PSS zijn instrumenten die met gebruik van geografische informatie ruimtelijke ontwikkelingen kunnen analyseren, simuleren en voorspellen. Centraal instrument in de meeste systemen is een digitale kaarttafel, een grote touchtable, waarmee de deelnemers werken met kaarten en ruimtelijke informatie. Ruimtelijke kennis wordt eerst toegankelijk gemaakt, vervolgens wordt deze kennis gebruikt bij de planondersteuning. Het instrument maakt voor de deelnemers aan het planproces de analyse van problemen en oplossingen gemakkelijker. Ze krijgen meer inzicht in hun tactische posities ten opzichte van elkaar en gedurende het proces leren ze van de tool en van elkaar. Een PSS bevordert de interactie.

Dat klinkt goed, maar Pelzer constateert dat in de afgelopen periode PSS enorm zijn verbeterd maar dat dit niet heeft geleid tot een intensief gebruik in de praktijk. Eén van de redenen daarvoor is dat planning in de praktijk is gericht op samenwerking en in de eerste plaats communicatief van aard is. Planning Support Systemen komen voort uit de traditie van een wetenschappelijke analytische benadering – en dat sluit dus niet vanzelfsprekend op elkaar aan. Om er achter te komen hoe dit beter kan heeft hij uitgebreid de gebruikerskant bekeken. Met interviews, vragenlijsten, observaties en diverse sessies kreeg Pelzer inzicht in de toegevoegde waarde en de tekortkomingen van PSS. Zo ontdekte hij dat de betrokkenen elkaars disciplinaire frame beter begrepen: de analyticus, de ontwerper en de onderhandelaar leerden elkaar beter kennen. Maar tegelijkertijd bleek een PSS vooral de analyticus te steunen, waardoor die dominant kan worden. Alleen een goede en geoefende moderator kan dit in betere banen leiden.

Alles overziend komt Pelzer tot de conclusie dat PSS de ruis tussen de disciplines eruit kan halen, maar dat ze ook de creativiteit kan beperken omdat onverwachte voorstellen en intuïtieve denklijnen zich lastig verhouden tot de computermodellen in de touchtable. Dergelijke systemen zijn daarom alleen nuttig als ze selectief worden ingezet en je moet ze vooral niet overschatten; ze hebben primair een faciliterende rol in het proces. Dat is een veilige conclusie. En je kunt je afvragen of dit niet een mager resultaat is. Maar daarmee doe je deze promotiestudie te kort. Hoewel beleidsmakers en planners deze PSS al meer dan twee decennia gebruiken, is het nut van deze planning tool nooit eerder systematisch geëvalueerd. De makers van PSS waren blijkbaar meer bezig met de ontwikkeling van deze instrumenten dan met het werkelijk gebruik daarvan. Dan is het dapper en nuttig om theorie en praktijk tegenover elkaar te zetten.

Peter Pelzer komt aan het eind ook met een actuele waarschuwing. We leven in een tijd waarin we veel verwachten van big data en smart cities. Digitale tools zoals PSS passen daar goed in, maar het onderzoek wijst uit dat je vooral het perspectief van de gebruiker in het vizier moet houden, anders werkt het niet. Daar ben ik het wel mee eens. Ik heb zelf ervaring met PSS voor complexe vraagstukken in de Delta. Daar bleek bijvoorbeeld dat deelnemers weerstand voelen bij de (voor hen) oncontroleerbare algoritmes in modellen en vaak ook niet snel vertrouwd zijn met de touchtable. Maar, aan de andere kant, wanneer je voorstellen van meerdere deelnemers in zo’n touchtable kunt zetten, en kunt laten zien hoe die zich tot elkaar verhouden en wat bijvoorbeeld de langetermijneffecten zijn, ja, dan heb je wel hun aandacht.

Zoek je naar nieuwe manieren om de participatie in planvormingsprocessen te verbeteren en overweeg je daarbij meer gebruik te maken van digitale tools, dan is het zeker interessant dit boekje daar op na te slaan.

Peter Pelzer, published by InPlanning, Groningen, 2015

de website van InPlanning Gedrukte versies van het proefschrift zijn beschikbaar via Peter Pelzer