieningen, kantoren en groen. De ontwikkelafspraken komen uit een periode waarin het de bedoeling was dat er geen sociale hu\ ur werd gerealiseerd. Schalkwijk midden bestaat uit 2 fasen. ? a. Fase 1, Elements is inmiddels opgeleverd. Het voormalig hoofdkantoor van Fluor is gerenoveerd tot woon-werkgebouw en met daaromheen woningcomplexen met koop en dure huur opgeleverd. ? b. Fase 2, Rootz is nog in ontwikkeling. Hier komen woningen in verschillende segmenten, waaronder betaalbare koop; ? Centrum Schalkwijk. transformatie van het 'winkelcentrum' naar een multifunc\ tioneel en levendig 'stadsdeelcentrum' voor de wijk. Dit betekent dat het centrum vele funct\ ies dient te herbergen, met naast winkels ook cultuur en ontspanning, horeca, sport en maatschap- pelijk, werken en wonen; ? Molenwijk Noord: sloop-nieuwbouw met toevoeging van 200 woningen door de woning- corporatie. 31WIJKAANPAK omkijken naar elkaar lukt hier ook niet. De logische conclusie is dan ook dat de zorg - vraag en daarmee de zorgkosten in deze ge - bieden fors zijn en verder zullen oplopen.  Integrale wijkaanpak Om de leef baarheid in Schalkwijk te verbe - teren, investeert de gemeente de komende jaren extra in de leef baarheid en veiligheid en gaat zij samen met partners een Integrale wijkaanpak opzet - ten met een focus op verbetering van Meerwijk. Hoewel Haarlem een geschiedenis heeft met krach - tige integrale sturing op leef baar - heid en veiligheid in buurten, is veel kennis hierover de afgelopen decennia verloren gegaan. Er ge - beurt momenteel erg veel in Schalkwijk door de verschillende partijen, maar een integrale aan - pak met haalbare ambities en focus moet nog starten. Dit terwijl de fysieke vernieu - wing als een trein doordendert. Het is van belang dat er synergie komt in de ontwikkeling in de Europawegzone en de integrale wijkaanpak. De centrumont - wikkeling biedt kansen om een goed ver - bonden stukje stad te ontwikkelen, een stadshart n inclusief woonmilieu waar zo - wel nieuwe en oude bewoners zich mee kunnen vereenzelvigen en trots op zijn. Maar er is ook een kans dat dit een eiland in Schalkwijk wordt, dat qua bebouwing, openbare ruimte, functies, woning en wo - ningtypen zodanig anders is, dat de huidige bewoners van Schalkwijk zich hier onvol- doende in herkent. En waar gezondheids- en sociale problemen ontstaan door de hoge dichtheid en concentratie van lage inko - mensgroepen. Het is daarom van belang dat het nieuwe centrum past bij de identiteit van Schalkwijk. Bij de ontwikkeling van het masterplan zijn dit belangrijke aandachts - punten. Maar daarmee zijn we er nog niet. Het is van belang dat er flexibiliteit is in wo - ningbouwsegmenten in het centrumgebied om te stimuleren dat er doelgroepen met buurtbinding komen wonen. Daarnaast is het van belang dat er een stevig sociaal pro - gramma op het gebied wordt gezet en ook in de wijken eromheen bebouwing en open - bare ruimte vernieuwd worden en differen - tiatie in woningbouwsegmenten ontstaat. De concentratie lage inkomensgroepen in Schalkwijk is hoog en daar komen veel soci- ale huurders bij. De toevoeging van sociale huurwoningen in het centrumgebied biedt ruimte om elders in de wijk sociale huurwo - ningen te liberaliseren of te verkopen zodat daar meer differentiatie ontstaat. Verkoop is sowieso wenselijk om de bouwmachine van de corporaties te bekostigen. Uiteinde - lijk komt er dan toch een integrale wijkaan - pak. "Integrale aanpak met haalbare ambities en fo - cus moet nog starten" 32 Vier jaar later. De verhuur- dersheffing hebben we overleefd. De rijksbelasting heeft ons en onze collega's 12 miljard euro gekost. Het woningtekort is opgestuwd tot dramatische proporties. 'Zelfregulerende markt - werking' heeft alleen voor mensen met geld woon - ruimte opgeleverd. Het concept 'sterke buurten' vertegenwoordigt nog steeds alles waar wij voor staan. Sterke buurten zijn buurten met goede voorzie - ningen. Buurten waar de mensen naar elkaar omkij - ken. Gemengde buurten. Buurten waar mensen met uiteenlopende levensstijlen en achtergronden in har - monie samenleven. Mokum is dáárom mooier dan Pa - rijs. Niet binnen de ring de welvaart en daarbuiten de uitzichtloosheid. De hele stad de ongedeelde stad voor iedereen. In de praktijk lijden 'onze' buurten onder een over - vloedige instroom van mensen 'in kwetsbare posi- ties'. Dat zijn mensen die geestelijk of lichamelijk niet zo sterk zijn, maar wel op zichzelf moeten wonen, noodgedwongen vaak, omdat ze niet in een instel- ling terecht kunnen. Ze hebben weinig geld en zijn aangewezen op sociale Sterke buren, sterke buurten 'Werken aan buurten om trots op te zijn'. Het is de titel van het 'koersdocu- ment' dat in 2020 de inzet van Rochdale voor de me- tropoolregio Amsterdam beschrijft. De toon is op- gewekt en vastberaden. De weg vooruit is ingesla- gen na een bestuurs- en economische crisis, een parlementaire enquête en de introductie van een nieuwe woningwet die onze speelruimte flink in- perkt. Wonen is méér dan een dak boven je hoofd. Een fijne leefomgeving. Dáár draait het om. Sociale huurwoningen slopen en koop of dure huur terugbouwen, dat is pas écht duur" 33COLUMN Mohamed Acharki Bestuursvoorzitter woningcorporatie Rochdale huur. Iedereen begrijpt het en wij ervaren het dage - lijks. Te veel mensen bij elkaar die niet goed voor zichzelf kunnen zorgen, dat doet een buurt geen goed. Hoe versterken we onze buurten? De oplossing ligt zo voor de hand dat we hem soms over het hoofd zien. De regels zeggen: corporaties mogen max 7,5 procent van hun huizen toewijzen boven de inko - mensgrens (van 40.000 euro per jaar voor een een - persoonshuishouden). Als gemeente en lokale huur - dersorganisaties het goed vinden, is zelfs 15 procent toegestaan. We maken weinig gebruik van de mo - gelijkheid. In 2022 en 2023 blijft Rochdale onder de 3,5 procent. Dat zijn 60 men - sen, terwijl het dubbele zonder enige belemmering óók had gekund: 125 nieu - we huurders die bij de poli- tie, in het onderwijs of in de zorg werken. De regels laten zelfs 250 nieuwe huurders boven de inko - mensgrens toe. Dan héb je het ergens over. Zo'n in -stroom zet in de wijk echt zoden aan de dijk. Waarom gebeurt het niet? Dat ligt aan onszelf. Het gevoel dat sociale huur alleen voor de laagste inko - mens is, hebben we volko - men geïnternaliseerd. Het voelt schandelijk om een betaalbaar huis te gunnen aan iemand met een mo - daal salaris. Begrijpelijk misschien, maar we verge - ten dat niet lang geleden iederéén in aanmerking kwam voor een sociale huurwoning. Pas in 2011 werd die harde inkomens - grens ingevoerd. Menging in wijken ging voor die tijd volkomen à naturel.  Het beter benutten van de vrije regelruimte is geen oplossing voor álle proble - men, maar draagt zeker bij aan sterkere buurten. Het is goed als een buurt uit ge - mengd samengestelde por - tieken bestaat. Leraren, verpleegkundigen en poli - tieagenten zijn ook in hun vrije tijd een bovengemid - delde autoriteit. Ze  trek - ken de zelfredzaamheid van een buurt omhoog. Het geld dat we oppervlakkig gezien laten liggen als we de huur niet verhogen tot vrijesectorniveau is elke cent waard als daarmee de draagkracht van een buurt wordt vergroot. Het kost in ieder geval een stuk minder dan wat we nu soms kwijt zijn om meer variatie in de bevolkingssamenstelling te krijgen. Sociale huur wo - ningen slopen en koop of dure huur terugbouwen, dat  is pas écht duur.   34 Naar een breder gedragen natuurbeleid 35 Frank van Dam, Leo Pols, Machteld Schoolenberg en Clara Veerkamp De natuur in Nederland staat er niet goed voor. Alle beleidsinspanningen ten spijt, de internationaal afgesproken doelen zijn nog niet in zicht. Herstel van de natuur ver - eist naast concrete maatregelen, ook een brede betrokkenheid van verschillende maatschappelijke partijen. Het draagvlak voor het natuurbeleid staat echter onder druk. Beleidsmakers hebben onvoldoende aandacht voor de verschillende waarden die de natuur heeft voor mensen, meent het Planbureau voor de Leefomgeving. 08_Bijschrift 08_Bijschrift 08_Bijschrift 08_Bijschrift 08_Bijschrift 09_BRON 36 NATUURBELEID D e stikstofproblematiek laat zien dat we onszelf in Ne - derland lelijk in een hoekje hebben geverfd. De stik - stof-uitstoot - zowel in de vorm van NO x als NH 3 - belemmert niet al- leen het natuurherstel en het doelbereik uit de Vogel- en Habitatrichtlijnen, maar zet inmiddels ook de vergunning verlening voor andere economische en bouwactivitei - ten op slot. Steeds vaker stappen natuur- en milieuorganisaties of betrokken burgers naar de rechter om te bewerkstelligen dat de bestaande internationale afspraken door de Nederlandse overheid worden nageko - men. Dat is begrijpelijk en terecht, maar laat ook zien dat het 'natuurbeleid' inmid - dels sterk is gejuridiseerd. Bovendien is spra - ke van een zekere spanning tussen de doelen en het beleid van de twee betrokken minis - ters (Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit en Natuur en Stikstof ). De opgave is groot en vereist naast forse maatregelen ook een bre - de betrokkenheid van verschillende maat - schappelijke partijen, met vaak tegenstrijdi- ge belangen. Het resultaat van deze ingewikkelde afweging is dat - ondanks al- lerlei maatschappelijke initiatieven voor na - tuurverbetering - het maatschappelijke en politieke draagvlak voor het natuurbeleid onder druk komt te staan. Natuur voor mensen Het maatschappelijke draagvlak voor het natuurbeleid zou kunnen worden verste - vigd, als er in het beleid meer aandacht zou komen voor de verschillende manieren waarop mensen natuur waarderen. In be - leidsnota's en -documenten, ook in recente zoals die van het Nationaal Programma Landelijk Gebied (NPLG), ligt de nadruk op natuurbescherming die nodig is vanwege de Europese verplichtingen. Hierbij ligt de nadruk op de intrinsieke waarden van na - tuur: natuur heeft waarden (en bestaans - recht) op zichzelf, onaf hankelijk van de mens. Het beleid is gericht op de bescher - ming van specifieke planten- en diersoorten en bijzondere habitats die van groot belang zijn voor het behoud van de biodiversiteit. Dit is vastgelegd in de Vogel- en de Habita - trichtlijn van de EU. Recentelijk is er in het natuurbeleid ook aandacht voor een andere waarde van na - tuur, namelijk die van een natuur die nuttig is voor de mens. Natuur wordt hierbij gezien als een bron van allerlei zaken die mensen nodig hebben, zoals voedsel, bouwmateria - len en water, een plek om te recreëren en tot rust te komen, of als een leverancier van nut - tige diensten, zoals het reguleren van het kli - maat, het zuiveren van de lucht of het vast - leggen van CO 2. In Nederland worden natuurlijke processen ook wel gebruikt om ons te beschermen tegen overstromingen zo - als de Zandmotor voor de kust bij Kijkduin. Natuur heeft dan zogenoemde instrumentele waarden; ze levert 'ecosysteemdiensten' en draagt zo bij aan de brede welvaart, gezond - heid en veiligheid van mens en maatschappij. Andere waarden Voor veel mensen heeft natuur ook heel an - dere waarden en betekenissen. Mensen kunnen zich verbonden voelen met de na - tuur, gehecht zijn aan een park of bos in hun omgeving, ze vinden spirituele betekenis in de natuur of putten inspiratie uit de schoon - heid ervan. Natuur is daarmee een onder - deel van de individuele en collectieve iden - titeit van mensen. Dat mensen natuur op die manier ervaren blijkt bijvoorbeeld uit telkens weer felle protesten tegen het kap - pen van bomen of tegen de verbreding van een snelweg langs een natuurgebied. Ook de verschillende kleine initiatieven van 37 TerschellingBRON RIJKSOVERHEID FOTO BART VAN VLIET 38 Figuur 1 Waarden van natuur en de legitimiteit van het natuurbeleidBRON GEBASEERD OP IPBES 39 burgers, zoals het ophangen van nestkast- jes, het vergroenen van de buurt, of het neerzetten van een bijenhotel, duiden op betrokkenheid bij de natuur in de directe omgeving. In het huidige natuurbeleid is onvoldoende aandacht voor deze zoge - noemde relationele waarden die mensen aan natuur hechten. Een natuurbeleid dat veel meer dan nu weerspiegelt dat mensen de natuur op verschillende manieren waar - deren, heeft een veel grotere kans op accep - tatie en draagvlak. Een analyse van zo'n vijfentwintig rele - vante beleidsdocumenten van de afgelopen vijftig jaar (van het Natuurbeleidsplan tot de Nota Ruimte, en van de Derde Nota Ruimte - lijke Ordening tot het Ontwerp NPLG) wijst uit dat het natuurbeleid was en nog steeds is gebaseerd op de intrinsieke waarden van natuur. Vanuit een intrinsiek perspectief op natuur wordt natuur (voor zichzelf ) be - schermd, door overheden. In de beleidsdo - cumenten wordt slechts spaarzaam aan - dacht besteed aan de instrumentele en relationele waarden van natuur, laat staan dat die worden geborgd in robuuste regelge - ving. Het huidige natuurbeleid is dus geen weerspiegeling van de verschillende manie - ren waarop mensen natuur waarderen. Dat kan ertoe leiden dat mensen het natuurbe - leid onvoldoende begrijpen en dat het draagvlak voor dit beleid af brokkelt. Deze eenzijdige focus op de intrinsieke waarden wordt enorm versterkt door de internatio - naal overeengekomen doelen uit Vogel- en Habitatrichtlijn en klimaatovereenkomsten. Die doelen zijn in de beleidsdocumenten en de beleidsuitvoering vertaald in behoud van concreet omschreven dieren- en planten - soorten en eisen die worden gesteld aan hun leefomgeving. Inmiddels zijn die uitge - groeid tot juridisch en politiek gezien ver - plichtende doelen. Daarmee is het natuurbeleid sterk gefor - maliseerd en gejuridiseerd, en versmald tot het behoud van specifieke kwetsbare soor - ten en fysieke eisen voor leefgebieden. Dat laatste is inmiddels een probleem gewor - den: de neerslag van stikstof in natuurge - bieden (Natura 2000-gebieden) is aan re - gels gebonden ? de zogenoemde kritische depositiewaarden. Vergunningsaanvragen voor activiteiten die kunnen bijdragen aan die stikstofdepositie zijn aanvechtbaar voor de rechter waarmee het inmiddels bekende stikstofprobleem een feit is geworden. Deze juridisering van het natuurbeleid is de uit - komst van een langdurig proces van waar - den van natuur nauwkeurig en meetbaar definiëren en vastleggen in afspraken, richtlijnen of wetgeving, en daaraan vast - houden in juridische procedures. Morele overwegingen Morele of ethische overwegingen over wat natuur betekent voor mensen zijn afwezig. Zelfs de intrinsieke waarden van natuur zijn buiten zicht geraakt. Er is (in het huidi- ge natuurbeleid) bovendien nauwelijks zicht op het gehele ecologische systeem - binnen én buiten de natuurgebieden - en de gevolgen van klimaatverandering. Planten- en diersoorten migreren naar het noorden waardoor in de loop van decennia ecosyste - men veranderen. Je zou dus kunnen zeggen dat met de juridisering en de bewuste ver - smalling van het natuurbeleid, de relatione - le en instrumentele waarden van natuur "Mensen kunnen gehecht zijn aan een bos" NATUURBELEID 40 "Natuur moet niet alleen worden overgelaten aan ecologen, economen en juristen" NATUURBELEID grotendeels uit de beleidsaandacht zijn ver - dwenen - en dat inmiddels ook het lange termijnperspectief op de intrinsieke waarde van natuur uit het oog is verloren. Ondertussen staat het maatschappelijke draagvlak voor natuurbeleid onder druk. Mensen zien niet gemakkelijk het verband tussen stikstof en natuur en herkennen zichzelf niet (meer) in het natuurbeleid. De maatschappelijke legitimiteit van het na - tuurbeleid staat onder druk en de politiek pikt dit signaal op. Vooral de partijen aan de rechterzijde van het politieke spectrum stellen het natuurbeleid ter discussie, waar - door ook de politieke legitimiteit in de knel komt. Los van die constatering, kan worden gesteld dat de legitimiteit van het natuurbe - leid tot stand komt in een continu bewe - gend krachtenveld rondom de driehoek van natuur waarden (zie figuur). Breder gedragen natuurbeleid Hoe moet het nu verder? Dat begint volgens ons met een bredere kijk op natuur en een adequate aandacht voor de relationele en instrumentele waarden daarvan. Dat is niet gemakkelijk. Bescherming van een dier - soort is eenvoudiger in regels te vatten dan de spirituele betekenis van een bos. Toch hoeft aandacht voor deze 'zachte' waarden van natuur niet ten koste te gaan van de harde, wettelijke verplichtingen van het na - tuurbeleid. Integendeel, de juridische legi - timiteit van het beleid kan juist worden ver - sterkt als de maatschappelijke legitimiteit ervan ook is gewaarborgd. Dat kan niet kwantitatief, maar wel kwalitatief. De rela - tionele waarden van natuur en landschap kunnen bijvoorbeeld worden vastgelegd in het Besluit kwaliteit leefomge - ving (Bkl). In het Bkl zijn nu al instructieregels opgenomen voor de kwaliteit van de leefomgeving: bodem-, water-, luchtkwaliteit en voorwaarden voor geluid hebben al een plek in het Besluit. Cultuur - historische waarden van land- schap worden wel genoemd, maar dat is beperkt. Relationele kwaliteit van natuur en land - schap in de leefomgeving hebben nog geen plek in het Bkl. Het is wellicht moeilijk om ze te objecti- veren, maar zeker wellicht wel mogelijk daarvoor bepalingen op te nemen. Het Bkl stelt dan omgevingswaarden én in - structieregels vast die gelden voor het Rijk, decentrale overheden en waterschappen. Zij moeten daarmee rekening houden in hun programma's, omgevingsplannen, wa - terschaps-verordeningen, omgevingsveror - deningen- en vergunningen en projectbe - sluiten. Om die legitimiteit van het natuurbeleid verder te versterken is het van belang om ook de instrumentele waarden (het nut) van na - tuur breder voor het voetlicht te brengen bij het grote publiek. De vele 'diensten' die de natuur levert kunnen bovendien worden verbonden met beleid voor klimaatadaptatie en -mitigatie, circulaire economie (incl. 41 landbouw), energie, verstedelijking, brede welvaart en volksgezondheid, bijvoorbeeld in de vorm van groenblauwe dooradering tot in de stad, de aanleg van nieuwe bossen en natuurinclusieve landbouw. Natuur is dan niet meer alleen iets dat 'moet', maar vooral ook heel nuttig en waardevol is. In het natuurbeleid is het idealiter geen kwestie is van of-of, maar van én-én: een (harde) juridische borging van de intrinsie - ke waarden van natuur garanderen, én het onmisbare en brede 'nut' van de natuur voor mensen expliciteren, verduid