Antropoceen #1/2024 Vakblad over de leefomgeving voor ruimtelijke professionals en woonexperts THEMA ANTROPOCEEN  #1/2024 Stijgend Amsterdams Peil NEDERLAND IN HET ANTROPOCEEN 'Laat ons goede voorouders zijn' NIET IEDEREEN KAN OVERAL WONEN Koploper in eiwittransitie INTERVIEW MET KIRSTEN DE WREDE Meer informatie over deze bedrijven en het partnerschap staat op ruimteenwonen.nl/partners Heb je ook interesse om partner te worden, neem dan contact op met Yvette Vierhout via telefoonnummer 073-2051028 of via e-mail y.vierhout@aeneas.nl Ruimte en Wonen wordt mede mogelijk gemaakt door onze partners. Een partner van Ruimte en Wonen geniet van veel aantrekkelijke voordelen, waaronder een korting op het lidmaatschap en een profielpagina op deze website. Omdat het partnerschap in onderling overleg wordt ingevuld, sluiten de voordelen precies aan bij de behoeftes van de partner. 1 EN VERDER 04 Hoofdredactioneel Antropoceen 66 Column Annemiek Rijckenberg 68 Scheiden wonen en zorg Huurcontract op eigen naam 84 Column Bob Witjes 86 Recensie Ik wil er niets van weten ? hoe visie kennis en tijd uit Den Haag verdwenen ARTIKELEN 14 Stijgend Amsterdams Peil Nederland in het Antropoceen 24 Natuurinclusief Tien aanwijzingen 34 Bouwen aan meer biodiversiteit Maatregelen in woonwijken 42 Stadsnatuur Park laat Nieuwe Maas beleven 58 Rechten voor de natuur Nieuw denken en doen INTERVIEWS 06 'Laat ons goede voorouders zijn' Interview met Fransje Hooimeijer 52 Koploper in eiwittransitie Interview Kirsten de Wrede Voedsel- en eiwittran- sitie 52 Huur- contract op naam 68 COVER Foto Bert Pots THEMA ANTROPOCEEN Rechten voor de natuur 58 76 Huurwoningmarkt Meer of minder particuliere huurwoningen? Inhoud 2 Annemiek Rijckenberg Zelfstandig adviseur stedelijke ontwikkeling Bert Pots Senior redacteur Bob Witjes Aedes Catelijne Akkermans Stichting Eropaf! Leo Pols Planbureau voor de Leefomgeving Jacques Vink Ruimtelab Jessica den Outer Rechten van de Natuur Marc Räkers Stichting Eropaf! Marieke Berkers Programmamaker NRP Gulden Feniks Aan dit nummer werkten mee: Auteurs 3 RUIMTE + WONEN NETWERK Marietta Haffner TU Delft Martijn Eskinasi Ministerie van BZK Niels de Zwarte Bureau Stadsnatuur Piet Vollaard De Natuurlijke Stad Susan van Klaveren Platform31 Vincent Nederpelt Heijmans 4 Jurist Jessica den Outer heeft in haar leven een duidelijke keuze gemaakt. Zij strijdt met alles wat ze in zich heeft voor het straf - baar stellen van ecocide en erkenning van rechten voor de natuur. Voor haar is het van levensbelang dat we ons een nieuw denken en doen eigen maken, simpel - weg omdat we vanwege gevaarlijke klimaatveran - dering, biodiversiteitsver - lies en andere ecologische crises niet op de oude voet verder kunnen. Gevaarlijke klimaatveran - dering - wellicht stijgt de zeespiegel met wel vijf meter - staat ook al lange tijd op de agenda van Fransje Hooimeijer. Haar studenten aan de TU Delft leveren zich niet uit aan waterstaatkundige ingeni - eurs die voor elk probleem wel een technische oplos - sing weten, maar denken na over alternatieve oplos- singen. Eén van hen heeft zich de vraag gesteld of  - als we in het noorden van het land, in de provincies Groningen en Fryslân dijk - verhogingen achterwege laten - wierden en terpen weer veiligheid kunnen bieden. Eeuwen geleden zochten mensen ook een veilig heenkomen in de kerk boven op de terp.  Zou dat opnieuw kunnen? Antropoceen De mens in balans met de natuur. Wat betekent dat? In dit nummer staan we onder meer stil bij rechten voor de natuur, leven met de seizoenen, de voordelen van een overgang naar een meer plantaardig dieet voor mens en natuur en regels voor klimaat-inclusief bouwen. Vanwege gevaarlijke klimaatverandering, biodiversiteitsverlies en andere ecologische crises kunnen we niet op de oude voet verder" 5HOOFDREDACTIONEEL In de gemeente Groningen krijgt de strijd tegen kli- maatverandering een wel heel bijzondere invulling. Daar ijvert wethouder Kir - sten de Wrede, één van de vier wethouder in ons land van de Partij voor de Die - ren, voor een overstap naar een meer plantaardig dieet; met voedsel dat net als vroeger in de nabijheid van de stad wordt geprodu - ceerd. Gemeentelijk beleid moet niet alleen bijdragen aan circulaire landbouw en een meer kleinschalige voedselketen. Zij hoopt door het bevorderen van een meer plantaardige levensstijl dat in haar stad  - met veel bewoners die het niet zo ruim hebben - de gezondheidsverschil - len tussen mensen en wij - ken afnemen. Jaques Vink heeft met twee collega's een nieuwe editie geschreven van 'Stadsna - tuur bouwen'. Zij houden een pleidooi voor een na - tuur-inclusieve, bio-recep - tieve architectuur die ont - werpers inspireert om de natuur een plek te geven in hun werk. Ze doen voor - stellen voor een aanzet tot een groene, bio-diverse en gezonde stad.     Daarnaast hebben we ook over de voordelen van de Wet betaalbare huur, de ontwikkeling van de parti- culiere huurwoningmarkt en het recht van dak- en thuislozen op vaste huur - contracten, zodat zij daad - werkelijk de regie kunnen nemen over hun eigen leven. Bert Pots Senior redacteur Lilian van Karnenbeek Redactielid 6 INTERVIEW 7INTERVIEW In steeds meer Europese landen bepalen conservatieve krachten het politieke discours. Dreigt daardoor niet nog meer vertraging voor die zo broodnodige transities om klimaatverandering tegen te gaan? "De strijd tegen klimaatverandering wordt nogal eens beschouwd als een luxepro - bleem. Dat is het niet, maar voor grote groepen mensen geldt dat andere proble - men veel belangrijker zijn. Enkele jaren geleden mocht ik aan een universiteit in Buenos Aires een lezing houden over water. Iedereen vond het mooi en aardig, maar tegelijkertijd werd mij voorgehouden dat veel inwoners wel iets anders aan hun hoofd hebben. Grote groepen zijn veroordeeld tot een bestaan in 'favelas'. Krottenwijken. Ze leven in armoede. Het is er gevaarlijk. Elke dag moeten zij zien te overleven. Waarom zouden wij hen met de gevolgen van klimaatverandering belasten? Ook in een tamelijk welvarend Europa zijn veel mensen bang, ze hebben het gevoel geen controle meer te hebben over hun leven. Populistische leiders spe - len handig op die angst in. We zullen onze grote opgaven dus veel beter moeten verbinden met onze soci- ale opgaven. Het 'vergroenen' van steden moet bijdragen aan een grotere be - staanszekerheid; mensen die het niet zo goed hebben moeten voordeel ondervin - den van de versterking van de natuur. Dat is overigens gemakkelijker gezegd, dan gedaan. Hoe laten we iedereen in die verandering participeren? We zullen Bert Pots Voor dr. Fransje Hooimeijer, universitair hoofddocent Delta Urbanism aan TU Delft, is het niet meer dan logisch landgebruik af te stemmen op de seizoenen en wat het watersysteem nodig heeft. Zij stelt twee vragen. Wat kan de natuur doen voor ons? En wat kunnen wij doen voor de natuur? Ook wij zijn de natuur. 'Laat ons goede voorouders zijn' 8 INTERVIEW met elkaar veel beter moeten nadenken over 'ecosysteem-participatie'. En daar - bij moet het om meer gaan dan alleen grote stedenbouwkundige ingrepen. De overgang naar een ander voedselsysteem biedt naar mijn idee ook een ingang. Vroeger hadden veel mensen in ons land hun eigen moestuin en produceerden zij zelf hun voedsel. Dat zorgde voor zelfredzaamheid in samenhang met de natuur; nu zitten we gevangen in complexe voedselsystemen. Er valt dus nog een wereld te winnen; ons overheidsbeleid zou erop gericht moeten zijn mensen te onder - steunen bij die verandering." Hooimeijer refereert aan statistieken. "Als we allemaal stoppen met vleescon - sumptie dan hebben we voor bijna veertig procent een oplossing voor de opwar - ming van de aarde. Dat is substantieel, maar de gesprekken daarover vinden over hun hoofden plaats. De uitkomsten van klimaatonderzoek vinden geen weg naar het alledaagse die informatie landt niet in de folders van de Dirk of Albert Heijn." Al meent ze wel, dat jon- gere generaties beter ge - i nformeerd raken. "Ik merk het aan mijn eigen kinderen. In het middel - baar onderwijs krijgt de uitputting van de aarde en de noodzaak van ver - andering wel degelijk aandacht. De jeugd krijgt op allerlei manier dat ontwerp mee, maar dan nog is het niet ver - wonderlijk dat op dit mo - ment veel mensen een schuilplek zoeken bij populistische leiders die de noodzaak van systeemverande - ring bagatelliseren." Co Verdaas, de nieuwe Deltacommissaris legt graag uit dat we een zeespiegel- stijging van wel vijf meter met enorme gemalen en massieve dijken het hoofd kun - nen bieden. En de duizelingwekkende bedragen die daarvoor in de (verre) toe - komst op tafel moeten worden gelegd, die kunnen we makkelijk betalen. Leiden we niet massaal aan het 'Leeghwater-syndroom': waterstaatkundige ingenieurs bieden altijd een passende oplossing? "Hij verkondigt een politieke boodschap. Als hij dat niet zou zeggen, dan zouden er geen investeringen meer plaatsvinden in ons land. Maar zo'n boodschap zet wel een rem op verandering. Makkelijk kan de gedachte postvatten dat we niet hoeven te ver - anderen, maar willen we ons wel met enorme dijken tegen overstromingen wapenen? Er is ook een andere benadering mogelijk; wellicht is het helemaal niet erg dat eens in "Eeuwen geleden zochten mensen ook een veilig heenkomen in de kerk boven op de terp" 9INTERVIEW de paar jaar een deel van ons land te maken krijgen met overstromingen. Dan zullen mensen tijdelijk een heenkomen moeten zoeken naar hoger gelegen gebieden en ke - ren ze terug als het water is gezakt. Hoe erg is dat? Mijn studenten doen regelmatig onderzoek naar andere, minder door technologie gedreven oplossingen. Eén van hen heeft zich de vraag gesteld of als we in het noorden van het land - in de provincies Groningen en Fryslân - dijkverhogingen achterwege laten, wierden en terpen veilig - heid kunnen bieden. Eeuwen geleden zochten mensen ook een veilig heenkomen in de kerk boven op de terp. Zou dat opnieuw kunnen? Zij heeft daarbij ook naar de vraag gekeken of er mensen zijn die op een dergelijke manier zouden willen leven." "Zelf ben ik betrokken geweest bij een studie naar de vraag of we ondanks zee - spiegelstijging een verhoging van de boulevard in Vlissingen achterwege kunnen laten. Mocht het water over de kade slaan, dan verandert een van de straten in een rivier en kan het water tijdelijk elders worden op - gevangen. Maar voor zo'n heel ande - re manier van denken, heb ik ge - merkt, krijg je niet makkelijk de handen op elkaar." We moeten weer leren met de seizoenen te leven? "Zeker. Nu is onze landinrichting af - gestemd op het gebruik. Dijken be - schermen ons. Kortgeleden hoorde ik iemand zeggen: we hebben alle risico's onder controle, alleen ons ecosysteem ondervindt hier en daar wat proble - men. Hoe kom je daarop? Dat is een ingenieurs-gedachte. Als we ons landgebruik afstemmen op onze seizoenen en wat het watersysteem nodig heeft, dan maken we andere keuzes. En dan kan niet iedereen meer overal wonen. Daarom vraag ik aandacht voor ecosysteemdiensten, dat is een manier om de waarde van de natuur een rol te laten spelen in duurzaamheidsafwegingen. Of simpeler gezegd: wat kan de natuur doen voor ons. En wat kunnen wij doen voor de natuur, ook wij zijn de n at uu r." Burgers moeten veel nadrukkelijker hun verantwoordelijk - heid nemen? "Ja. Dat geldt nogmaals, voor onze voedselketen. Vlees is veel te goedkoop, daarom eten we daarvan zoveel. Enkele decennia geleden aten we lang niet zoveel vlees; bij mijn moeder stond niet elke dag vlees op tafel. Het geldt ook voor de inrichting van onze stedelijke gebieden. We zullen stevig moeten verdichten om ruimte te bieden aan natuur en water. Dat is een kwestie van gewenning. In Tokyo weten mensen niet "De uitkomsten van klimaat - onderzoek vinden geen weg naar het alledaagse" 10 Boulevard Vlissingen. FOTO HENK MONSTER 11INTERVIEW anders. Japanners zijn gewend om met veel mensen op een klein plekje te leven. Dat kan daar niet anders, tachtig procent van dat land bestaat uit bergen. Stel we zouden een dergelijke verdeling op Nederland van toepassing verklaren, tachtig procent van onze grond is nodig voor water en natuur, dan hebben we geen ruimte voor royale doorzonwoningen en wordt het tijd heel andere oplossingen te bedenken." Kunnen we dat? "Op een gegeven moment is dat onontkoombaar. We zullen onder ogen moeten zien dat de natuur er is en een plek verdient. Ook in de stad. Nu nog is onze open - bare ruimte gemanicuurd. Waarom denken we niet na over de vraag of we in de stad ruimte kunnen bieden aan echte natuur? Eén van mijn dromen is, dat we ste - den niet meer ophogen met enorme bergen zand. Dat is een dood en ook nog eens duur materiaal. Het is beter te redeneren vanuit bodemdaling en architecten uit te dagen daarvoor andere gebouwen te ontwerpen. Langzaam zouden we daaraan kunnen beginnen; het hoeft niet ineens allemaal anders." Toch maar niet bouwen in onze diepgelegen polders? "In principe niet. We zullen met respect voor water en bodem een andere werkwij - ze moeten ontwikkelen, maar het ontbreekt nog aan voldoende voorbeelden. Er zijn voorlopers: neem de inmiddels dertig jaar oude experimentele ecologische wijk EVA Lanxmeer in Culemborg. Daar werd indertijd meewarig naar gekeken, maar vandaag is het een relevant voorbeeld van woningontwikkeling in balans met de natuur. Of neem SchoonSchip: drie arken in het water van de Buiksloter - ham in Amsterdam Noord. Daar is niet alleen sprake van een ecologisch woonpro - ject, maar ook van community-buil- ding. Wij starten eerdaags met de studie Floating Futures, gericht op vernatting binnen stedelijk gebied en de ontwikkeling van woonplekken die meebewegen met het getij. Ik ben niet per se voorstander van drijvende ste - den, voor mij is een boot eerder een vaartuig, maar er ligt wel een interes - sante ontwerpgave." "We kunnen ook leren van andere transities. Nog maar een paar jaar ge - leden werden pleidooien voor groene energie afgedaan als onzin. Vandaag de dag is de opwekking van wind- en zonne-energie volkomen ingeburgerd. Hetzelfde geldt voor elektrische au - to's. Weet een fabrikant met coole ont - werpen een kapitaalkrachtig publiek Fransje Hooimeijer Fransje Hooimeijer is universitair hoofd- docent milieutechnisch ontwerpen aan TU Delft. Zij studeerde architectonische vormgeving aan de Willem de Kooning Aca- demie en theorie van architectuur en stedenbouw aan Erasmus Universiteit. Tijdens haar studie verdiepte Hooimeijer zich ook in echt grootstedelijke opgaven op de Columbia University in New York. Na haar studie werd ze zelfstandig onderzoe- ker voor gemeenten en bedrijven maar initieerde ook eigen projecten. Na de Manifestatie Waterproject 1854-2001 raakte zij betrokken bij onderzoeksgroep Delta Urbanism. 12 INTERVIEW te bereiken, dan slaagt die verandering. Het is de civilisatietheorie van Elias: eerst gaat de elite het anders doen, daarna volgt de rest van het volk. Natuurlijk, we hebben te maken met ka- pitalistische wetten: an - dere oplossingen passen niet direct in oude ver - dienmodellen. Een pro - jectontwikkelaar zal bij de ontwikkeling van een nieuwe woonwijk geen grote risico's willen lo - pen, zo werkt het nou eenmaal. Transities zijn niet kansloos, maar die grootschalige, structu - rele verandering in de ontwikkeling van onze woongebieden zal nog wel even op zich laten wachten." Mogen we van het Rijk een meer sturende rol vragen? "We zitten in een ingewikkeld tijdsgewricht. Het neoliberale tijdperk doet zich nog gelden: de Omgevingswet is bedacht om bouwprocessen te versoepelen en regel- "We zijn meiden en jongens aan het opvoeden die werk willen maken van verandering" 13INTERVIEW druk te verminderen. Terwijl we eigenlijk nieuwe regelgeving willen om het uit - gangspunt 'water en bodem sturend' meer inhoud te geven." Toekomstige generaties betalen straks de rekening. Kunnen we ons zoveel nonchalance permitteren? "Zoals gezegd, veranderingen gaan langzaam. De opkomst van rechts populisme helpt evenmin, maar ik heb tegelijkertijd een groot vertrouwen in de wilskracht van jongere generaties om daadwerkelijk tot een fundamentele verbouwing van onze samenleving te komen. We zijn meiden en jongens aan het opvoeden die werk willen maken van verandering, daar ben ik van overtuigd. Anders dan mijn gene - ratie, ervaren jongeren de wereld ook niet als heel comfortabel. Ze worden gecon - fronteerd met oorlogen, ze worden blootgesteld aan de gevolgen van klimaatver - andering. Wel zullen oudere generaties het goede voorbeeld moeten geven, we moeten ons vandaag al goede voorouders betonen, en ons af vragen wat nieuwe generaties over vijftig jaar ontzettend dom vinden. Als ik daar met studenten over praat, dan gaat het over zaken als bouwen in diepe polders en het verspillen van zoetwater. En klimaatontkenners moeten zich al helemaal schamen. Maar opti- misme is mij ook weer niet vreemd, we kunnen met elkaar de klimaatverandering tot staan brengen." 14 Leo Pols In de afgelopen eeuwen bouwden Nederlanders aan een welvarende en egalitaire natie in een veili- ge delta. In de tweede helft van de 20e eeuw werd dit afgerond met een intensieve periode van dijk- verzwaring, kustlijnverkorting, verbreding van het kustfundament met zandsuppleties en uiteraard de bouw van inmiddels iconische kunstwerken. Dat ging gepaard met verstrekkende ruimtelijke (her) ordening van wonen, werken, landbouw, natuur en recreatie. Ook wel beschreven als de ruimtelijke metamorfose van Nederland. Vraag is nu of deze werkwijze nog voldoet: voor ons ligt een onzekere periode van klimaatverandering. Zeespiegelstijging gaat nu nog langzaam maar zal de komende de- cennia versnellen. Hoe ver het zeeniveau stijgt we- ten we niet, en ook het tempo waarin dat gaat is onzeker. Wel is zeker dat we rekening moeten hou- den met een stijging van minimaal enkele meters op de lange termijn. In dit artikel ga ik in op drie andere en veelbelovende manieren van omgaan met bouwen in een dynamische delta. Nederland in het Antropoceen KLIMAATVERANDERING Stijgend Amsterdams Peil 15 Paleogeografie van Nederland rond 5500 voor Christus. BRON RACM & TNO 16 Lang leven met water Wat achter ons ligt is Nederland in het Holo - ceen: 11.700 jaar na de IJstijd leven met ge - leidelijk stijgende temperatuur én zeespie - gel, bouwen van terpen in Zeeland, Groningen en Friesland en dijken, polders en droogmakerijen in de rest van het land. Al- leen de wat hoger gelegen zandgebieden ontkwamen aan de noodzakelijke bouwdrift van ingenieurs. Begin van de 21eeeuw ont - stond het gevoel dat Nederland 'nu wel af is'. De ruimtelijke ordening van Nederland werd gedecentraliseerd en heel even was het stil. En toen zaten we ineens in het Antropoceen. Een aanduiding geïntroduceerd in 1922 door de geoloog en paleontoloog Alexei Pe - trovich Pavlov (1854-1929), maar die pas in deze eeuw op zijn plek viel: aards klimaat en atmosfeer veranderen door de gevolgen van menselijke activiteit. Aanvankelijk leek het op Holoceen in een hogere versnelling, maar inmiddels zien we dit als een nieuw tijdperk, gekenmerkt door andere factoren: veel te hoge uitstoot van broeikasgassen, snelle ver - andering van weer, verplaatsing van leefge - bieden, uitsterven van soorten, toenemende tekorten aan water en voedsel en ongunstige effecten op de gezondheid. Een ramp waar - voor het scenario nu wordt geschreven en steeds weer herschreven. Hoe lang hebben we nog? Voor Nederland is de stijgende zeespiegel op de lange termijn een existentiële bedrei- ging. Dat wordt beetje bij beetje erkend. De huidige Deltabeslissing Waterveiligheid streeft naar het afdoende beschermen te - gen overstromingen, met als kernpunt dat de kans op overlijden door een overstro - ming voor iedereen (het groepsrisico) ach - ter de dijken in 2050 niet groter mag zijn dan 1 op 100.000 per jaar (oftewel 0,001%). Dit wordt ook wel aangeduid als een kans van eenmaal in de 100.000 jaar. Zo'n getal klinkt als een onwaar - schijnlijke kans. Maar stel je een set van zes dobbelstenen voor: je gooit 6 dobbelstenen die alle 6 met de 6 stippen naar boven lig - gen. Dat is een kans van 1:50.000. 6 x 6 gooien benadert dus de kans op overlijden door overstroming. Dit is het basisbeschermingsni- veau. De Deltabeslissing omvat normen voor dijkhoogtes en een dijkversterkingsprogramma om onze waterveiligheid te waarborgen. Ook na 2050 blijft de Deltabeslissing Watervei- ligheid van kracht, met hetzelfde basisbe - schermingsniveau. Op die termijn is de zee - spiegelstijging vrij beperkt, hooguit enkele decimeters. Dat lijkt te rechtvaardigen dat we bouwen in diepe polders zoals Gouda in Westergouwe: de kans is klein. Maar de ge - volgen van een doorbraak zijn wel enorm. Het risico op een overstroming is volgens de klassieke formule risico = kans x gevolg . De berekening van de kans is het resultaat van een door mensen gemaakte kansbereke - ning, een model gebaseerd op statistiek en aannames. Een theoretisch model dus. Het gevolg kun je uitdrukken in sterfgevallen en geld door materiële schade. Het gevolg is te beïnvloeden door zo te bouwen dat een KLIMAATVERANDERING "Aards klimaat en at - mosfeer veranderen door de gevolgen van menselijke activiteit" 17 Wonen in Westergouwe. Rechts de Hollandse IJssel die in directe verbinding staat met de Noordzee. Achter de dijk de Zuidplaspolder met het laagste punt van Nederland: 6,76 \ m onder NAP (meting 2005). overstroming minder rampzalig is. Als een dijk zo is gebouwd dat die niet kan breken - hooguit kan overstromen, of je bouwt op de hogere delen - dan zijn de gevolgen van een overstroming en daarmee het risico veel kleiner. Een dijk die breekt heeft enorme gevolgen voor bebouwing op de lagere de - len en dat brengt dus een groot risico met zich mee. Het merendeel van de dijken zijn nu 'gewone' dijken; wel sterk maar niet un - breakable. Een groot deel van de bestaande bebouwing is dus 'kwetsbaar'. Met nieuw - bouw kun je wel wat doen, bijvoorbeeld het maaiveld wat verhogen zoals in Westergou - we bij Gouda. Westergouwe ligt een kleine 6 meter onder NAP (Normaal Amsterdams Peil). Het maaiveld wordt daar opgehoogd, ongeveer een meter; bij een dijkdoorbraak betekent dit dat de woonwijk wat langer bo - ven water blijft omdat water uiteraard eerst naar de lagere delen stroomt. 1 Februari 1953 werd bij Hoek van Holland een water -stand gemeten van 3,85 meter boven NAP. Als het mis gaat betekent dit een water - vloed, een tsunami, van 9 meter, dat zijn drie verdiepingen. Bij stijgende zeespiegel neemt de hoogte van deze watervloed toe. Die vloed komt bovendien snel: Westergou - we ligt net achter de dijk van de Hollandse IJssel die via de Nieuwe Maas uitmondt in zee bij Hoek van Holland. Een stormvloed komt bij Gouda als de stormvloedkeringen die - om wat voor reden dan ook (kleine kans, groot gevolg) - niet tegenhouden. Maar los van de kans en de mogelijke gevol- gen, willen wij wonen en werken achter dergelijke hoge dijken waar het zeeniveau bij stormvloed tot ver, en steeds maar ver - der, boven onze hoofden reikt? Tussen Hoek van Holland en Gouda lig - gen weliswaar twee stormvloedkeringen, maar toch, wat vinden we nog acceptabel? 11 meter, 15 meter? En wanneer dat in zicht komt, wat gebeurt er dan? Verlaten we die 18 KLIMAATVERANDERING wijken? En bovendien, los van die vloed van 9 meter en meer, de bodem onder die wo - ningen houdt het niet. Westergouwe ligt in de Zuidplaspolder met het laagste punt van Nederland, een droogmakerij waar door ontwatering, inklinking van veen en oxida - tie van organisch materiaal de bodem op plekken nu al instabiel is. Overigens is dit nog niet het laagste gebied in de EU. Dat is de Lammefjord, een voormalige zeearm in Denemarken op het eiland Seeland. Het diepste punt van de polder ligt 7,5 meter be - neden zeeniveau, waarmee deze polder nog lager ligt dan de Zuidplaspolder. In dergelij - ke diepe polders neemt de zoute kwel toe naarmate de zeespiegel stijgt. Zoute kwel in de kruipruimte is een ideale broedplaats voor schimmels. Schimmels produceren sporen die leiden tot allergieën, ademha - lingsproblemen en andere gezondheids- klachten. Willen we daar wonen? Waar willen we straks wonen? Zelfs als de post-fossiele samenleving bin - nen afzienbare tijd een feit zou worden, dan nog stijgt het water meters door tot het moment waarop het CO?-gehalte in de at - mosfeer flink is afgenomen. Dat zal niet snel gebeuren want de smeltende permaf - rost veroorzaakt ook broeikasgassen. En dat neemt zeker de komende eeuw alleen maar toe. Daling van broeikasgassen in de atmosfeer gaat eeuwen of zelfs millennia duren. De onzekerheid daarover is groot, en varieert op de termijn van enkele eeu - wen van een paar meter tot tientallen me - ters. Dat raakt de essentie van onze ruim - telijke ordening: waar kunnen en willen wij wonen in de volgende eeuw en daarna? Moeten we, kunnen we daar nu al reke - ning mee houden? Het Deltaprogramma, met de Deltacom - missaris als vertegenwoordiger, heeft als doel Nederland in 2050 klimaatbestendig en robuust te maken, zodat we de gevolgen van klimaatverandering effec - tief kunnen opvangen. Dat kan door 'weerstand bieden' met dij - ken, dammen en stormvloedke - ringen. Nederland heeft daarin een lange traditie met een stelsel van dijken, dammen en storm - vloedkeringen als resultaat. De kans op overstroming is nu klein. Maar als er iets mis gaat zijn de gevolgen enorm. Klimaatverandering dwingt ons om na te denken over andere oplossingen zoals het 'vergroten van de veerkracht' waarbij natuurlijke processen meer ruimte krijgen en rekening wordt gehouden met onzekerheden zoals extreme waterstan - den door oplopende hoogwaterpieken in de rivieren in combinatie met hogere op - stuwing van stormvloeden door oplopende windsnelheden. Hierbij horen concepten als 'ruimte voor de rivier' en 'meebewegen met de zee'. Daar wordt al mee geëxperi- menteerd, maar de vraag is of we in Neder - land nog een paar grote stappen verder kunnen maken zodat we ook ver na 2050 laag Nederland aantrekkelijk en veilig kunnen houden. Ik noem een paar voor - "Daling van broeikas- gassen in de atmosfeer gaat eeuwen of zelfs millennia duren" 19 De Lammefjord polder in Denemarken. Het diepste punt van de polder ligt \ 7,5 meter beneden zeeniveau, het diepste punt van de Europese Unie (uitgezonderd enkele dagbouwlocat\ ies). 20 beelden van bouwen in Nederland met het oog op een fors Stijgend Normaal Amster - dams Peil (SNA P): meerdere meters, met een onzeker tijdsverloop. Bouwen in de kustzone en op de klei De kustzone van duinen en strandwallen biedt een stevig fundament. Op zichzelf een goed uitgangspunt voor een adaptieve ste - delijke ontwikkeling. De kustzone is tijdens het gehele Holoceen al een dynamisch ge -bied. In het Antropoceen blijft dat zo, maar dan met de hulp van permanente zandsup - pletie waarmee het kustfundament meeg - roeit met de zeespiegelstijging. Het zal vast niet moeilijk zijn daarvoor een zandmotor te ontwikkelen die altijd aan staat: de ko - mende decennia halen we zand uit de Noordzee en verplaatsen dit naar de kust, zoals de zandsuppleties tussen Kijkduin en Ter Heijde van ruim tien jaar geleden, maar dan permanent. Wellicht in combinatie met een getijdencentrale, aquacultuur of wind - 21 molenpark. Van Hoek van Holland tot aan Den Helder wordt dit Nationaal Parkstad Hollandse Duinen. Achter de duinen liggen aanzienlijke zee- en rivierkleigebieden, uiteraard afge - zet door zee en rivieren, later veelal bedekt met dikke pakketten veen die de afgelopen eeuwen werden afgegraven: de droogma - kerijen die nu meters onder zeeniveau lig - gen. Deze bieden géén goed fundament: de bodem daar daalt en water en bodem ver - zilten steeds sneller. Op de lange termijn worden dit relatief gevaarlijke 'badkui- pen': het maaiveld ligt ver onder zeeniveau en wordt omringd door hoge dijken (dijkringen). De zoute kwel vanuit de on - dergrond neemt daar geleidelijk toe. Een omgekeerde badkuip: het water drukt op de ondergrond en de randen. Delen daar - van onder water zetten biedt mogelijkhe - den om zoetwater op te slaan en een buffer te bieden voor rivierwater wat steeds moeizamer in zee stroomt naarmate het zeeniveau stijgt. Dat betekent nogal wat voor het bestaand stedelijk gebied daar. Die kunnen worden beschermd met dijkringen met klimaatdijken die niet kun - nen breken omdat ze niet persé hoger, maar wel veel breder zijn dan een gewone dijk. Overstromen kan, maar breken niet. De kans op overstromen wat hoger X de ge - volgen die beperkt blijven = risico aan - vaardbaar. Een andere denklijn is om de komende eeuw een soort van terpen of eilanden te koppelen aan de dijken en daarmee een nieuwe klimaatbestendige verstedelijkings - structuur te maken. Afgeschreven bebou - wing wordt niet ter plaatse herbouwd, maar even verderop (en veel hoger) op de terpen en bijvoorbeeld opgespoten eilanden zoals IJburg. Op de lange termijn wordt de droog - makerij - of delen daarvan - onder water ge - zet. En dat biedt, naast zoetwatervoorraad, weer mogelijkheden voor wonen en werken op caissons (betonnen bakken die op de bo - dem staan) en pontons (die drijven). Dat is minder duur dan het lijkt: heipalen zijn niet meer nodig en de ruimte 'in de bak' van de ponton of het caisson kan worden gebruikt voor parkeren, tuinbouw, warmtebuffe - ring, bioscopen en nog veel meer. 'Op de bak' woon je en heb je uitzicht over rivier en 'poldermeer'. Dat is leuker dan wonen in de badkuip. Bovendien kun je het rivierwater De Overdiepse polder met terpen langs de (overstroombare) dijk KLIMAATVERANDERING 22 door deze nieuwe poldermeren laten stro- men waarmee je op natuurlijke wijze het land ophoogt met slib en zand. In de Zuid - westelijke delta kan dat ook, maar dan op meer estuariene wijze met gereguleerde 'getijdenpolders' die dagelijks of incidenteel onder water mogen lopen en waar natuur, aquacultures, zilte teelten of toeristische functies ontwikkeld kunnen worden. De delta groeit dan weer mee zoals dat vroeger ook ging. Je leert van het Holoceen. Leven in het veen Het grote veenlandschap van Utrecht en Noord- en Zuid-Holland is de afgelopen millennia achter het kustfundament ge - groeid tot metershoge veenbulten. Sinds de Middeleeuwen zijn ze weer meters gezakt door ontwatering waarbij het veen inklonk en oxideerde, met als gevolg een CO?-uit - stoot van jaarlijks ongeveer 4,2 megaton, twee à drie procent van onze totale CO?-uit - stoot. Vanwege klimaatmitigatie moeten we dat terugdringen, bovendien hebben de Groeiend veen 23 grote veengebieden in Nederland een enorm potentieel voor CO?-opslag. Veen groéi is een uiterst effectieve manier om CO? op te slaan: zo'n 5 tot 15 ton CO? per hectare per jaar. Dat is vergelijkbaar of iets meer dan bos. Veengroei is een natuurlijk proces: laagveen groeit onder de waterspie - gel (verlanding) en vervolgens groeit het daarboven verder (hoogveen). Het veen groeit mee (langzaam) mee wanneer het waterpeil stijgt. Daarvoor moet uiteraard het waterpeil worden opgezet en verandert het bodemgebruik ingrijpend. Met veen - groei stijgt het maaiveld weer en groei je dus mee met de zeespie - gelstijging en het biedt mogelijk - heden voor natte teelten zoals lisdodde. En je kunt er (aange - past) wonen en werken te midden van dit groeiend veen. Dat kan met lichte materialen zoals hout op een lichte fundering zoals po - lystyreen die meegaat met even - tuele peilverhogingen. Klassiek bouwen kan ook: zware bebouwing moet hier toch al op lange funderingspalen wor - den gezet ? met een kleine innovatie zoals uitschroef bare of anderszins opkrikbare fundering kun je de bebouwing mee laten stijgen met de veengroei. Dat gaat helaas wel langzaam, een paar millimeter per jaar, maar daar staat tegenover dat de bodemda - ling van enkele centimeters per jaar wordt omgezet in maaiveldstijging. Interessant zijn de bouwmaterialen die groeien in deze veenmoerassen: lisdodde, olifantsgras en riet voor bouwblokken, isolatiemateriaal en dakbedekking. En bos op de wat voedselrij - kere delen voor constructie hout. Dit zijn slechts een paar voorbeelden van hoe het anders kan. Momenteel wordt daar veel over nagedacht door middel van ont - werpend onderzoek bij de Technische Uni- versiteit Delft met hun programma Rede - signing Deltas en Wageningen Universiteit & Research met Water en delta's. Uiteraard zijn daar hoge kosten aan verbonden, maar die kun je spreiden over een lange periode. Doorgaan op de huidige weg kost ook wat: denk aan de oplopende kosten voor bema - ling en dalende inkomsten door verzilting. En de nieuwe natte teelten kunnen ook lu - cratief zijn. Dit zijn veelbelovende pro - gramma's met beelden waarmee duidelijk wordt dat 'veerkracht tonen' vaak een aan - trekkelijkere leefomgeving oplevert dan 'weerstand bieden'. Op de rand van bad - kuip NL is het beter toeven dan erin. Wordt vervolgd. "Veengroei is een effectieve manier om CO2 op te slaan" KLIMAATVERANDERING 24 Heatherwick Studio Maggies Leeds FOTO HUFTON CROW 25 Jacques Vink, Piet Vollaard en Niels de Zwarte Tien aanwijzingen Natuurinclusief ontwerpen De stad is niet alleen een habitat van mensen, maar ook van planten en dieren. Stadsnatuur Bouwen is een pleidooi voor een natuurinclusieve, bio-recep- tieve architectuur in groene, biodiverse en gezonde steden. Om ontwerpers te inspireren de natuur een plek te geven in hun werk, geven de auteurs tien aanwijzingen voor natuurinclusief ontwerpen. 26 Polderdak Minervahaven, Amsterdam. FOTO DAKDOKTERS 1. Ontwerp een proces Natuurinclusief ontwerpen is vooral het in gang zetten en houden van natuurontwik - keling in gebouwen en steden. Het gaat daarbij om het scheppen van de juiste rand - voorwaarden voor een ecologisch proces en het realiseren van een groen patroon of beeld. Natuur is niet vooraf uit te tekenen. Voor veel natuurlijk groen is het creëren van de juiste leefomstandigheden voor de gewenste groep van samenhangende soor - ten daarom belangrijker dan het planten van een specifieke soort op een 'ontworpen' plek. Het natuurlijke proces neemt het na oplevering van het gebouw over op basis van de - al of niet ontworpen - biotische en abiotische omstandigheden. Vanuit ecolo - gisch perspectief gaat het erom de natuur uit te nodigen en het dan los te laten. Door deze noodzaak om (ook en vooral) in processen te denken, verschilt het natuurin - clusief ontwerpen van de meer traditionele architectuur en stedenbouw. Die worden im - mers onderhouden om juist niet in de loop van de tijd naar een niet-voorspelde staat te evolueren. In dat opzicht gaat het er niet zo - zeer om stadsnatuur te maken, maar om die mogelijk te maken, om het in gang zetten van natuurlijke processen. Niet om de natuur zo maar haar gang te laten gaan, want de context is urbaan en mensgemaakt. Het ver - eist dus een vorm van bemiddeling tussen het mensgemaakte en het natuurlijke; een natuur-cultuur fusie. 2. Handel strategisch Het procesmatige aspect van natuurinclusief ontwerpen betekent ook dat er strategisch moet worden gehandeld. Het uitruilen van belangen is zo'n strategie. Om een voorbeeld uit de waterstaatkunde te halen: het door - breken van een rivierdijk is op zichzelf niet specifiek natuurvriendelijk, maar op den duur levert het door het ontstaan van drasland een rijkere natuur op, terwijl er 'gratis' ook iets wordt gedaan aan de te hoge waterstanden als gevolg van de klimaatver - andering (of omgekeerd, af hankelijk van de 27 STADSNATUUR La cité des Étoiles, terrasvormige woningbouw in Givors in Frankrijk 28 STADSNATUUR Steenuil.FOTO ROBERT HARDING prioriteiten van de verschillende partners). Op deze manier wordt een verbond gesmeed tussen twee meestal tegenover elkaar staan - de partijen, de ingenieurs en de natuurmin - naars, die door hun tegengestelde belangen het ontwikkelproces vaak frustreren. De se - cundaire doelen die door aanleg van meer groen en andere ecologische maatregelen 'gratis' meekomen, de vaak genoemde eco - systeemdiensten, maar ook de economische voordelen, zijn voor de natuurinclusieve ont - werper ook een belangrijk strategisch mid - del in de onderhandeling met andere bouw - partners en beleidsmakers over de ruimte en het budget dat voor de natuurontwikkeling noodzakelijk is. Handel tactisch en leg de ecologische voorzieningen nooit uit als een al of niet noodzakelijke uitbreiding van het ontwerp, maar juist als vanzelfsprekende en onmisba -re onderdelen van het totaal. Per stedelijk gebied of bouwdeel kan prioriteit worden gegeven, hier natuur, daar cultuur. Zo wordt niet elke openbare ruimte of elk bouwdeel een compromis van alle functies. Er is altijd sprake van culturele, ecologische, recreatie - ve en leef baarheidsaspecten van elke plek en het is verstandig om een, vanuit het grotere geheel beredeneerde, strategische keuze te maken wat op welke plaats de prioriteit heeft. Daarmee wordt een diversiteit aan ontwikkelingen gestimuleerd en krijgt het totaal een grotere waarde. 3. Ontwerp inclusief en integraal Een ontwerpopdracht voor louter natuur - ontwikkeling zal zelden worden gegeven. Het is daarom zaak de natuur, of eigenlijk de condities voor natuur, in andere op - 29 STADSNATUUR Biodiverse muur testopstelling.FOTO CHARTIERDALIX drachten 'mee te nemen'. De stad gaat altijd wel ergens op de schop en daar ontstaan kansen voor stadsnatuur. Die kansen kun - nen worden verzilverd op het moment dat er beslist en gebouwd wordt; integraal en vanaf het begin van het beslis- en ontwerp - proces. Van de allerkleinste verbou - wingsopdracht tot de grote stadsplannen, altijd kan er wel een natuurfunctie in wor - den geïntegreerd. De slimme natuurinclu - sieve ontwerper is alert op deze kansen en heeft een arsenaal aan mogelijke natuurin - passingen bij de hand om deze op het juiste moment ter tafel te brengen. Ook als de opdracht wel het exclusief ont - werpen van gebouw- of stadsnatuur betreft, is het verstandig om, waar dit relevant en zinvol is, de omgekeerde weg te bewande - len en te zoeken naar integratie met de ste - nen stad en de menselijke functies. Denk ook omgekeerd; wat heeft de natuur aan deze louter menselijke functie? Integratie zal beide sferen alleen maar sterker maken. In industriële processen is er sprake van voorwaartse en achterwaartse integratie. Voorwaartse integratie is het opnemen van procesonderdelen die na het hoofdproces volgen, achterwaartse integratie betreft het opnemen van procesdelen die voor het hoofdproces plaatsvinden. In het natuurin - clusieve ontwerp- en bouwproces is het niet anders: voor waartse natuurintegratie be - treft het meenemen in het ontwerp van de latere groeiprocessen en het onderhoud; achterwaartse natuurintegratie is het mee - nemen van de bestaande, lokale natuurlijke processen en van het beslismoment in de ontwerp- en uitvoeringsfase. 4. Hou het simpel De veerkracht van een ecologisch systeem wordt grotendeels bepaald door complexi- teit en diversiteit. Zoek daarom naar moge - lijkheden voor gradiënten en integreer leef - 30 STADSNATUUR Een scherm van verschillende soorten gevelbegroeiing 31STADSNATUUR gebieden voor verschillende soorten. De natuur is gebaat bij een grote diversiteit van (steden)bouwkundige elementen en gedijt beter in een complex systeem. Eenvoud, en - kelvoud, homogeniteit en orde mogen voor sommige architectonische stijlen werken, voor de natuurinclusieve stijl, zo die al be - staat, werkt het niet. Het ontwerpen van een complex en divers systeem betekent overigens niet dat het ontwerp zelf uiterst ingewikkeld en veelvormig hoeft te zijn. In tegendeel; hou het ontwerp desnoods sim - pel, maar zorg voor complexiteit en diversi- teit in het gebruik. Vergeet ook niet dat kale, droge en voed - sel- en soortenarme gebieden ook belang - rijk zijn. Diversiteit in het aanbod van der - gelijke biotopen is belangrijk, als pionierslocatie en als wijkplaats voor soor - ten die deze 'arme' condities juist nodig hebben. Ook het groendak kan daarin, bij - voorbeeld als 'bruine' stapsteen, een be - langrijke rol spelen. 5. Ontwerp een samenhangend systeem Het aanbrengen van een nestkastje voor een vogelsoort heeft weinig zin als er niet ook wordt nagedacht over de bijkomende noodzakelijke voorzieningen, zoals schuil - gelegenheid, voldoende voedsel, verbindin - gen en variatie. Het gaat altijd om het inpas - sen in of het maken van een min of meer compleet subsysteem in samenhang met het overkoepelende systeem. De micros - chaal van een klein leefgebied (de punten) moet via verschillende routes (de lijnen) verbonden zijn met de macroschaal van de grotere biotopen en/of groengebieden, in - clusief de natuurgebieden in en rondom de stad (de vlakken). Groot en klein en de weg daartussen zijn belangrijk, ook voor niet-natuurlijke ontwerpen. Wat heb je aan een gebouw zonder een straat om het te bereiken, en wat heb je aan een straat als deze nergens naartoe leidt? Wat heb je aan een kraamverblijf voor vleermui- zen als de gang ernaartoe is dichtgespijkerd? Wat is een verblijfplaats waard als er geen wa - ter en groen in de buurt is om te drinken en te eten? In de samenhang zit de kracht. 6. Ontwerp met de natuur Maak het jezelf niet moeilijker dan nodig is en ontwerp met de natuur mee. Het meeste is er al en het procesmatige aspect betekent dat er zelden sprake is van een start vanuit een nulsituatie. Maak het gebouw dus voor - al uitnodigend voor soorten planten en die - ren die al in de omgeving aanwezig zijn. Een zekere 'luiheid' in het al te enthousiast toevoegen van nieuwe natuur voorzienin - gen of nieuwe soorten kan productief zijn. Ruim vooral niet alles op om met een scho - ne lei te beginnen: spaar de aanwezige bo - dem en het aanwezige groen en laat deze zo veel mogelijk intact tijdens het bouwproces. Onderzoek wat het gebouw kan toevoegen op die plek en ontwerp daarvoor oplossin - gen die het aanwezige met het toekomstige verbinden. Ontwerp contextueel en locatie - specifiek. Zie de verschillende natuurlijke elementen daarbij als volwaardige 'bouw - materialen' met een eigen architectonische betekenis. 7. Put inspiratie uit natuur en cultuur Zoek ook buiten het vakgebied van ecologie en biologie naar inspirerende oplossingen en concepten. Veel kunstenaars en industrieel ontwerpers 'werken' met de natuur. In ecolo - gisch opzicht valt daar misschien van alles op aan te merken, maar sta ervoor open, het kan een onverwachte richting geven of een nog niet bedachte oplossing bieden voor ont - 32 STADSNATUUR werpen die wel ecologisch werken. Kijk ook naar ecologische systemen en biologische principes buiten de stad en onderzoek of deze 'passen' in het stedelijke geheel. Let op de recente ontwerpmodes als biomimicry of biomimetisch ontwerpen. Deze stromingen bieden weliswaar voornamelijk mooie beel- den, en lang niet altijd ecologisch verant - woorde gebouwen, maar kijk er toch naar, pak de goede ideeën en concepten op en zorg dat ze in het eigen natuurinclusieve ontwerp juist wel ecologisch verantwoord zijn en echt werken. Maar realiseer je ook dat het ont - werp (de stad en het gebouw) en de daaraan verbonden ecologie niet hetzelfde zijn als de 'echte' natuur of de kunsten; inspiratie is niet hetzelfde als imitatie, inspiratie handelt van - uit de eigen discipline, imitatie ontkent de eigenheid van bouwen en ontwerpen. 8. Ontwerp het beheer en beheer het ontwerp Neem het toekomstige beheer mee in het ontwerp en betrek de beheerder in een vroeg stadium bij de planvorming. Bepaal gezamenlijk wat praktisch mogelijk of noodzakelijk is. Wateropvang op het dak kan bijvoorbeeld helpen bij de irrigatie van beplanting in het gebouw. Ga ook na of het ontwerp binnen het beschikbare budget zo - danig kan worden beheerd dat het einddoel ook behaald wordt. Zeker met groen op ge - bouwen is de hoogte en droogte bepalend of beplanting het redt of niet. Vanuit beheer kan ook aangegeven worden wat niet wen - selijk is in het licht van overlast of niet te beheren elementen. Laat daarom het ont - werp vergezeld gaan van een beheerplan, zeker als het een project betreft waarbij buurtbewoners een rol spelen in het beheer. Maar denk ook omgekeerd (integreer achterwaarts). Maar al te vaak moeten er speciale abseilende tuinlieden worden in -geschakeld om de uitstekende takken van een boom op het balkon bij te snoeien. Een achter waarts ontwerpende ecotect reali - seert zich dat en ontwerpt zodanig dat die takken er hoe dan ook niet komen. 9. Kies positie in de discussies rond natuurontwikkeling De juiste houding ten aanzien van natuuront - wikkeling en -beheer is ook onder ecologen een punt van discussie. Moet een ecosysteem behoed worden voor invasie van exoten? Of moet er juist van worden uitgegaan dat deze exoten onderdeel zijn van het natuurlijke ont - wikkelingsproces? Wil je op een gebouw stadsduiven, kauwen en meeuwen weren of mogen zij er ook zijn? Vinden bewoners een natuurlijke en wilde daktuin op hun gebouw eigenlijk wel mooi? Dit debat wordt gevoerd Zwerm spreeuwen boven Rotterdam. FOTO JASPER DOEST STADSNATUUR op stadsniveau maar geldt eveneens voor een kleine stapsteen als een groendak. Het is altijd verstandig om de eigen positie als ontwerper in dergelijke sociale, maatschappelijke en/of culturele discussies te bepalen. Zonder een ei - gen houding zal het ontwerp minder uitge - sproken worden, en daardoor wellicht ook minder draagvlak oproepen. En als er geen draagvlak is, dan zijn de natuurinclusieve maatregelen de eersten die in een bezuini - gingsronde sneuvelen. Zorg hierbij altijd voor goede communicatie: Waarom er gekozen is voor een bepaalde maatregel of houding? 10. Hou vol en ga door Gemakkelijk is het allemaal niet, het na - tuurinclusief ontwerpen, maar wel ontzet - tend inspirerend, bevredigend en uiteinde - lijk ook een keiharde noodzaak. Stadsnatuur Bouwen Jacques Vink, Piet Vollaard en Niels de Zwarte publiceerden in 2017 Stadsnatuur maken. Dat boek ging vooral over de openbare ruimte, ecologische infrastructuur en mogelijke ecologische maatregelen. Met de vervolgpubli- catie Stadsnatuur Bouwen richten zij zich op het gebouw en zijn directe omgeving. En geven zij hun visie op natuurinclusieve architectuur. Met tien aanbevelingen proberen zij ontwerpers aan het denken te zetten en mede daardoor een verandering van de bouwpraktijk teweeg te brengen. nai010 uitgevers. ISBN 978-94-6208-796-5 De publicatie is te bestellen via: www.nai010.com/stadsnatuurbouwen Voor ?39,95 33 34 Natuurinclusieve maatregelen in woonwijken Bouwen aan meer biodiversiteit 35 De gunstige effecten van natuurinclusief bouwen voor de natuur- waarden in een gebied staan buiten kijf, betoogt Vincent Nederpel, adviseur ecologie bij bouwonderneming Heijmans. Nieuwe inzichten stapelen zich op. Die inzichten zijn mede gebaseerd op het monito- ren van de aangebrachte toepassingen. In de nieuwe woonwijk Parij- sch in Culemborg heeft dat tot soms verrassende uitkomsten geleid. Vincent Nederpel Biodivers park Parijsch in Culemborg. FOTO VINCENT NEDERPEL 36 ECOLOGIE 'N atuurinclusief bou - wen' neemt een grote vlucht. De samenle - ving is gaan inzien dat biodiversiteit in de woonomgeving kan bijdragen aan een ver - hoogde leef baarheid. Opdrachtgevers er - kennen steeds vaker de meerwaarde ervan. Zie ook hun programma's van eisen, waarin geregeld natuurinclusieve voorwaarden zijn opgenomen. Bouwen met oog voor de natuur houdt niet alleen rekening met het bestaande landschap en het daarin aanwe - zige leven. Met doordachte keuzes voor bij - voorbeeld innovatieve bouwtoepassingen, beplanting en de aanleg van waterpartijen ontstaat óók nieuw leven. Met niet zelden waardevolle oplossingen voor urgente pro - blemen met milieu en klimaat als gevolg. Wanden met groen en wadi's De laatste tijd zie je bijvoorbeeld dat met mos begroeide betonwanden, gevelgroen met klimplanten of een groen dak op een gebouw opnieuw in de belangstelling staan. Natuurlijk oogt zo'n groene wand aantrekkelijker dan een stuk grauw beton. Mos en klimop zijn eenvoudige planten - soorten, die weinig licht nodig hebben en het goed doen in een vochtig klimaat. Bo - vendien nemen mos en klimop fijnstof en CO? op. Het filtert de lucht en is daarom extra van nut op plekken met veel uitlaat - gassen of in woonwijken waar de lucht - kwaliteit te wensen overlaat. In stedelijke gebieden die door een grote hoeveelheid steen, beton en asfalt tijdens hete zomers te kampen hebben met extre - me opwarming, kunnen eigentijdse wadi's verlichting brengen. Zulke groene oases vangen in natte periodes overtollig hemel- water op en infiltreren dat in de maanden erna. Per saldo zorgen ze voor enige ver -koeling en vormen ze een plek om te ont - spannen, wat de leef baarheid weer ten goede komt. Koffiedrinken Bij Heijmans veren we op van dit soort toe - passingen. En dat is niet iets van vandaag op gisteren. Zo'n 25 jaar geleden al kwamen de eerste biologen en ecologen in dienst. In die tijd was dat tamelijk bijzonder voor een bouwbedrijf. Door de jaren heen hebben we aan het team deskundigen ook hydrologen en bodemexperts toegevoegd. In een zo vroeg mogelijk stadium van een bouwpro - ject haken we aan. Het begint bijna letterlijk met koffiedrinken. We kijken dan met colle - ga's uit andere disciplines naar het natuur - lijke systeem van een te ontwikkelen loca - tie. Op welk terrein liggen er kansen? Wat als we net even andere keuzes maken? We adviseren bijvoorbeeld over de aanplant van bepaalde boomsoorten en de effecten daarvan op de biodiversiteit in het gebied. Het is vaak een complex geheel, maar we zien het als onze taak om het begrijpelijk te maken. We doen dit al jaren en dat heeft in heel het bedrijf een omslag in denken tot stand gebracht. We kijken nu veel meer naar het grote geheel. Noem het systeem - denken. Of eigenlijk: eco-systeemdenken.  Gezonde leefomgeving Bij Heijmans nemen we graag een voortrek - kersrol in op het terrein van natuurinclusief bouwen. Dat is ontstaan vanuit de intrinsie - ke motivatie om de gebieden waarin we als bouwer actief zijn, beter achter te laten dan hoe we ze bij aanvang aantroffen. We zijn de makers van de gezonde leefomgeving. En die leefomgeving gaat decennialang mee. Dat brengt een grote verantwoorde - lijkheid met zich mee. Niet alleen voor het in stand houden en - liever nog - verbeteren 37 Dagpauwoog In Bouw.FOTO VINCENT NEDERPEL 38 Langs 'gierende' gierzwaluwen bij één van de gevels met de gebruik\ te nestvoorziening in Parijsch. FOTO VINCENT NEDERPEL 39 van de biodiversiteit in een gebied. Maar ook voor het mentale en fysieke welzijn van bewoners en gebruikers. En omdat we hier scherp op willen zijn, hebben we deze zienswijze een prominente plek gegeven in onze strategische doelstellingen voor 2030. Vanaf dat jaar moeten álle ingrepen die we verrichten kwantificeerbaar leiden tot ver - betering van de natuur en het welbevinden. Monitoring Het meten van biodiversiteit in de bebouw - de omgeving staat nog in de kinderschoe - nen. Vaak gaat het om specialistisch werk, waarvoor we de samenwerking aangaan met kennisinstituten. Zoals met het Natura - lis Biodiversity Center, dat uitvoerig bode - monderzoek heeft verricht voordat de ont - wikkeling van de nieuwbouwwijk Park Vijfsluizen in Vlaardingen van start ging. Uit de metingen van Naturalis bleek dat er veel meer leven in het gebied is dan we bij aan - vang dachten. We hebben dat leven in stand weten te houden en bovendien voorzienin -gen getroffen die komende jaren tot een ver - dere verrijking kunnen leiden. Zo hebben we stukken bestaand groen behouden, 'groene eilanden' van waaruit de natuur zich over de wijk kan verspreiden. Het is su - perinteressant om dat te volgen. Nauwkeu - rige monitoring is een vereiste om te kunnen blijven ontwikkelen, innoveren en groeien. Meer diverse vogelstand Bij het nieuwbouwproject Parijsch monito - ren we de effecten van de toegepaste na - "Biodiversiteit in de woonomgeving kan bijdragen aan verhoogde leefbaarheid" ECOLOGIE Deelgebied Parijsch 40 ECOLOGIE tuurinclusieve ingrepen op een andere wij- ze. Deze nieuwe woonwijk ligt in het buitengebied van Culemborg en vormt zo de overgang tussen de oude stad en het ri- vierenlandschap met zijn kenmerkende ui - terwaarden. Binnen het gebied Parijsch zijn vier verschillende deelgebieden onder - zocht. In elk gebied is in wisselende mate gewerkt met natuurinclusieve maatregelen. Daardoor konden we goed het verschil in kaart brengen tussen buurten mét en zón - der bouwkundige toepassingen en andere maatregelen die de natuurwaarden verster - ken. In onze eerste monitoringstudie van 2023 hebben we naar diverse soorten en soortgroepen gekeken. De aanwezigheid van de aanwezige vogels zegt bijvoorbeeld iets over het hele ecosysteem ter plaatse. Het zegt iets over de beschikbaarheid van voedsel, groenstructuren en geschikte schuilplaatsen. Het geeft een goede indica - tie van de ontwikkeling in het gebied. Daar - om wilden we aan de hand van veldonder - zoek een antwoord krijgen op de vraag of Huismus mannetje vanuit de gevelopening van de ingebouwde nestkast.FOTO VINCENT NEDERPEL 41 natuurinclusieve maatregelen in en rond- om nieuwbouwwoningen zorgen voor een rijkere en meer diverse vogelstand. Kritische gierzwaluwen Het antwoord op die onderzoeksvraag is bevestigend: onze maatregelen hebben ef - fect gehad. Een manier om dit te meten is kijken naar woningen die van ingemetsel- de nestkasten zijn voorzien. In de meeste daarvan blijken zich na één of twee jaar verschillende vogelsoorten te hebben genesteld. Huismussen, spreeuwen, mezen, maar ook gierzwaluwen. Vooral de aanwe - zigheid van deze laatste soort is erg verrassend, want de gier - zwaluw staat bekend als erg kri- tisch op zijn woonomgeving. Gierzwaluwen zijn niet eenvou - dig aan te trekken in een nieuw gebied. Ook opvallend: sommige nestkasten zijn dubbel gebruikt, dus meerdere keren in een broedseizoen met meerdere leg - sels. Door heel de wijk zijn speci- ale voorzieningen aangebracht voor vleermuizen. Hun aanwezigheid draagt bij aan de leef baarheid in Parijsch aange - zien zij zich onder meer voeden met de aanwezige muggen in het waterrijke ge - bied. Overgang tussen water en land Nestkastjes in gevelmuren aanbrengen is een eenvoudig toe te passen ingreep. Maar voor de aantrekkingskracht op vo - gels is meer nodig, zoals de aanwezigheid van voedsel. Daarom is het zo mooi dat we in Parijsch ook veel aandacht geven aan de natuurlijke omgeving. Bewust hebben we gekozen voor een geleidelijke over - gang tussen water en land, waardoor een bijzondere ruimte is ontstaan voor flora en fauna. We hebben kruiden ingezaaid die veel insecten aantrekken. Dat is de ba - sis van een heel nieuw ecosysteem gewor - den. Je komt hier nu een grote variëteit aan waterinsecten tegen, naast dagvlin - ders, libellen en zelfs verschillende amfi - biesoorten. Geluksgevoel Meten is weten - dat blijft het devies voor de komende jaren. We gaan vaker nulmetin - gen uitvoeren om de aanwezige biodiversi- teit in kaart te brengen. Wel zullen we moe - ten selecteren, want het is simpelweg onmogelijk om álle levensvormen te tellen. Ook willen we het daadwerkelijke effect van natuurinclusief bouwen op het welzijn van bewoners en gebruikers meten. Uit lite - ratuurstudie blijkt dat de aanwezigheid van 'groen' een gunstige uitwerking heeft op de mentale gezondheid. Het beleven van de natuur 'vanuit de huiskamer' stimuleert het geluksgevoel. Naast de positieve impact op de natuur waarden zijn natuurinclusieve maatregelen ook bevorderlijk voor een ge - zonde leefomgeving. En daar blijven we graag aan bijdragen. "Maker zijn van een gezonde leefomgeving brengt een verantwoord elijkheid met zich mee" ECOLOGIE 42 Marieke Berkers Park laat de Nieuwe Maas beleven Getijdenpark Wandelen over vlonders aan de zuidzijde van het park. FOTO ARNOUD VERHEY 43 Het besef dat we leven in het Antropoceen heeft grote gevolgen voor de aanpak van ruimtelijke opgaven. Wil- len we de negatieve invloeden van de mens op de aar- de ten positieve keren, dan zullen we eerdere ruimtelij- ke ingrepen moeten herzien én herstellen. Getijdenpark Eiland van Brienenoord in Rotterdam is hier een voor- beeld van. Midden in de stad is de voorheen stenige Nieuwe Maas weer zichtbaar als deltarivier. 44 E iland van Brienenoord is het resultaat van een negentien - de-eeuwse verslibbing van een zandplaat, later vonden daar ook industriële activiteiten plaats. De Nederlandse Aardolie Maat - schappij (NAM) bouwde er in de jaren zes - tig grote tanks voor de opslag van olie die daar werd opgepompt met 'ja-knikkers'. De opslagtanks zijn inmiddels verdwenen. Daarna verscheen op het westelijk deel van het eiland een dok, waarin gebouwd werd aan de elementen voor de riviertunnel van de Rotterdamse metro. En eind vorige eeuw lagen er nog plannen voor de bouw van een groot conferentiehotel, maar dat plan - dat op grote weerstand van de lokale bevolking kon rekenen - is ingehaald door de tijd. Er kwam iets heel anders: een getijden - park. Wie het park werkelijk wil beleven, doet er verstandig aan om rubberlaarzen aan te trekken. Het 21 hectare grote eiland, gelegen in de buitenbocht van de Nieuwe Maas, biedt volop aanleiding om buiten de Zicht op het Getijdenpark tussen de strekdammen. FOTO ARNOUD VERHEY 45STADSNATUUR gebaande paden te treden. Kinderen mogen hier hutten bouwen en de kans dat je tijdens het wandelen een ondergelopen vlonder aantreft is groot. Aan de westelijke en zui- delijke kant van het eiland is een getijden - geul aangelegd. De hoge kades zijn vervan - gen door lange flauwe taluds. Daardoor is het verschil tussen eb en vloed goed zicht - baar, een belangrijk uitgangspunt van het ontwerp. De Nieuwe Maas is de enige rivier in Nederland waar de invloed van eb en vloed nog zo groot is. Door de open verbin -ding van de Nieuwe Maas via de Nieuwe Waterweg met de zee, stijgt en daalt het wa - terpeil hier twee keer per dag zo'n ander - halve meter. Die deltadynamiek was in de stad amper nog zichtbaar, maar dat is door de aanleg van het park hersteld. Rijke leefomgeving Het getijdenlandschap biedt een rijke leef - omgeving voor allerhande planten en die - ren, zoals trekvissen, de spindotter (een gele bloem), de vlinder bruin blauwtje, vleermui- 46 STADSNATUUR zen, zelfs bevers en de in Nederland zeldza - me rivierrombout, een libelle met een geel- groen lijfje. Vogels tref je hier volop, zoals de steltloper en de lepelaar, die bij eb met hun snavels in het zand prikkend op zoek zijn naar voedsel. Ook voor de mens is er op het eiland van alles te beleven. Recreatie is een belangrijke pijler onder het project. Voor de leef baarheid van de steeds verder ver - dichtende stad - Rotterdam krijgt er jaarlijks ongeveer 4.000 nieuwe inwoners bij - is re - creatief groen op steenworpafstand van de woonwijken een voorwaarde. Het getijden - park laat bezoekers de Nieuwe Maas als del- tarivier beleven, maar laat hen ook ervaren dat de rivierrombout en de Rotterdammer of een door vloed ondergelopen eiland en een wolkenkrabber prima buren kunnen zijn.  Tot eind jaren negentig richtte Rotterdam zich vooral op de wederopbouw van de bin -nenstad. Stedenbouw en architectuur wa - ren leidend. De verblijfskwaliteit liet te wensen over. Vanuit de Dienst Stadsont - wikkeling is de afgelopen decennia gewerkt aan een structurele vergroening van de stad, met zichtbaar resultaat. Een beleid ge - richt op het aantrekken van mensen met middeninkomens naar Rotterdam, een voor de stad economisch interessante doelgroep, hielp bij de financiering daarvan. Een hoog - waardige openbare ruimte levert immers een aantrekkelijke stad op, een voorwaarde voor veel mensen om zich op een specifieke plek te willen vestigen. De aandacht in de stadsontwikkeling verschoof ook, van en - kel alsmaar bouwen naar vergroening en herstelwerk van het openbare groene weef - sel, met als belangrijk onderdeel daarvan de rivier de Nieuwe Maas. Andere ontwerphouding Opgaven van nu, zoals klimaatverande - ring, vervuiling of het verdwijnen van bio - diversiteit, vragen bovendien om een radi- caal andere ontwerphouding. Architectuur, stedenbouw en landschap los van elkaar zien is een idee uit het fossiele tijdperk. Constructiever is het om te ontwerpen van - uit het idee dat stad en landschap in elkaar grijpen. Vrijwel elke bouwopgave is immers ook een landschappelijke opgave. Hoe om te gaan met de bodem en de watersystemen bij het bouwen van een nieuwe woonwijk? Welk landschap laat een architect achter? Hoe bouwen we duurzame wijken waar het prettig leven en ontspannen is, in plaats van enkel een plek met massa's woningen?  De combinatie van denken over een meer duurzame leefomgeving en werken aan een leef bare stad, deed de gemeente Rotterdam met nieuwe ogen naar de Nieuwe Maas kij - ken. Deze rivier was voorzien van stenige kades en gekanaliseerd, en als rivier nog Projectdata Opdrachtgever: gemeente Rotterdam Ontwerp getijdenpark: gemeente Rotterdam Ontwerp uitkijkpunt: H+N+S Landschaps- architecten en Next Architects Ontwerp: 2017-2019 Realisatie: 2019-2022 Uitvoering: Van de Ven, Martens, Van Oord, Van Oord Marine-Ingenuity, Hakkers, De Boer & De Groot (uitkijkpunt). Budget: 23 miljoen euro Financiering: gemeente Rotterdam, Rijkswater- staat, Provincie Zuid-Holland, Havenbedrijf, Van oord Dredging and Marine Contractors, Europese subsidie (LIFE IP) Adviseurs: Ark Natuurontwikkeling, Wereld Natuur Fonds en Het Zuid-Hollands Landschap. 47 STADSNATUUR Via een vlonder krijgt de bezoeker toegang tot het voormalige dok waar in de jaren zestig de tunneldelen voor de Rotterdamse metro werden gemaakt. FOTO ARNOUD VERHEY Zicht op het Getijdenpark onder de Van Brienenoordbrug. FOTO: ARNOUD VERHEY 48 STADSNATUUR maar weinig beleef baar. Nadat de industrie steeds vaker de stad uittrok, waren de stenen kades niet meer nodig en konden ze worden verzacht. Dit idee werd op de regionale schaal van een visie voorzien. Vanaf 2016 startte Rotterdam het Programma 'Rivier als Getijdenpark' met steeds meer partners, zo - als de provincie Zuid-Holland, Rijkwater - staat en verschillende hoogheemraadschap - pen en werd het onderdeel van het nationaal Deltaprogramma. Het programma is gericht op het terugbrengen van het getijdensy - steem op verschillende plekken in de Maas in stedelijk gebied. Het levert zowel op ge -bied van ecologie, als van recreatie winst op, zonder dat het de nog bestaande industrie in de weg zit. Getijdenpark Eiland van Brienen - oord is één van de projecten die uit dat pro - gramma is voortgekomen. Afhankelijk van subsidies "Juist het feit dat het getijdenpark binnen de gemeente maar een klein project was, heeft eraan bijgedragen dat het lukte om het park te realiseren," vertelt Laurence Peels, ge - meentelijk projectmanager van het getij - denpark. "Alles was klein aan ons project, ook het projectteam en het budget. Wij ope - Doorsnede van het nieuwe profiel. De hoge kades zijn vervangen door lange flauwe taluds met wadplaten, slikken en schoren. In rood de oude taludlijn. Zo is het verschil tussen eb en vloed zichtbaar en bieden de taluds voor planten en dieren een comfortabele leefomgeving. BEELD GEMEENTE ROTTERDAM 49STADSNATUUR reerden daardoor onder de radar. Niemand keek mee en zo ontstond er speelruimte om te beginnen." Het ontbreken van een risico - dragende financierende partij - er is bijvoor - beeld geen bouwproject waaruit ontwikke - laars winsten kunnen halen - maakte het onmogelijk het gehele plan in een keer uit te voeren. Peels: "We hebben uiteindelijk vijf - tien subsidiepotjes aangeboord." Ze zucht een keer diep en vervolgt lachend: "Ik ben nog steeds druk bezig met de boekhouding daarvan, maar ik heb wel bewezen een zeer kundig subsidieaanvrager te zijn." Een kwa - liteit die absoluut nodig is in teams die wer -ken aan dit soort projecten. "Per stap beslo - ten we wat te doen. Bij tegenvallende budgetten gingen we bezuinigen, en als het financieel meezat konden we juist iets ex - tra's doen." Uiteindelijk kwam er ruim vol- doende budget beschik