1988-2015 is de periode van de Vierde Nota Ruimtelijke Ordening, inclusief de Vierde Nota Extra (Vinex). Ook al wordt 2015 als eindjaar gekozen, kennelijk is er inmiddels voldoende afstand om terug te blikken. Een reeks van auteurs laat zich fascineren door de periode Vierde Nota. Het resultaat is een interessante en nuttige documentatie van de ruimtelijke ordening door middel van verschenen nota’s, gerealiseerde projecten, beleid en maatschappelijke ontwikkelingen met als uitgangspunt: Nederland ging radicaal op de schop.

Het boek is de bijdrage van het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) aan het Jaar van de Ruimte. De opbouw is thematisch. Elk hoofdstuk behandelt een ruimtelijke-ontwikkelingscategorie, zoals vernieuwingen in steden; de suburbane Vinex-wijk; infrastructuur, waaronder de mainports Schiphol en de Rotterdamse haven, maar ook de HSL en Betuweroute; en ontwikkelingen in het landelijk gebied, zoals de Ecologische Hoofdstructuur. Naast trends en ontwikkelingen vormen beschrijvingen van in het oog vallende (sleutel)projecten onderdeel van de hoofdstukken: Leidsche Rijn, Blauwe Stad, Roombeek en Céramique, Ruimte voor de Rivier, enzovoort. Ook zijn interviews opgenomen met enkele prominenten, waaronder oud-minister Nijpels en landschapsarchitect Yttje Feddes. Maar ook Fokke Benedictus, ‘boer en pionier in agrarisch natuurbeheer’ mag zijn zegje doen. Natuurlijk ontbreken in dit boek foto’s, kaartmateriaal en statistieken niet.

Ries van der Wouden voerde de redactie en is verantwoordelijk voor een in- en uitleidend hoofdstuk. In het eerste beschrijft hij de maatschappelijke en ruimtelijke condities van de Vierde Nota-periode, in het laatste volgt een vooruitblik. Welke ontwikkelingen staan ons te wachten? Want het is duidelijk dat de periode van de Vierde Nota voorbij is. De netwerksamenleving dient zich aan.

De periode van de Vierde Nota beperkte zich niet tot een ruimtelijke metamorfose, ook waren er institutionele veranderingen. Deze worden in een apart hoofdstuk besproken. Voor de traditionele toelatingsplanologie kwam de ontwikkelingsplanologie in de plaats. De rol van de overheid werd minder, die van de markt nam toe. De verhouding van de bestuurslagen Rijk-provincie-stad veranderde. Volkshuisvesting als opgave werd vervangen door de ‘woningmarkt’ en woningcorporaties zochten een nieuwe rol. De ruimtelijke context beperkte zich niet langer tot de landsgrenzen van Nederland, Europa werd steeds belangrijker. Steden moesten internationaal concurreren. De economie verschoof van industrie naar logistiek en dienstverlening. Maar een belangrijk beleidsdoel bleef het beteugelen van de verstedelijking, nu met een accent op het terugdringen van de mobiliteit.

Dus toch niet een geheel nieuwe periode? Nee, het boek benadrukt ook de continuïteit van ontwikkelingen en beleid. De Vinex-wijken waren geen radicale breuk met het eerdere groeikernenbeleid, het idee van centripetale verstedelijking bleef. Maar in de binnensteden werd de schrale wederopbouwarchitectuur vervangen door spraakmakende projecten.

Continuïteit en verandering treffen we ook aan in het idee van de maakbaarheid, die aanvankelijk werd gevonden in de methodiek van blauwdrukplanning. Dat veranderde. In de periode van de Vierde Nota school maakbaarheid in ‘in de overtuigingskracht van het goede idee, in de interactie tussen overheden en anderen’. En maakbaarheid strekt zich eveneens uit tot het domein van de natuur. Na ruilverkaveling nu nieuwe natuur. Ook in de komende periode zien de auteurs nog een basis voor maakbaarheid. Verschoof deze geleidelijk aan van het publieke naar het private niveau, nu wordt de suggestie gedaan dat de civil society aan zet is, door het PBL aangeduid als de ‘energieke samenleving’. Echter, het doortrekken van lijnen naar de toekomende periode, waarin de ruimtelijke ordening een nieuwe agenda moet vinden, zal nog wel de nodige tijd vragen.

Blijven vooral de Nota’s Ruimtelijke Ordening met een even aanduiding in onze herinnering? De Tweede en Vierde Nota staan voor markante perioden in de ruimtelijke ordening. De Derde Nota was een soort tussenperiode, een reeks van nota’s die het afscheid van de Tweede Nota en de komst van de Vierde betekende. Of doen we de Vijfde Nota dan tekort? Waar de lagenbenadering werd geïntroduceerd en ook de aandacht voor het alledaagse leven, zoals in de stedenbouwkundige stroming Everyday Urbanism.

De publicatie van Van der Wouden c.s. documenteert een uitdagende en ingrijpende periode in de ruimtelijke ordening als een overzicht van beleid, nota’s, institutionele en procedurele veranderingen, maatschappelijke trends, maar vooral ook ruimtelijke projecten. De disciplinaire afbakening uit eerdere perioden, met het primaat voor de stedenbouw en volkshuisvesting, is verdwenen. Stedenbouw, architectuur en infrastructuur- en landschapsontwerp spelen hun eigen inspirerende rol. De geografische afbakening van de publicatie beperkt zich niet tot de Randstad, al ligt daar wel het accent. Zo wordt als derde mainport niet Eindhoven Brainport genoemd, maar het internetknooppunt van de Zuidas. Dan klinkt ook de term Groot-Amsterdam. Maar is die niet erg twintigste-eeuws? Het slothoofdstuk pleit voor een conceptuele wending nu we aan de vooravond van een nieuwe periode van ruimtelijke ontwikkeling staan. Maar de inspiratie die wordt geboden tot deze wending is bescheiden. Velen van ons wisten al dat we in een netwerksamenleving leven. Niet een vooruitblik, maar de terugblik is de waarde van deze publicatie.

Ries van der Wouden (red.), PBL/nai010 uitgevers, Den Haag/Rotterdam, 2015