24 2015/04 S+ROThemaWerelderfgoedWerelderfgoedsteden:waarden in kaartLoes VeldpausTechnische Universiteit EindhovenLoesveldpaus@gmail.com@loenaErfgoed en stedelijke ontwikkelingstaan vaak op gespannen voet metelkaar. Dat ze elkaar ook kunnenversterken blijkt uit verschillendeinternationale voorbeelden. Bij deomgang met werelderfgoed gaat hetsteeds vaker om vaststellen enbegeleiden van de aard van transfor-matie. Om zo de toekomstige ruimte-lijke kwaliteit van het landschap tewaarborgen. Erfgoed is hierbij geenhindernis, maar breekijzer in ruimte-lijke ontwikkeling.Stedelijke ontwikkeling en behoud vanerfgoed worden met regelmaatgepositioneerd als tegengesteldekrachten in de ruimtelijke ordening. Erf-goed wordt gezien als ??n van de usualsuspects in het verzet tegen stedelijkeontwikkeling, terwijl de druk vanstedelijke ontwikkeling als bedreigendvoor het erfgoed wordt ervaren. Om detraditionele patstelling te doorbreken,worden zowel in de academischereflectie op erfgoed als in beleidskrin-gen pogingen gewaagd om de aanerfgoed en ruimtelijke ordeninggekoppelde belangen te integreren, inplaats van te polariseren.Erfgoed als breekijzerDe omgang met erfgoed was lange tijdgericht op kwesties van het behoud,dan wel het prijs geven van historischeobjecten en structuren voor toekom-stige generaties. Momenteel is detrend, in Nederland en internationaal,om niet meer zo zeer scherp te stellenop het al dan niet toestaan vantransformatie, maar op het vaststellenen (bij)sturen van de aard van dietransformatie. Deze benadering wordtook wel de landschapsbenadering(landscape approach) genoemd. Dit isoverigens eerder een hernieuwde daneen nieuwe visie, blijkt als je de idee?nWerelderfgoedsteden: waarden in kaartvan bijvoorbeeld Geddes, Sitte, ofGiovannoni er op naslaat.1 Op dezemanier staat het waarborgen van detoekomstige kwaliteit van het (stede-lijke) landschap voorop. Erfgoed brengtkwaliteit, en wordt niet gepositioneerdals hindernis, maar als breekijzer in hetproces van ruimtelijke ontwikkeling.Het is een middel, geen doel op zich. Ombeter te begrijpen hoe dit kan werken,deden we aan de Technische Universi-teit Eindhoven onderzoek naar deeffecten van stedelijke ontwikkeling operfgoed en vice versa.2Verdwenen veranda's inGalle, Sri LankaHet oude centrum van Galle, Sri Lanka,wordt voor de werelderfgoednominatie(1988) beschreven als een buitenge-woon voorbeeld van een stedelijkensemble dat de interactie tussenEuropese architectuur en Zuid-Aziati-sche tradities van de zestiende tot denegentiende eeuw weergeeft.3 Onderandere de maatvoering en plattegrondvan de huizen, met eigen achtertuin enopen veranda aan de straat, wordendaarbij gezien als typisch in hetstraatbeeld, en als een specifiekelement van acculturatie. Deze mix vanverschillende culturen ligt overigensten grondslag aan meerdere onder-zochte werelderfgoedsteden. Nietonverwachts voornamelijk de haven-steden, bijvoorbeeld Ilha de Mozambi-que (Mozambique), Zanzibar (Tanzania),Lamu (Kenya), Macau (China), enWillemstad (Cura?ao).E?n van de gerapporteerde problemenin Galle was illegale bouwactiviteit. Veelvan de `open veranda's aan de straat'werden dicht gebouwd ? wat lokalewetgeving in principe niet toelaat. Deaanname was dat dit kwam door eenveranderende bevolkingssamenstelling.Nieuwe groepen moslimbewonershadden meer behoefte aan privacy, enkozen er daarom voor de veranda dichtte zetten. Onderzoekers Fuhren enBoxem deden veldwerk in Galle, enonderzochten onder andere de relatietussen de verdwenen veranda's enfunctieveranderingen in de historischebinnenstad.4 Hieruit bleek dat hetvoornamelijk voorkwam bij wijzigingvan een woon- naar een commerci?lefunctie. De grootste drijver was duseconomisch: dichtzetten van deveranda leidde tot meer vierkantemeters. Met het oog op groeiendtoerisme is het dus aannemelijk dat ersteeds meer veranda's uit het straat-beeld zullen verdwijnen. Anderzijdsbleek dat de introductie van eensubsidieprogramma had geleid tot debouw van nieuwe veranda's op andereplekken. Het totaal aantal veranda'swijzigde nauwelijks in de onderzochteperiode (1988-2010).Wat is er belangrijk(er): dat er veranda'szijn, of dat de originele veranda's blijvenbestaan? Er is geen juist antwoord, hetis een keuze die gemaakt moet worden.Als het principe van erfgoed is dat jebeschermt wat van waarde is, is devraag dus: `Wat is van waarde, enwaarom?' In dit geval: ligt de waarde inaanwezigheid van veranda's, of (ook) inhoe oud ze zijn? Of in de traditie vanverandabouw? Natuurlijk zijn er nogtalloze redenen te bedenken waarom zeal dan niet van waarde zijn. Als het detraditie betreft, zijn andere maatrege-len nodig voor behoud dan wanneer hetde ouderdom betreft. Maar in beidegevallen zal een manier gevondenmoeten worden om de economischeontwikkelingen die het toerisme metzich meebrengt, in goede banen teleiden. De veranda's vormen immerseen belangrijk onderdeel van hethistorische straatbeeld, ??n van de*************** ************* ***** * * * * ************** * * ***** ** * ************* ******************************* *++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++- - -- ------------------------------------ +----------Rechtsonder: BeschermingstoolsMacau. De historische route alswerelderfgoedgebied, in relatie totde locale beschermingsinstrumentenBron: Nadine Huids en Evelien v/d RietLinksonder: Macau development. Deontwikkeling in tijd van het Macaneseschiereiland.Boven: Streetscape vergelijk GallePedlar Street. Voorbeeld van eenstraatbeeld analyse, data voor dekaart met functies en verandas. GallePedlar Street vergeleken 1988-2010Bron: Rene Fuhren en Robert BoxemS+RO 2015/04 25ThemaWerelderfgoedWerelderfgoedsteden:waarden in kaartLegendaCore zone werelderfgoedgebiedBebouwing aan de historische routeAangewezen erfgoed - nationaalProtectiezones rondom het aangewezen erfgoedLegendaredenen waarom de stad aantrekkelijkis voor toeristen.Werelderfgoed alsperspectiefWellicht nog belangrijker dan de vraag:`Wat is van waarde, en waarom?', is devraag: `Wie vindt wat van waarde enwaarom?' Over het algemeen wordende regels opgesteld en getoetst doorerfgoedexperts. Niets ? of alles ? isintrinsiek erfgoed, erfgoed is een labeldat wordt toegekend, op basis vanrandvoorwaarden die we gezamenlijkopstellen. De Werelderfgoedconventieis zo'n afspraak, ??n die internationaalzeer breed wordt onderschreven.5Worden door dit soort brede, algemeneafspraken bepaalde perspectievengemarginaliseerd, of leidt het juist toterkenning van culturele initiatieven dieanders zouden verdwijnen? Wat zou erveranderen als eigenaren, gebruikers,of bewoners deze regels mogenopstellen en toetsen? Ook kun je je >>*************** ************* ***** * * * * ************** * * ***** ** * ************* ******************************* *++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++- - -- ------------------------------------ +----------commercieelcommercieel + wonenrestaurantreligieusmuseumoverheidbibliotheeksportleegstandonbekendhotel / gastenverblijfwoneneducatieGalle Fort, Sri Lanka: functies 2010veranda verandering 1988 - 2010nieuw | verdwenen | gelijk- *+26 2015/04 S+ROThemaWerelderfgoedWerelderfgoedsteden:waarden in kaartGalle verandas. Verdwenen enbijgebouwde verandas (1988-2010) in Galle in relatie tot defunctieveranderingBron: Rene Fuhren en Robert BoxemPEDLAR STREET2010 above, 1988 below0 1 2 3 4 5 mPEDLAR STREET2010 above, 1988 below0 1 2 3 4 5 mafvragen of iets dat dertig jaar geledenvoldeed aan die randvoorwaarden datnu nog steeds doet, en of die randvoor-waarden eigenlijk nog wel voldoen.Steeds meer steden hebben te makenmet verschillende vormen van erfgoed.Materieel, immaterieel, onroerend,roerend, natuurlijk en cultureel, of eencombinatie, van belang vanuit verschil-lende perspectieven of beleidslagen.Erfgoed dat wordt opgenomen in ??nvan de nationale of internationalelijsten, is van waarde gezien vanuit datspecifieke perspectief. Een voorwaardevoor werelderfgoed is dat beschermingbinnen nationale kaders goed geregeldis. Hoewel beide binnen hetzelfde natio-nale kader vallen, kunnen de perspec-tieven wel degelijk verschillen, omdatwat van uitzonderlijke waarde is opnationaal niveau wellicht internationaalgezien helemaal niet zo uitzonderlijk is.Men moet nu echter niet alleenrekenschap afleggen aan een lokale ofnationale monumentencommissie. Dekeuzes moeten op het wereldtoneelworden verantwoord. De overheid ?staat en/of stad ? neemt de uiteinde-lijke beslissingen, maar de kans is grootdat internationale druk zal meewegen.Als er willens en wetens keuzes wordengemaakt die ingaan tegen eerdergemaakte afspraken rondom de waardevan het erfgoed, kan een gebied op de`rode' lijst worden geplaatst (List ofWorld Heritage in Danger) door dewerelderfgoedcommissie, of zelfs vande lijst worden verwijderd. Werelderf-goed, net als iedere andere toepassingvan een erfgoedconcept, biedt eenhandelingskader.Toerisme in Macau, ChinaHet historische centrum van Macau(China) werd tien jaar geleden toege-voegd aan de lijst van werelderfgoede-ren. Het werelderfgoedgebied is eenhistorische route, een stedelijke ruimteen architectonische ensembles die desamenkomst van de Chinese enPortugese (steden) bouwtraditieillustreren. Ook hier is het dus dehistorische uitwisseling van culturendie leidde tot een internationalewaardering van de stad. Tarrafa, Huidsen Van de Riet deden onderzoek naar decasus Macau.6Macau, tot 1999 een Portugese kolonie,wordt ook wel het Las Vegas van Azi?genoemd. Toerisme (met namegoktoerisme) is dan ook veruit degrootste bron van inkomsten. Hetaantal toeristen steeg in de afgelopenvijftien jaar van ongeveer zes naar bijnadertig miljoen per jaar. Maar niet alleentoerisme steeg de afgelopen decenniaexponentieel, tussen 1980 en nu is debevolking op het Macanese schiereilandook nog eens verdubbeld naar bijnavijfhonderdduizend. Deze stijging wordtgrotendeels opgevangen met nieuw-bouw en landaanwinning buiten hethistorische centrum. Desalniettemin,de druk is hoog, en des te vreemder iseen leegstandspercentage van meerdan tien procent op de historischeroute. Dit zijn dan ook nog eensvoornamelijk gebouwen binnen eenbeschermde zone, met veel historischekenmerken van uitzonderlijke univer-sele waarde die de uitwisseling vanculturen representeren.Huids en Van de Riet toonden ook aandat lang niet alle gebouwen `vanuitzonderlijke universele waarde'werden beschermd door het beschik-bare instrumentarium van beschermdegebieden en objecten.7 De veranderingbij bebouwing op de route, maar buitende beschermde gebieden, was groterdan de verandering binnen de be-schermde zones. Hoewel de effectenvan veranderende functies of leegstanden slecht onderhoud in de onderzochteperiode (2008-2013) klein lijken ? zekerin vergelijk met de enorme druk op ditkleine schiereiland ? is ze wel aanwezig.Het onderzoek laat zien dat dit gelinktis aan de manier van beschermen.Strenge randvoorwaarden brengenschijnbaar leegstand met zich mee,terwijl minder strikte regels zorgenvoor een verlies van cultuurhistorischekenmerken, maar wellicht een stijgingin de sociaaleconomische waarde. Voorieder van de consequenties zal eendiscussie moeten worden gevoerd, omte bepalen of ze wenselijk is, en totwelk punt ze binnen de grenzen vanaanvaardbare verandering liggen.S+RO 2015/04 27ThemaWerelderfgoedWerelderfgoedsteden:waarden in kaartIn deze casus wordt het belang van deintegratie van stedenbouw- enerfgoedbeleid onderstreept. Op niveauvan het pand lijken bepaalde wijzigin-gen wellicht klein, terwijl ze opstedenbouwkundig niveau, als zeveelvuldig voorkomen, weldegelijk eengrote ? positieve of negatieve ? impactkunnen hebben. Zowel in beeld als in demaatschappij. Door de veranderingente blijven monitoren wordt eenkennisbank opgebouwd en kunnenoverheden hierop steeds beteranticiperen. In alle onderzochte stedenondervonden we dat er binnen deoverheid vaak een gebrek is aan (tijdvoor) het monitoren van stedelijketransformatie en het onderzoeken vande effecten ervan.Beeldvorming be?nvloedenHoewel erfgoed in theorie steedsbreder en inclusiever wordt gedefini-eerd8, kan het ook worden ingezet alsmanier om een specifiek perspectief tepromoten en beeldvorming te be?nvloe-den. Daarmee kunnen andere perspec-tieven, en dus groepen in de samenle-ving, bewust dan wel onbewust buitenspel worden gezet. Dit is een groot enbelangrijk punt van discussie binnenerfgoedstudies. In het onderzoek stondechter de omgang met het formeelbenoemde erfgoed voorop, zonder erdirect een mening aan te verbinden.Door het inventariseren en correlerenvan de effecten van ruimtelijkekader of niet. Logisch, en inherent aanhet karakter van een stad. Een meerintegrale en flexibele benadering van enomgang met erfgoed kan bijdragen aande kwaliteit van de stad. Daarnaastbleek ook dat veranderingen vaak welbekend zijn bij de verantwoordelijkepartijen. De achterliggende redenenstaan echter vaak minder scherp op hetnetvlies. Ze zijn gebaseerd op `onder-buikgevoel' en niet op onderzoek,waardoor getroffen maatregelen nietof minder effectief zijn. Dit werkt depolarisering vaak enkel in de hand. Hetpleidooi voor het beter sturen vantransformatie door integratie betreftzeker niet alleen ruimtelijke ordeningen erfgoedbeleid. Noten1 Veldpaus, L.; Pereira Roders, A. enColenbrander, B., `Urban Heritage: Puttingthe Past into the Future', in: The HistoricEnvironment, 4, 2013, pp. 3-18 http://dx.doi.org/10.1179/1756750513Z.000000000222 Binnen een onderzoeksproject overDuurzame Werelderfgoedsteden (2011-2015) aan de Technische UniversiteitEindhoven (TU/e) deed een team van ruimtwintig junior- en senior onderzoekers,onderzoek naar de relatie tussen stedelijkeontwikkeling en erfgoed in verschillendewerelderfgoedsteden. De onderzoekersdeden binnen dit project veldwerken werkten direct samen met lokaleoverheden en andere actoren in vijftiensteden over de hele wereld.3 UNESCO, `Old Town of Galle and ItsFortifications - UNESCO World HeritageCentre' http://whc.unesco.org/en/list/451[accessed 2 September 2010].4 Boxem, R. en Furhen, R., `CulturalHeritage and Sustainbility: THE OLDTOWN OF GALLE AND ITS FORTIFICATIONSAS CASE STUDY' (unpublished MasterThesis, TU Eindhoven, 2011) http://www.robertboxem.nl/portfolio-website/CH%26S,_Galle_as_case_study/CH&S,_Galle_as_case_study_files/download%20onderzoeksverslag.pdf5 UNESCO World Heritage Centre, `StatesParties: Ratification Status' http://whc.unesco.org/en/statesparties/ [accessed 28August 2015].6 Huids, N. e.a., `Towards the HeritageImpact Assessment of Tourism: TheHistoric Route of Macao as CaseStudy' (presented at the InternationalConference on Tourism and the ShiftingValues of Cultural Heritage : VisitingPasts, Developing Futures, Taipei, Taiwan:Ironbridge, 2013) http://dx.doi.org/10.13140/RG.2.1.4799.9847; Tarrafa Silva A., ImonS.S. en Pereira Roders A.R., `TacklingTourism-Driven Development in WorldHeritage Cities: A Comparison betweenMacao, China and ?vora, Portugal'(presented at the Urban Heritage andTourism: Challenges and Opportunities,Macau, China, 2009) http://dx.doi.org/10.13140/2.1.4691.02417 Nadine Huids and Evelien Van de Riet,Cultural Heritage and Sustainability :World Heritage City Macao as CaseStudy (Eindhoven, The Netherlands:technische universiteit eindhoven, 2013)http://alexandria.tue.nl/extra2/afstversl/bwk/761247a.pdf [accessed 2 September2015].8 Veldpaus, L. en Pereira Roders, A., `Learningfrom a Legacy: Venice to Valletta', Changeover Time, 4, 2014, http://muse.jhu.edu/journals/change_over_time/Loes Veldpaus (1982) is recent gepro-moveerd aan deTechnische UniversiteitEindhoven (2011-2015). Haar onderzoekbiedt inzicht in de integratie van erf-goed- en ruimtelijke-ordeningsbeleid opverschillende beleidsniveaus, en bevindtzich op het snijvlak van cultuurbeleid,stedenbouw, en erfgoedstudies. Ze is ookbetrokken (geweest) bij verschillendenationale en internationale onderzoeks-projecten rondom cultuurhistorischewaardestellingen en effectrapportages.transformaties of van beleidop de gebouwde omgeving,inclusief het erfgoed, kan eenop concreet bewijs gegrondeafweging mogelijk wordengemaakt. De resultatenvormen dan ook input voorlokale actoren; ze zijn nietbedoelt als kritiek maar alsstartpunt van discussie.In alle onderzochte stedenbleek dat veranderingen nueenmaal plaatsvinden, of hetnu mag binnen het wettelijke