stedebouw & volkshuisvestingIn dit nummer.Uitgave van hetNederlands Instituut voorRuimtelijke Ordening en VolkshuisvestingOude WoningvoorraadRuimtelijke OrdeningPrognoseren als denkvormWat ontbreekt aan onze steden?BoekbesprekingExamen Middelbaar Planologisch OnderzoekerBerichtenOfficiele mededelingenSummaryebruari 1968Copyright K.L.M. Aerocarto N.V. Sohiphol nr. 69273Streekzlekenhuis ,,Bergzicht"te GoesArchitekt: K. L Sijmons Dzn te AmsterdamNiet alleen komplete stalen steigers,maar ook stalen buizen, profielbuizen, kunststof buizen (Tubileen), fittings,flenzen, lasbochten, afsluiters enz., worden uit grote voorraden geleverd.Richt uw aanvragen aan:VAN LEEUWEN BUIZEN ZWIJNDRECHTTelefoon (01850) 2 31 11 (35 lijnen) Postbus 1Bouwmaterialen"UNICA" HANGKEUKENSPASSEN-OOK WAT DE PRIJS BETREFTIN lEDERE WONINGWant deze unieke keukens worden zeer rationeelgefabriceerd en pas geleverd als tegelzetter, stuca-door en vloerenlegger hun werk gedaan hebben...als de woning klaar is!Daarna wordt de Unica keuken in een "moer"-omdraai (wat een tijdwinst!) via patente muur-verbindingen aan de muur gesleuteld.Rationeler produktie, latere levering en tijdwin-nende montage maken deze keukens zo betaal-baar voor iedere woning!ruw^ai UNICA HANGKEUKENSesthetisch fraai, voetvrije ophanging, ononder-broken vloeroppervlak, ruimtelijke werking, pas-send in iedere woning (ook wat de prijs betreft),solide construktie: uitwendig een witte zuurhar-dende lak, van binnen wit.EEN'0^'^*m EVOLUTIEIN DE BOUWVraag inlichtingenmateriaal S V III.Het wordt u gaariie verstrekt doorN.V. Meubelfabriek ^^m mmWSMVarsseveld. Tel. 08352 - 17 44.Voor een rendabele enWAARDEYASTE BELEGGINGVoor het kopen of huren vanPERSONEELSWONINGENVoor ontwerp of uitvoering vanBEDRIJFSGEBOUWENr ? ontwikkeling bouwplan tot komplete opievering9 moderne organisatie? gedetailleerde werkvoorbereiding en planning9 arbeidsbesparende bouwwijze"^yN.V. Aannemings- en BouwbedrijfP.J.ROOSBurqm. Hazenberglaan 403 - ROTTERDAM - TEL. 191044,,Kennemer Dans- en Balletstudio"Uitgevoerd schildertverk:SCHILDERSBEDRIJFN.V. ..RIPPERDAffGarenkokerskade 19, HAARLEM -- Telefoon 13648-60795Dir.: C. H. de HaardVoor onderhoud en utiliteitsbouwReferenties van Rijksgebouwendienst en GemeentewerkenBouwen in staalIndustrieweg 11STRAMPROYTel. 04956-434-672n.v. verzinkerijweert'Korte levertijden. Eigen vervoer mogelijk.* AFDELING KONSTRUKTIE:Zwaar en licht constructiewerk, fabriekshallen, veiling-loodsen,centrales, kantoorgebouwen, loodsen, overkappingen, portalenV. kraaninstallaties, brugdelen, verzorging van dak en wandenn alle gewenste materialen.AFD. MET.-FABR.Enkel fabricage van stalen ramen, schuifdeuren, deuren, trap-pen, bordessen, enz. enz.AFD. PREFABRIKAGEPrefab.bouw voor scholen, kantoren, cantines, veren.-gebou-wen, bungalows, portiersloges enz. enz. bestaande uit eensemi-permanent systeem van staalskelet, schuimbeton elemen-ten V. dak en wanden, resp. stalen en alum, wandpanelen c.q.binnenwanden.Prefab, bedrijfshallen, 700 m2 prod.ruimte met 100 m2 inge-bouwde kantoorruimte geheel alum, geisol. bekleding, resp.zensimur-verzinkte bekleding, etc. weike op een eenvoudigewijze in overleg met architect en aannemer kan worden ge-bouwd.Verder verzorgen wij de leveringen en montages van pijpbrug-gen, bordessen, ondersteuningskonstrukties etc. voor de chem.Industrie en raffinaderijen in binnen- en buitenland.OUViBUNSCHOTENKANTOOR : VEENESTRAAT -- BUNSCHOTEN -- TELEFOON (03499) 633 - 568 - 797Bouwmaterialenutiliteitsbouwhoogbouwwoningbouwbetonbouwprojectontwikkelingadministratie enonderhoud vanonroerend goedn.v. bouw- en aannemingsbedrijfVAN STRAALEN & VAN DER HAVEstrevelsweg 700 tel. 010-279580'ROTTERDAMVERZORGT AL UW HEIWERKmodern materiaal ?stoom- en dieselblokken ?viotte uitvoering ?MIJDRECHT - Groot Mijdrechtstraat 12 - Telefoon 02979-1928 Na 18.00 uur 02964-1.89.17BouwmaterialenPlatform - ViscostabilOver de gehele wereld worden meer deu-ren gesloten met YALE - deurdrangersdan met enige ander merk.Dat komt omdat Yale & Towne deurdrangersfabriceert die een generatie meegaan. Dus..als het bestek deurdrangers, sloten en an-dere ijzerwaren voorschrijft, zie dan toe datzij gemerktzijn met YALEAlleen zo kan uw opdrachtgever gerust zijn,dat hij het beste krijgt dat voor geld te koopIs.Wilt U er meer van weten? Vraagt dan de YALE-catalogus aan bij defabrjeksagent:holland-agent - den haagJac. Mosselstraat 23a -- Telefoon (070) 836908*N.V. MAVEMINDUSTRIELE SCHOLENBOUWDe belangstelling bij het Ministerie van Onderwijsvoor de seriebouw volgens arbeidsbesparendemethoden blijft groeien.IJMUIDENJOONSTRAAT 1Tel.: 02550-5714Seriebouw van 7 scliolen voorlager onderwijs in Den Helder, naar een ontwerp van hetInformatiecentrum voor Scholenbouw.? .|>4|* ,?.*..; .,(.1.1 ^iuAtitJsSmni I iniiliilmiiiiiniiiiiliiBill!. 4li4f.HWVWwde huren van nieuwewoningen beneden de economische kostprijs blijven.Het doel van subsidieverlening bij de nieuwbouw is duidelijk. Zonder subsidiezou bij ihandhaving van de huidige kwaliteitseisen de nieuwbouw in zeer ernstigemate moeten stagneren, omdat een groot deel der nieuwe woningen op kostprijs-basis onverhuurbaar zou blijken.Op de woningmarkt zullen de huren van al of niet verbeterde oude woningen,zelfs in -de zogenaamide geliberaliseerde .gebieden, met inachtneming van kwali-teitsverschillen gerelateerd blijven aan die van de gesubsidieerde nieuwbouwen derhalve eveneens ibeneden de bedrijfseconomische kostprijs blijven.Daarom zal van de opvoering van de kwaliteit van oude woningen op eenbelangrijke schaal zonder subsidieverlening geen sprake kunnen zijn.Slechts een volledig vrije woningmarkt en afschaffing van subsidies aan deriieuwbouw, met uitzondering voor de minder draagkrachtigen, kan de noodzaaktot subsidieverlening voor de verbetering van de oude woningvoorraad doenafnemen, althans matigen. Voorshands zijn we daar echter nog lang niet aan toe.De verbeterde regeling voor woningverbetering en splitsing zou mogelijkhedentot een min of meer rendabele investering moeten scheppen.Hoewel de premie, rekening houdend met de aan de verbeteringen verbondennoddzakelijke huurverhogingen, aan de matige kant moeten wor'den beschouwd,lijkt deze premieregding in algemene zin aanvaardbaar.Dat de regeling mede is gericht op bevordering van de werkgelegenheid in debouwbedrijven is wel begrijpelijk, maar niettemin krijgt het uiteindelijk doel,namelijk het gezond maken van de volkshuisvesting, te weinig accent.Bovendien blijven de niet-geliberaliseerde gebieden aangewezen op de oudeontoereikende regeling.De huurverhoging als gevolg van aangebrachte verbeteringen moet niet wordenonderschat, daar het lage huurniveau van de oude woningvoorraad weinigspelling laat.Bij een afschrijvingsduur van circa 20 jaar bedraagt deze bij de huidige markt-rente tenminste / 100,-- per jaar per / 1000,-- investering na aftrek van depremie; bij een investering van / 5000,-- dus minstens / 500,-- per jaar.51oude woningvoorraadVerbetering van 34 womngwetwoningen te Wormerveer. Verruiming en vernieuwingkeuken. Aanbrengen douchecel en nieuwe berging. Foto links hoven: oude toestand;foto's onder: nieuwe toestand. Tekening schaal 1 : 200.52oude woningvoorraadZonder premie (1/3 deel van de totale kosten) zouden deze bedragen nog met50 '"/o moeten worden verhoogd.In verband hiermede lijkt het zonder gevaar voor prijsopdrijving mogelijk omde huren van ve-nbeterde woningen ten aanzien waarvan de eigen investering/ 4.000,-- of meer bedraagt vrij te laten, ook in de niet-geliberaliseerde gebie-den. Bij geningere investering zou in de niet-gelilberaliseerde gebieden een vastpercentage van de investering bij bijvoorbeeld 12''/o als huurverhoging aanvaard-baar geaaht kunnen worden.Tegen de achtergrond van het bovenstaande komt niet alleen de wenselijkheid,maar tevens de noodzaak tot uitdrukking om de verbeterde regeling ook vantoepasSing te brengen in de niet-geliberaliseerde geibieden.Bij de woningwetwoningen worden verbeteringskosten volledig door het Rijkgefinanoierd op annuiteitsbasis tegen een rente van per eind 1967 nog 4"/o,waarbij meestal een derde deel als achterstallig onderhoud wordt beschouwd,welk deel niet door huurverhoging belhoeft te worden gedekt, maar uit reserve-fondsen wordt vergoed.Bij de va.ststelling van de noodzakelijke huurverhoging is daardoor de woning-wetbouw in een voordeliger positie dan de particuliere bouw gekomen.Op het totaal van de oude woningvoorraad is de oude woningwetbouw vangeringe betekenis, zodat van die voordelige positie geen belangrijke verstoringenop de woningmarkt zijn te verwachten en zeker niet als deze verbeterdewoningwetwoningen worden verhuurd aan minder draagkrachtige gezinnen.Hoewel door woningverbetering een doorstroming binnen de oude woning-voorraad en daaruit naar nieuwe woningen kan worden verwacht, zou ditproces nog kunnen worden versneld door huuropzegging ten behoeve vanwoningverbetering mogelijk te maken. Ook de praktische uitvoering van bijvoorbeeld verbeteringen per complex maakt de mogelijkheid tot huuropzeggingnoodzakelijk. In de geliberaliseerde gebieden bestaat daartoe reeds de mogelijk-heid op basis van met waarborgen tegen onredelijk gabruik omringde rege-lingen. Voor de gebieden die nog niet de vrijere huurvormen kennen is eenaangepaste regeling eveneens gewaarborgd tegen misbruik nodig.Het is van belang dat de stedebouwkundige situatie van woningcomplexen dieworden verbeterd eveneens aan de huidige eisen wordt aangepast.Niet alle verbeterbare woningen zullen echter zijn gelegen in gebieden waarop korte termijn ingrijpende stedebouwkundige maatregelen tot uitvoeringzullen komen. Men kan dan in die buurten de stedebouwkundige situatieverbeteren door bij voorbeeld het aanleggen van kinderspeelplaatsen, hetscheppen van parkeergelegenheid, verbetering van 5traatverlichting en groen-voorziening enz.Het achterstallige onderhoudAchterstallige onderhoud is voor een belangrijk deel ontstaan door het na-53oude woningvoorraadoorlogse huurbeleid, waarbij het huurniveau ah sluitstuk van het loon- enprijsbeleid fungeerde. De ihuurverhogingen zijn steeds achter de kosten- enlastenstijgingen aangekomen. Vooral bij de woningen van voor 1921 die enkelemalen buiten de huurverhoging zijn gebleven is een situatie ontstaan, waarbijde ,,woondienst", dus ook het omderhouid, noodwendig wordt aangepast aan deontvangen huren, hetgeen niets anders kan betekenen dan steeds verdergaanduitstel van het maken van instandhoudingskosten met versneld verval als gevolg.Dit uitstel van onderhoud wordt nog geaccentueerd door de in de laatste jarenplaatsgehad hebbende omvangrijke stijgingen van de op het onroerend goeddrukkende vaste iasten, voornameHjk gemeenteHjke en polderlasten die niet in dehuurprijzen mogen worden doorberekend. Onder die omstandigheden kan vaninhaal van achterstallig ondefhoud, mede door het ontbreken van reserves (dieniet konden worden gevormd) geen sprake zijn.Het ware daarom gewenst ten behoeve van deze woningen van overheidswegede helpende hand te bieden, hetzij door het verstrekken of garanderen vanleningen tegen matige rente, dan wel door het verlenen van subsidie voor kleineverbeteringen als bedoeld onder bovengenoemde groep b woningen, of doorbeide vormen van tegemoetkomingen.Bij de woningwetbouw i.s eveneens door dezelfde oorzaak vaak achterstaliigonderhoud te constateren en het ontbreken van reserves voor de inhaal daarvan.In die gevallen zullen de kosten door het Rijk dienen te worden gefinancierd.Het is gewenst dat de gemeentehesturen de woningverhetering actief bevorderen.Zij kunnen de modernisering en verbetering stimuleren door buurten aan dehuidige stedebouwkundige normen aan te passen; voorts door middel vanpubliciteit de publieke belangstelling hiervoor te wekken.De gemeentehesturen zouden niet moeten volstaan met het beoordelen vaningediende plannen, maar tevens trachten om per complex, straat of wijk dewoningverbetering te organiseren door overleg met huurders en eigenareneventueel met intermediair van organisaties van huiseigenaren.Het verstrekken van enige documentatiemateriaal aan de betreffende huurdersen eigenaren van plaats gehad hebbende verbeteringen zou de mogelijkheidscheppen om deze door persoonlijke waarneming te beoordelen.Een min of meer geconcentreerde aanpak kan bovendien specialisatie op ditterrein bevorderen.54IBiljart plezierigop uw aanrechtblad..ooronben volkomen glad(en zo gemakkelijk in onderhoud)Twee jaar lang ben Ik onbarmhartig getest. Twee jaar lang door een man gedragen en geplaatst. Vakmensen beweren,heb ik alle mogelljke plagerijen moeten doorstaan: zouten en dat ik, OCRON, een grote toekomst heb. Vast staat, dat ikzuren / schaven en schuren / buigen en strekken / drukken bij minimaal, onderhoud als nieuw blijf, dat intens gebruiken trekken / vallende kogels / wat al niet meer / warmte en geen sporen achterlaat. Is het een wonder, dat ik, OCRON,.koude / het deed mij geen zier. Daarom zie ik de toekomst iedereen met enthousiasme vervul? Het Ratiobouw-kenmerklicht in. Ik ben 66k licht in gewicht / als aanrecht wordt ik bewijst, dat ook anderen mijn kwaliteiten erkennen!ocrOCRIET FABRIEK NVBAARN, tel. 02154-3641 (6 lijnen)voorajglas0| uw vragen over ^I^Oonze specialiteiten zijn:spiegelglas"SECURIT"geheel glazen "SECURIT"-puiengeemailleerd glas "EMALIT""CLARIT"-cleurenpantserglas - bulletproofdubbele beglazing "POLYGLASS"gevelpanelen "MURCOLOR"gevelpanelen "PANOROC"doorzichtige spiegelsdraadglasfiguurglasantiekglastulndersglasgegolfd glas "VERONDULIT"gepollj'st draadglas"CHAUVEL"-spiegelglasglazen bouwstenenmassieve blokken voor glas in batonloodglas ,,"SUPERCONTRYX"loodglasblokkenmarmerglasvoor inllchtlngen en documentatie:n.v. Algemeen GlasverkoopkantoorJoh. Vermeerstraat 7, Amsterdamtel. 020-733391 (7 lijnen)alglasruimtelijke ordeningprognoserenruimtelijke ordeningPROGNOSEREN ALS DENKVORMCREEP OP DE TOEKOMST (II)-- EEN ORGANISCHE BENADERING VAN ONZEIr. Paul Kessler? 8. Prognosetechniek in dit lichtOnze tijd vraagt gelukkig niet een lou-ter theoretische bespiegeling, maar zo-veel mogelijk denkwerk, dat eniger-mate oiperatloneel kan wol^den ge-maakt. De oude prognosemeth0den,berustend op het simpel extrapolerenvan de totaalgrafiek van een ver-schijnsel, hadden ten minste het voor-deel van operatloneel-zijn, terwijl dehier ontwikkelde methodiek dat nogzal moeten aantonen. Aniderzijds magook weer worden gesteld, dat het vast-lopen van de extrapolatiemeithodentoegepast op het verzamelverschijnselhet gehele ,,schouwen in de toekomst"in het centrum van de belangstellinghebben gebraoht (vgl. pubMcaties alskaternen 2000, het Franse boekje Fu-turibles, het begrip ,,FuturoIogie" watmen ook daaronder mag verstaan,etc. ')Nu moet men bij het prognoserensoherp onderscheiden:a. het voorui'tzien van algemene ver-schijnselen, waarop de voorgaande re-gels in hoofdzaak sloegen, enb. het prognoseren van concrete aan-tallen (bijv. mensen of fietsen) voorconcrete tijdstippen in de toekomst.Nu ligt bij prognoses ten dienste vande stedebouw (bijv. voor een streek-plan of voor de 2e nota over deRuimteUjke Ordening) meestal het ac-cent op de tweede soort prognoses,vaak dus uitgevoend als bijgetrokkentrend-extrapolatie met een veiligheids-marge. Tot nu toe werden deze cij-fers dan zelfs tot voor een vrij verretoekomst (langer dan bijv. 10 jaar) alsreeel gepresenteerd! Afgezlen nog vanonze naidruk op rhythmering vannatuurverschijnselen (waaronder hetverschijnsel mens), had ideze werkwijzevroeger iets meer zin dan nu, omdatde bewegingsverschijnselen niet zosterk het gebeuren over'heersten als nu:verhuisfrequenties bleven lager, er wasminder arbeidsverloop, minder week-enduittocht en minder woon-werkpen-del (naar afstand en aantal), terwijltenslotte ook de afstand van woningnaar centrumvoorziening in 't alge-meen kleiner bleef dan nu. Het wens-patroon van woningplaatsen was com-pact gegroepeerd nabij de spreidings-flguur van de arbeidsplaatsen (metenige marge van uitbreiding). Wel-vaartsverhoglng en spreiding heeftechter ook geleid tot een verhoging en.spreiding van bewegingsluxe. Welis-waar geldt nog steeds, dat wie nietwerkt, ook niet zal eten, maar uit-gaande van onze primaire werkgele-genheid door ligglng in een delta,hangt hiermee samen een secundairewerkgelegenheid tot een bereisbare af-stand daarvandaan, en een potentieelwenspatroon van daarbij behorenidewoningplaatsen, dat nog weer verderuitvloeit. Als men een teruggang vande welvaart vreest of althans er reke-ning mee moet houden, dan moet menernstig overwegen, of men deze extre-me uitvloeiing over ons land niet zoumoeten pogen te beperken tenzij mener een betekenis van agrarische reserveaan wil geven! Naast het soort taak-stelling in dit verband, voelen demeeste planologen in deze tijd zich ge-roepen, op een bepaalde manier hetlandschap ,,open te houden" door tezoeken naar een spreidingspatroon vannieuwe objecten (woonwijken enz.)met zo weinig mogelijk verminderingvan de afstanden tussen onze nederzet-tingen. Dit leidt dan in theorie tot eenbevordering van de groei van de gro-tere kernen en een beperking van dievan de kleintjes (vgl. de 2 figuren). 2)Men realisere zich goed het woordje,,bevordering", bij dit alles is het uit-gangspunt dus trend-ombuiging, metimpliciet trend-kennis en kennis vande mate van ombuigbaarheid (de1) In zijn inleiding tot ,,Design of cities"zegt Edmund N. Bacon: ,,We are in dangerof surrendering to a mathematically extrapo-lated future which at best can be nothing morethan an extension of what existed before. Thuswe are in danger of losing one of the mostimportant concepts of mankind, that ehefuture is what we make it".*) vgl. jaarverslag van het Instituut Stad enLandschap van Zuid-Holland (R'dam) van1965, de figuren op pag. 12 en de daarbijbehorende tekst,55ruimtelijke ordeningprognoseren?0^^---im_*_Inwoncrtal(X1000 )? 3 - li? 1 5 30? 30 - 6im 65 - 125I 250 ^ 500 1 ?? ?? ????? *? ??? ??? ??? ?? ?????? .'P.*.? ? ? ???? ?????'..7*V-p^?>??? ?:?'?? ? ? '.:'.'?.r ? ? ? ?.*.??'?? ?? ? ?? ?0 10 20 30 401 5 - 3030 - 6565 -- 125A.lntal kcrnen _,hi.voticctalIxlOOOj1-2 1612-4 814-8 408-15 2010lichee mate vnn concentrticie ten opzichtevan de huidige cendencieiicluc male van dcconccvan de huidigc cendentiEweerstand) van die trend en de sterktevan de buigkracht.Recapitulerend mag men dus stellen:a. Prognoseren voor de korte termijnkan worden gedaan door eenvoud'igeextrapo'latie van de trenid (of een com-binatie van geextrapoleerde deei-trends) met gezond verstand toegepast.b. Voor prognosering op langere ter-mijn moet men de essentie van de ver-schijnselen begrijpen, in hun probleem-cellen, met de eigen rhythmering vande cijfers van het probleem, en ook deverdere strukturering ervan naar vormen sfeer van het gegeven in het be-treffende concrete tijd-ruimteHjke ka-der, d.w.z. op die plaats en dat tijd-stip.c. Deze verfijnde trend-prognose kanmen idesgewenst enigszins ombuigen,waarbij a.h.w. de vraag-aanbodmotor,een regulerend en een stimulerendoverheidsbeleid elkaar in een nuttilgespanning aanvullen. Daarbij is eenscherpe analyse van de wenseHjke om-buigingen en hun haalbare portienoodzakelijk.Een enkele regel t.a.v. deze wenselijk-heden kan het proces verder verduide-hjken. Hierboven werd reeds de wen-selijkheid geuit, de kwetsbaarheiid tengevolge van een overmatige (auto)bewegingsluxe bij conjunctuurwijzi-ging, te matigen. Ook werd genoemdde wenselijkheid het landschap nietdicht te bouwen. Hierbij moet menzich overigens wel afvragen, wat mendaar eigenHjk mee bedoelt: waarschijn-lijk zijn dan de beperking van kassen,hoogspanningsleidingen en autowegenhet meest ter zake, vaak meer dangoed afgeschermde gebouwde uitbrei-dingen. Daarnaast zal men wenselijk-heden moeten hanteren ten aanzienvan het dageHjks leven en de veAou-dingen binnen de (langzaam of snel)groeiende dorpen en steden. Het ruim-teHjk beperken van een dorp binneneen ruimteKjke grens (looprek) is inhet iicht van die wenselijkheden eennodeloos grove en on-sociale maatre-gel, een ruimtehjke regelarij in plaatsvan een tijd-ruimtelijke visie, tenzij denatuurlijke trend al een niet te stuiten,,wegloop"patroon vertoont zoals en-kele dorpen in noord-Groningen. Degroei van een kern moet uiteraard welin een groter patroon passen, als ditmaar een tendentie aangeeft en nieteen absoluut maximum (of minimum)behalve in een extreem uitzonderings-geval. Verzachting van het hoofdpa-troon zou bewust moeten worden mo-gelijk gemaakt (zoaLs ook in de 2enota over de Ruimtelijke Ordeninggebeurt) bij een duidelijke vraag-aan-bod-indicatie (druk dus), maar danonder bepaalde voorwaarden. Zo zoumen aan een kern als voorwaarde voorgroei kunnen stellen: een kwaiitatiefzeer bijzonder (maar niet noodzakelijkduur) woningtype in bijzondere stede-bouwkundige groepering en afgewerktmet een bijzondere detaillering vangroen en openbaar erf. Een dergelijkevoorwaarde zou helpen in het opbou-wen van een differentiele goede ka-rakteristiek per dorp, en toch een remblijven op een te grote groei op min-der gewenste plaatsen. Het werkenmet een maximum met marge en hetdaarnaast au serieux nemen van dekans van een kleinere groei zou verderook tot een levendiger plan leiden met56Onze toekomst: steedsmeer mensen, steedsmeer bedrijvigheid,steeds meer cijfers.Dus een steeds groei-ende stroom van tech-nische en administra-tieve informatie. RAET,het Rekencentrum vande Heidemaatschappij,kan die snel enefficient voor uverwerken.KONINKLIJKE NEDERLANDSCHE HEIDEMAATSCHAPPIJVERENIGING TEN ALGEMENE NUTTEVerwarmingIBRIN'K LUCHTVERWARMING (gasgestookt)Het meest ideale verwarmingssysteem voor woningen, kantoren, winkels,kerken en scholen.* Geheel Nederlands fabrikaat, dus sneile service.'k Door prefab metalen kanalensysteem zeer snel te monteren, zonder stag-natie op de bouw.* Geen verlies van kostbare plaatsruimte door radiatoren."k Lange levensduur, praktisch geen onderhoud.* Absoluut geruisloos.k Zeer economisch in het gebruik.* Ook in bestaande woningen gemakkelijk te installeren.VOOR WONINGWETBOUW HAALBARE PRIJZEN.Laat ons U nader informeren of vraagt ons boekje ,,Luchtverwarming". BRINK STAPHORSTIndustrieterrein 5 Tel. 05225 - 444* (5 lijnen)centrale luchtverwarmingverwarmt het huis vanmorgen** DAT IS GEEN WONDER, EEN MO-DERNE CENTRALE LUCHTVERWAR-MING BIEDT ALLES WAT ER NOG TEWENSEN OVER WAS.DAT IS CENTRALE VERWARMINGDIE DUBBEL EN DWARS HAAR WEI-NIG OPVALLENDE PLAATS WAARDIS.ZONDER ROMPSLOMP, ZONDERZORGEN, EERLIJK EN EENVOUDIG.MAAR HET BLIJFT WERK VAN SPE-CIALISTEN.in het noordenis een speciahstN.V. GEBR. VAN EYCK VAN HESLINGATWEEBAKSMARKT 43 - LEEUWARDEN - TEL. 24419-27323ALS WERKMAATSCHAPPIJ VAN VAN SWAAY-AIRCGNDITIONING BESCHIKKEN WIJOVER DE ERVARING VAN NEDERLANDS OUDSTE EN GROOTSTE ONDERNEMINGOP DIT GEBIED,OnderdeelStroombouw DrentheArchitecten:Nyenhuis en Ebbinge BNAGed. Singel 29Assen?^^'^bouwbedrijf HAKO emmen n.v.Kapt. Grantstraat 30 -- EmmenBurgerl. en utiliteitsbouwOverwegende uitvoering van Stroombouwobjecteno.a. in: Noord- en Midden-DrentheOost-GroningenOost-FrieslandTotaal + 2500 woningengrindsandsteenslaghoogovcnslakkensintelsVAN NIEUWPOORT'sHandel- en Transportmij N.V.Gouda - Tel. 7444 (0 18 20)STUURT UW AANVRAAG VOOR HETGL HSN.v. DORDTSCHE GLASHANDELDORDRECHT - TELEFOON 01850-37633DIRECTIE:F.C. SchravesandeBeedigd Makelaar en TaxateurF.C. SCHRAVESANDE N.V.Bureau voorRealisering van StedebouwkundigevormgevingDORDRECHTJohan de Wittstraat 288Postbus 226-Telefoon (01850)-43073-43628Aannemers betrokken bij de moderne stedebouween vooruitstrevend beleiddat is gericht opmoderne stadsontwikkelingvraagt een nieuwe oanpokmeer mensenmoeten in kortere tijdbeter wonendit te helpen verwezeiHijkenis de opdracht die NEDUCOzich gesteld heeft.itarittNEDUCOINDUSTRIELEWONINGBOUWNV Systeem Coignetruimtelijke ordeningprognosereneen flexibilkeit voor beide gevallen.Bij de nadere verantwoording van eenpaitroon van wensen houde men we]de gevaren in het oog van een te grotegelijk'heid in mathematische zin (vgl.? 2), zodat bijvoorbeeld het gelijktrek-ken van het theoreti.sche, cijfermatige,,verzorgingsniveau" In allerlei geval-len als een verouderd ideaal moet war-den gezien, waardoor men hen dieachterhggen in deze zin, van het bij-behorende voordeel berooft en ander-zijds een belangrijke maatschappelijkestimulans smoort (een onderwerp, dateen eigen behandeling waard zou zijn),waarbij een indeling naar het ,,ge-wicht" van verschillende voorzienin-gen een rol zou moeten spelen, even-als het ,,dynamisoh voorzieningsni-veau", d.w.z. de snelheid van niveau-verbetering als tegenhanger van de ni-veaumeting zelf, en zelfs het optimaleverschil in voorzieningsniveau. Hettot op heden vaak gehanteerde begripvoorzieningsniveau heeft in dh lichtweinig betekenis.Nog een opmerking is in het kadervan de voorgestelde prognosetechnie-ken van belang. Vanuit het oude con-cept is het beschreven stel.sel een slagin de lucht en niet ,,wetenschappelijk".Bij het onderwerp van de indicatorwerd reedis de andere kant van de zaakuiteengezet. De ouderwetse ,,weten-schappelijke" methodiek, die telde enmat zonder het vraagstuk van -telbaar-heid en meetbaarheid vooraf te stel-len ''') i.s op voldoende plaatsen vast-gelopen, om het gesprek op gang tebrengen tussen de opvattingen op ditpunt. Vernieuwingen zelfs in het hartvan de kwantificerende wetenschap-pen, d.w.z. de 'wiskunde, kunnen onshierbij wellicht nog van dienst zijn(vgl. de methodiek van Papy in Bel-gie). In hoeverre de (,,harde" of ,,wa-ke") computor met organische trendsgevoed kan worden en men er bijv.wellidht de detailfhythmering uit kandestilleren, kan schrijver niiet overzien.? 9. Toepassing op under levensgebiedTheorieopbouw zoals in het voorgaan-de moet, zoals betoogd, op vakgebied,,operationeel" gemaakt kunnen wor-den; een belangrijke vergroiting vanhaar wervingskracht ontstaat echternog bij toepasbaarheid op ander le-vensgebied :voorbeeldIn het kielzog van het kwantitatiefuitsplitsen is onze wereld tot een,,uiteengelegde" wereld geworden (Tel-legen), waardoor de hoeveelheid ma-teriegebruik (zie ? 1) per man onvoor-stelbaar is opgelopen.Wij zijn daarmee op een critLsch puntgekomen, zoals we zagen, en er valtveel te verdienen, door de delen weeraan elkaar te knopen. 2o hebben wetot nu toe in de stedebouwkundigetechniek 4 vormen van ruimtegebruikonderscheiden, nl. wonen, werken,ontspanning en het verkeer tussen dezeelementen. Geleideilijk aan is gebleken,dat deze elementen niet sterk begrensdzijn, zodat allerlei vormen van recrea-tie in de verkeerssfeer en de werksfeerJiggen, maar bovendien, dat ze metelkaar het leven vormen, zodat de-zelfde woning nabij het werk of verdaarvandaan voor het leven een geheelander object is. Ook werd reeds evengewezen op het onwezenlijke van demanipu'laties met zg. ,,klantengemid-delden": van een maatschappij, waarwerkelijk voor iedere X x 100 mensenccn drogist binnen 500 meter te vindenzou zijn en een bioscoop binnen eenandere afstand voor y x 100, magmen revolutionaire bewegingen vanformaat verwachten als niet de onder-gang door zachtkens inslapen al eerderis lingetreden. Slechts differentialiteitkan onze levensbehoeften bevredigen,zodra we boven een bepaald beschei-den absoluut minimum beland zijn.Geschiedkundig is het begrijpelijk envan groot belang, dat tegen het eindevan de vorige eeuw uit reactie tegende onmenselijke sociale toes'tanden desocialistische beweging opkwam, d5ein dit kader prachtig werk deed ensoms nog doet, hetzij in directe zin ofvia in haar richting geevolueerdetegenstanders. De evolutie is echtersedertdien doorgegaan en in dit kaderis een waarschuwing op zijn plaats.Rond 1900 was het van groot belang,dat arbeidstijden korter, lonen hoger,vacanties langer, verschillen tussenmannen en vrouwenbeloning kleiner(evenals beloningsverschillen in hetalgemeen) zouden worden. Door reali-satie van deze wensen in allerlei op-zicht zijn verhoudingen en accentenechter anders komen te liggen. Eengoede portie egalite is als het ware toe-gevloeid, die nu op sommige punteneen aanvulling met een portie liberte(verbreding van het keuzepakket)vraagt. In welke vorm dan wel?Aan onze mensen en producten stellenwij geleiidelijk aan steeds hogere eisen,waardoor wij menen in de concurren-tiestrijd mee te kunnen blijven doen.Vaak ontaardt dit proces in het op-schroeven van deel-eisen. Op mensentoegepast raakt men dan verzeild inopgeschroefde kennis-eisen, cijfer-'*) In onze tijd is trouwens ook in meer ver-antwoorde wiskundige zin een bescheidenerprognose op zijn plaats, gezien de labiLiteitvan ons levenspatroon: niet slechts de insec-tenbestrijdingsmiddelen en atoomproeframp,maar ook verhoging van brandstofprijs enverandering van het dagindelingspatroon, kun-nen revolutionaire gevolgen hebben.57ruimtelijke ordeningprognoserenwaardering en -examino-manie (als datwoord bestaat) en daarnaast inmetingen van de gezondheid en vaninitelligentie-quotienten, waarmee mendan werk't alsof het kilo's zand wa-ren. Op producten toegepast moetenwe dankbaar zijn voor deze methodevoor hoogwaardig constructiemateriaal,maar niet voor het opvoeren vanminimumeisen gesteld aan menselijkegebruiksvoiorwerpen, als daarmee hetwerkelijke minimum-karakter verlorengaat. Zo worden aan woningen in demo'del-bouwverordening en de zg.,,Voor5Cihriften en Wenken" bepaald tehoge eisen gesteld, evenals aan deruimte in verband met de bezonningin allerlei gevallen; scholen met hunspeelplaatsen, gymnastiekzalen, zieken-huizen en andere gebouwen wordeneveneens ,,opgeschroefd". De practijkis nu, dat voor allerlei doeleinden(gelukkig) slechts een beperkt budgetbeschikbaar i.s; wij zijn nu op een puntbelanid, waar de iblote optelsomi van devereiste minima joist het beschikbarebudget heeft bereikt, waardoor eengestandaardiseerd product ontstaat,gelijk aan de som van de minima.Speciaal ook bij de woningbouw leidtdit tO't een geestdodende eenvormig-ho:'d, een van de oorzaken van het,,leven zonder midden", zoals dit ineen serie rad'iovoordrachten aan dekaak werd ge.steld. Wat baat ons onzeminimum aanrechtlengte, onze mini-mum vrije hoogte in de woonkamer enhet vereiste aantal stopcontacten perkamer, als we made daardoor terechtkomen in een omgeving (,,ambiance")van een grenzenloze saaiiheid, of wel-licht verplicht worden een woning-grootte te aanvaarden, die door zijnte hoge huur te groot is, om hooggestelde vacantieambities mogelijk temaken, maar anderzijds weer te kleinvoor werkelijke woonambities! ,,Wachtmaar", zou wellicht de man van dewenken zeggen: ,,Morgen en over-morgen wordt het allemaal nog beter".Als dat betekent meer potverteren,waagt schrijver dit te betwijfelen, maarzelfs al had de man gelijk, dan nogi.s het de vraag of zo'n wereld waaralles kan, uiteindelijk niet een sterkde-structurerende werking op zijnbewoners zou hebben. Ook het echt-paar Smithson, dat stek, dat we rijpzijn geworden voor "standards addi-tional to the 'hygienic ones" isdaarmee op de verkeerde weg, als zeaan de be.staande alreeds te hogeminima nog andere (,,fluweelen")zouden willen toevoegen. Wei kunnener in dit verband gro'te mogelijkhedenschuilen in allerlei nieuwe ontwerp-systemen, die een indifferent bepalendraster aan de woningen onttrekt alsconstruotiesysteem of -potentie, endaarbuiten allerlei variaties toelaat. Indeze richting zoekt de StiohtingArchitektenresearch o.l.v. Prof. Ha-braken, waarbij dan dit functioneelbedoeld raster als een ui'tbreiding vande openbare .straat zou mogen wordengezien. In het raster kan men geprefa-briceerde of ,,idoe het zelf" woningenschuiven al naar behoefte, varierendnaar soort en grootte. In architecten-kringen heeft men deze gedachte uit-g^breid tot construotie en/of indelings-systemen, waarbij naast woningen ookandere ,,cellen" kunnen worden inge-past (winkels, kantoren etc.). Ook uitstedebouwkund'ige kring komen sug-gesties, zoals Prof. Bakema's flexibe'lewoning. Schrijver heeft wel bepleiteen flexibel gebied te reserveren tussende kernen van twee opeenvolgendewoningen (bij rijenhuizen of flats),welk gebied naar behoefte door aan-trekking of afstoting zou kunnenworden betrokken bij de aanliggendewoningen (twee stuks bij eengezins-huizen en maximaal vijf bij etage-bouw).Tot nu toe stuitte dit idee helaas afop het conservatisme van construc-teurs. Ook de additionele voorzienin-gen bij flats (los te huren garages,logeerkamers, hobby en muziekkamers,practijkkamers en zaaltjes) laten zichwellicht nog aanvullen. Al deze nieuwemogelijkheden kunnen echter pas goedvan de grond komen bij een bewusteverlaging van vele minimumeisen,zowel van de nieuwe houwverorde-ning *) als van de laatste ,,Voorschrif-ten en Wenken", als van allerlei in-directe amhtelijke detaileisen, of alsalter