14 2016/04-05 S+ROThemaVrij!Verpretting? Vernieuwingen vergroening!Strandhuisjes Dishoek, Zeeland. Foto:David van der Mark, CC BY-SA 2.0Rob BerkersBerkers Adviesr.berkers@berkersadvies.nlVerpretting?Vernieuwingenvergroening!S+RO 2016/04-05 15ThemaVrij!Verpretting? Vernieuwingen vergroening!Nieuw vakantiepark Ouddorp, Zuid-Holland strekt zich uit in zee. Foto:Mieke Dings`Bescherm de kust!' Onder dit mottotrekt een coalitie van natuurorganisa-ties ten strijde tegen de toeristischebouwplannen aan de Nederlandse kust.Maar ook op andere plekken leidt detoename van toerisme tot beroering:bij de vorming van Nationale Parkenvan `Wereldklasse' en in Amsterdambijvoorbeeld. Is Nederland in sneltrein-vaart aan het `verpretten'? En zo ja; isdit erg? Rob Berkers zocht het uit.Om goed zicht te krijgen op wat erdaadwerkelijk gaande is aan de Neder-landse kust, lieten zes `groene organi-saties' onderzoek doen naar de extraeenheden die er de komende jaren bijzullen komen in het Deltagebied. Deuitkomst: 6.200. Een fors aantal! Eengetal waar overigens wel wat nuancesbij zijn aan te brengen. Deels gaat hetnamelijk om vervanging en saneringvan bestaande eenheden. Maar dat erveel te gebeuren staat, is helder.De vraag is dan ook gerechtvaardigdof alles wat er de laatste jaren gereali-seerd is langs de kust, en alles dat nogin pijplijn zit, de kwaliteit heeft en krijgtdie je zou moeten willen. Is het behoudvan natuur en landschap voldoendeverzekerd? En schiet de vrijetijdssectorzich niet in eigen voet door de toeris-tisch-recreatieve kwaliteiten te sterkaan te tasten? Of door te bouwen voorleegstand op de langere termijn?De alarmbellen gaan bij mij niet af zoalsbij de groene organisaties, maar vrij vanzorgen ben ook ik niet. Zo maken degroene organisaties terecht een puntvan de plannen voor meer strandhuisjeswaarin geslapen mag worden. Dat dezehuisjes goed inspelen op de vraag vanrecreanten naar unieke belevenissenlijdt geen twijfel, maar je moet je af-vragen of dergelijke huisjes het uniekekustlandschap niet te veel verstoren.Iets dat ook vanuit toeristisch per-spectief ongewenst is. Terughoudend-heid past hier dan ook. En hoewel devraag naar bungalowvakanties elk jaartoeneemt, gaat de bouw van nieuwebungalows erg hard. De Rabobank1 sig-naleerde vorig jaar al een sterke markt-verzadiging in veel toeristische regio's:Drenthe, Achterhoek, Noord-Limburgen delen van Brabant, en ook op deVeluwe en langs de kust dreigt dit tegebeuren. Een stevige prijsconcurrentieen dalende marges zijn het gevolg.Vernieuwing of verpauperingOverigens is de Rabobank in zijn rap-port zeker niet louter pessimistisch.De bungalowmarkt is namelijk wel eengroeimarkt, zo wordt terecht opge-merkt, en de vrijetijdsmarkt in zijn >>Stichting Innovatie Recreatie en Ruimte(STIRR) is een initiatief van een aantalvooruitstrevende recreatieonderne-mers en fungeert als aanjager vaninitiatieven op het snijvlak van gastvrijondernemen en ruimte. De ambitie isrecreatie en toerisme (de gastvrijheids-sector) tot een gewaardeerde partnerte maken bij gebiedsontwikkelingmet als imago: krachtig, eigentijds enbelangrijk voor de samenleving. Datdoet STIRR door (strategische) innova-ties in de praktijk te ondersteunen enstimuleren. 16 2016/04-05 S+ROThemaVrij!Verpretting? Vernieuwingen vergroening!Toeristen Amsterdam. Foto: FranklinHeijnen, CC BY-SA 2.0totaliteit is dat nog sterker. Groeipo-tentie die benut kan worden door unie-ke producten te bieden, die aansluitenbij de marktvraag. Dit betekent dus dater ruimte voor vernieuwing en enigegroei nodig is. Dat dat lukt is in ons allerbelang, want de vrijetijdssector levertmet 400.000 banen een substanti?lebijdrage aan de Nederlandse economieen dit belang wordt elk jaar groter. Ineen aantal regio's, zoals grote delen vanZeeland, is de vrijetijdssector de groot-ste werkgever. De sector heeft ook eenflinke spin-off naar andere sectoren: debakker waar de toerist zijn brood koopten de loodgieter die op een vakantie-park zijn klussen uitvoert, profiterenmee. Ook het sociaal belang is groot. Desector geeft mensen de mogelijkheidom te genieten van het leven, ieder opzijn eigen wijze.Zo'n belangrijke sector moet je niet testerk op slot zetten. Ook met het oogop de ruimtelijke kwaliteit zou dat ergonverstandig zijn. De discussie overnieuwe toeristische ontwikkelingen kannamelijk niet los gezien worden van devraag hoe slecht draaiende bedrijven(met dito uitstraling) de weg omhoogweer kunnen vinden. En dit probleemspeelt zeker niet alleen aan de kust.In veel regio's zit zeker een kwart totde helft van de kampeer- en bunga-lowparken in de gevarenzone, zo blijktuit onderzoek. Deze bedrijven moetenvernieuwen om weer winstgevend teworden. De inzet is hierbij hoog. Kande sector weer gezond worden, metals resultaat mooie bedrijven die zelfsin staat zijn te investeren in de groeneomgeving? Of zien we straks overalnatuurgebieden vol met verpauperderecreatiebedrijven? Als er geen ontwik-kelruimte komt, is een verdere achter-uitgang van de ruimtelijke kwaliteitnamelijk het lot. En dit geldt in sterkemate voor de kampeer- en bungalow-sector, maar ook voor andere delenvan de vrijetijdssector, van hotels totdagattracties, geldt dat zij moeten kun-nen blijven inspelen op veranderingenin de markt om niet in een neerwaartsespiraal te komen.Kortom, zet de vrijetijdssector niet opslot, maar geef anderzijds ook geenruimte aan opportunisme en korteter-mijndenken. Dat is de uitdaging.MaatschappelijkemeerwaardeUit de campagne `Bescherm de kust!'komt het beeld naar voren dat dedeuren overal wagenwijd open staanvoor toeristische ontwikkelingen. Eengeluid dat ook in de media aanwezig is;als het gaat om de drukte in Amster-dam of om de nieuwe positionering vande Nationale Parken, bijvoorbeeld. Hetmerkwaardige is dat ik als adviseurjuist op veel plekken kom waar de situ-atie heel anders is. Waar vernieuwingjuist heel lastig gaat. Soms overdrevenlastig naar mijn smaak, doordat wet- enregelgeving wel erg eng wordt ge?nter-preteerd en procedures nodeloos langgaan duren.Het interessante is wel, dat wanneerhet in dit soort gevallen t?ch lukt omeen plan van een recreatieondernemerte realiseren, het ook echt een plan ismet maatschappelijke meerwaarde.Dan blijkt bijvoorbeeld dat een recre-atieproject ook voor natuur en land-schap een plus oplevert. En dit is tochwel een interessant gegeven, dat toe-S+RO 2016/04-05 17ThemaVrij!Verpretting? Vernieuwingen vergroening!Stranddorp Dishoek, Zeeland. Foto:David van der Mark, CC BY-SA 2.0risme natuur en landschap niet hoeftte bijten maar dat zelfs `groene winst'mogelijk is.Dit bleek bijvoorbeeld in een aantalpilotprojecten waarbij, op initiatiefvan STIRR, een Green Deal is afgeslo-ten. Bij deze Green Deal-projectenwas de trekker steeds een onderne-mer. Soms uit de verblijfsrecreatie,soms uit de dagrecreatie, soms uit dewellness-sector. Deze ondernemerswilden hun bedrijf vernieuwen of eennieuw bedrijf starten. Daarbij liepenze tegen veel dichte deuren aan. Zijwilden graag een doorbraak en daarbijis de Green Deal als middel gebruikt.Dit werkte. De recreatieambities vande ondernemer werden gekoppeld aanandere urgenties (kansen en knelpun-ten) in de omgeving en met de belang-rijkste belanghebbenden werd een dealgesloten die voor hen allen tot net-towinst kan leiden. Door met diversebelanghebbenden samen aan tafel tegaan, ontstond een sfeer waarin iederniet puur voor eigen succes ging, maarwaar ook respect was voor de doelenvan een ander. Zo ontrolde zich een >>Interview: Tim Slager, operationeeldirecteur van MolecatenEr zijn zorgen over de groei van de vrije-tijdssector. Deelt u deze zorgen?`Elke sector moet zich kunnen blijvenvernieuwen, dus ook de vrijetijdssec-tor. Dat vraagt om ontwikkelruimte.Dat staat voorop. Maar als ik eerlijkben, heb ik wel eens mijn twijfels of eraltijd voldoende naar de maatschap-pelijke meerwaarde van een projectop de lange termijn gekeken wordt.Een gevaarlijke ontwikkeling binnende verblijfsrecreatie vind ik de uitpon-ding die op grote schaal plaatsvindt.Ook bij nieuwe parken. Zeker op langetermijn (twintig tot dertig jaar) kunnenop uitgeponde parken grote proble-men ontstaan. Want wie zorgt voorhet openbaar groen, wie herinvesteertin centrale voorzieningen zoals eenzwembad of een tennisbaan, wie zorgtdat vervallen huisjes worden gerevitali-seerd? Er is een risico dat niemand zichvoor dit totale park verantwoordelijkvoelt.'Zijn deze zorgen ook nodig ten aanzienvan jullie parken?`Molecaten kiest ervoor om geen ter-reinen uit te ponden. Het risico opverrommeling is hierdoor bij ons klein.Wij hebben er als ondernemer immersalle belang bij dat het product bij detijd blijft.'Een mooi recreatiebedrijf, goed ingepastin de omgeving, het zal allemaal wel.Maar het zijn vrijwel altijd omheinde ter-reinen met een slagboom ervoor, of niet?`Dat is een verouderd beeld. Waar mo-gelijk laten wij hekken weg en zorgenwe voor een volledige inpassing in denatuur. Neem ons park Ginkelduin opde Utrechtse Heuvelrug, daar lopenwandelroutes over het terrein heen.Ook Waterdunen gaat volledig op in hetlandschap en ook daar kun je straksal wandelend vanuit de omgeving hetterrein op. Vanuit handhavingsoogpuntis toegangscontrole met een slagboomhelaas meestal nodig bij de toegangs-weg voor auto's. Maar daar blijft hetmeestal ook bij.' 18 2016/04-05 S+ROThemaVrij!Verpretting? Vernieuwingen vergroening!succesvolle aanpak met uiteindelijkwinst op vele fronten.Aan wat voor soort projecten moet jenu denken? Een van de Green Deal-projecten startte met de vraag: `Hoekunnen de recreatieve mogelijkhedenvan de uiterwaarden vergroot wordenen hoe kan hierbij de verdiencapaciteittoenemen?' Een vraag die aanvankelijkop weerstand stuitte, met name bijRijkswaterstaat. De doorbraak kwamtoen de opgave werd verbreed. Er is eenconcept ontwikkeld, `UiterWaardenRe-creatie', waarbij de nadruk niet op re-creatie lag, maar juist op andere maat-schappelijke opgaven. Er wordt extrawateropvang gecre?erd, er is sprake isvan natuurwinst en uiteindelijk nemenook de recreatieve mogelijkheden (metbijbehorende verdiencapaciteit) toe.Hoofdrol voor provinciesDit soort projecten, waar de lange ter-mijn en de maatschappelijk meerwaar-de centraal staan, heeft de toekomst.De Green Deal-aanpak is een weg dietot dit succes kan leiden. En zo zijn ermeer. Op veel plekken in het land liepenof lopen succesvolle trajecten om toteen kwaliteitsimpuls te komen voor devrijetijdssector en m?t oog voor natuuren landschap. Vrijwel altijd spelen deprovincies hierbij een cruciale rol. Ensteeds op twee manieren. Enerzijdsals toetser, die vanuit een (bij voorkeurhelder!) wetgevend kader het eindoor-deel velt. En anderzijds als facilitator ofregisseur van een soms intensieve pro-cesaanpak, gericht op het samenbren-gen van ogenschijnlijk tegengesteldebelangen. Het belang van deze tweedetaak neemt steeds meer toe. Het isook een rol die de provincies op het lijfgeschreven is. De provincie was altijd alde overheidslaag die dicht op de prak-tijk zat maar met net even wat meerdistantie dan een gemeente. Met dedecentralisatie van het natuurbeleid ende komst van de Omgevingswet is hetbelang van de provincie nog versterkt.Natuur en landschap ?n recreatie entoerisme zijn er sterk mee geholpen alsde provincie zich actief en vroegtijdigbemoeit met plannen van vrijetijds-ondernemers. En dan niet vanuit detoetsende, maar vanuit de faciliterende,regisserende rol.Open houdingNatuurlijk is het niet zo dat je het altijdmet elkaar eens wordt, als je maar metelkaar om de tafel gaat zitten. Maarheel vaak is dat wel het geval. Leg jeeigen argumenten op tafel, luister naarde argumenten van een ander, res-pecteer elkaars argumenten en maaksamen op creatieve wijze het besteplan. Dit betekent bijvoorbeeld datnatuurorganisaties zich niet moetenvastbijten in hun eigen gelijk en in deveronderstelling dat elke recreatieveontwikkeling per definitie slecht is voorde natuur. Sta juist open voor nieuweontwikkelingen, die ook voor natuur enlandschap goed uit kunnen pakken. Endat dat niet voor alle recreatieve ont-wikkelingen geldt, is helder. Maar zoeksamen met ondernemers naar wat w?lkan. En naar de manier waarop de plusvoor natuur en landschap het grootsteis. Voor recreatieondernemers geldtdat de toekomst is aan hen die nietalleen economische, maar ook brederemaatschappelijke waarden toevoegen,Interview: Thomas Heerkens, algemeendirecteur Landal GreenParksHoe kijkt u naar de kustdiscussie: wordtde kust bedreigd door het toerisme?`Om te beginnen: mensen willen graagaan de kust verblijven. Er is dus eenbehoefte. Vervolgens moet er natuurlijkwel een balans zijn tussen economie engroen. Maar ik denk dat die balans erook is. In de discussie worden zaken nuwel erg uitvergroot. Het gaat vaker omvernieuwing van bestaande bedrijvendan om hele nieuwe ontwikkelingen enveel ontwikkelingen vinden ook nietdirect langs de kust plaats. Een groteangst dat het misgaat heb ik niet, om-dat ook voor de vrijetijdssector behoudvan ruimtelijke kwaliteit essentieel is.Dit neemt niet weg dat er natuurlijkverbeterkansen zijn.'Wat is er nodig om die verbeterkansente benutten?`Ik vind dat er bij de ruimtelijke planningvaak naar te kleine gebieden wordt ge-keken. Maak recreatieterreinen groterwaarbij je de woningen meer spreidt.Dat geeft meer kwaliteit voor de gastenen geeft bovendien meer mogelijkhe-den voor een aantrekkelijke inrichtingen een goede inpassing. Dit vraagt omeen andere kijk op ruimtelijke ordening,waarbij restricties gelden voor hetaantal huizen dat per hectare geplaatstmag worden.'Sommigen signaleren een toenemende`verpretting' van ons landschap.Herkent u dat?`Ik zie wel dat de vrijetijdssectorvan toenemend belang wordt. Maardit moet je vooral als kans zien. Eenbelangrijke discussie de komende tientot vijftien jaar is dan: hoe zorgen wevoor een goede balans tussen stedelijken niet stedelijk gebied. Het stede-lijk gebied groeit en het leven daarwordt steeds hectischer. Het landelijkgebied biedt dan tegenwicht als plekvoor ontspanning. Maar hoe ziet datbuitengebied eruit, en hoe komen wedaar? Daar moeten overheden en onderandere de vrijetijdssector antwoordenop formuleren. Dat vraagt vanuit decentrale overheid (Rijk of gezamenlijkeprovincies) visie en regie. Dat is ookeconomisch van belang, want je moetNederland in internationale contextzien. Als je geen aantrekkelijk vrijetijds-aanbod in Nederland hebt, dan gaan deNederlanders elders op vakantie en huneuro's dus ook elders uitgeven. En ookvoor het vestigingsklimaat van bedrij-ven is een mooi buitengebied waar watte beleven is, van groot belang.' S+RO 2016/04-05 19ThemaVrij!Verpretting? Vernieuwingen vergroening!Aquadelta Zeeland. Foto: FaceMePLS,CC BY 2.0ook op de lange termijn. Dit vraagt eenomslag in denken die door een deel vande recreatiesector nog niet gemaakt is.Gelukkig zijn er steeds meer onderne-mers die wel inzien dat het voortaananders moet. Dit geeft hoop voor eentoekomst waarin groen en toeristischegroei hand in hand gaan.Deze open houding, het gezamenlijkzoeken, geldt op het niveau van eenconcreet project, maar evengoed opvisieniveau. En dit kan zonder meerbeter, maar er zijn ook veel plekkenwaar het eigenlijk heel goed gaat.Het proces rond de ontwikkeling van`Nationale Parken van Wereldklasse' isdaarvan een voorbeeld. Hierbij werkenop nationaal niveau veertien partnerssamen, van de grote terreinbeheerderstot recreatieorganisaties en overheden.En regionaal zijn er nog heel wat meerpartijen betrokken. Voor iedere partijgeldt natuurlijk dat deze eigen doelenwil realiseren, maar bovenal is er eengezamenlijke focus.En ook aan de kust is er volop overleg.Op nationaal niveau wordt toegewerktnaar een kustpact, en de provincieZeeland werkt samen met diverse par-tijen aan een kustvisie. Dit belooft veelgoeds voor de bescherming van de kust?n hopelijk voor een gezonde ontwikke-ling van de vrijetijdssector.`Verpretting'Bij de weerstand tegen uitbreiding vande vrijetijdssector, gaat het niet louterom puur inhoudelijke argumenten, zoalsde aantasting van het landschap of vanflora en fauna. Wat meespeelt is eengevoel bij een deel van de bevolking datonze maatschappij in hoog tempo `ver-pret'. De kust wordt volgens hen vooralgezien als een groot toeristenoord,groengebieden als evenemententer-reinen, Amsterdam als een toeristischeattractie en de natuur als speelbos. Ofje deze gevoelens als pleitbezorger vaneen groeiende vrijetijdssector over-dreven vindt of niet, doet feitelijk nietter zake. Het zou niet wijs zijn om dezegeluiden te negeren. Sowieso vanuitstrategisch oogpunt, want de geluidenbe?nvloeden ook de opstelling van depolitiek. Maar los daarvan, is het ookniet fair om de gevoelens te negeren.Een sector die gaat voor economische?n maatschappelijke winst, moet hier-mee rekening houden.Omgekeerd is het ook niet fair als detegenstanders van de `verpretting' hunrol beperken tot geroep vanaf de zijlijn.Ook hier geldt dat het veel productie-ver is om met elkaar argumenten uitte wisselen. En dan zal per situatie ookblijken wat nu precies de pijnpunten zijnbij het verzet tegen de `verpretting'.Is het de angst dat de natuur wordtaangetast? Is het de angst een vreemdete worden in eigen stad of dorp? Is heteen meer algemeen sentiment tegen decommercialisering van de samenleving?Hoe helderder de argumenten worden,hoe groter de kans dat er een plan kankomen dat hier rekening mee houdt. Opvoorhand zeggen dat er geen enkelevernieuwing of uitbreiding mag komen,is niet de weg. Het volledig op slot zet-ten van de vrijetijdssector kan grotenadelen hebben en een slimme aanpakkan juist tot een win-winsituatie leiden.Laat dat de inzet zijn. Noten1 Rabobank Thema-Update Vakantieparken,augustus 2015.Rob Berkers werkt als zelfstandigadviseur in de vrijetijdssector (BerkersAdvies ? Kennis van vrijetijd) en heeft delaatste jaren geparticipeerd in meerdereprojecten van STIRR.