THEMA Andere keuzes #4/2023 Vakblad over de leefomgeving voor ruimtelijke professionals en woonexperts Nederland is nooit af OVERLEEFT DE RUIMTELIJKE ORDENING? Minder vlees en zuivel produceren INTERVIEW MET BERNO STROOTMAN 'Blijf af van de huurtoeslag' ALTERNATIEVEN ONZALIG VOOR HUURDERS Meer informatie over deze bedrijven en het partnerschap staat op ruimteenwonen.nl/partners Heb je ook interesse om partner te worden, neem dan contact op met Yvette Vierhout via telefoonnummer 073-2051028 of via e-mail y.vierhout@aeneas.nl Ruimte en Wonen wordt mede mogelijk gemaakt door onze partners. Een partner van Ruimte en Wonen geniet van veel aantrekkelijke voordelen, waaronder een korting op het lidmaatschap en een profielpagina op deze website. Omdat het partnerschap in onderling overleg wordt ingevuld, sluiten de voordelen precies aan bij de behoeftes van de partner. 1 Ruimtelijke Ordening EN VERDER 4 Hoofdredactionel Andere Keuzes 44 PBL on tour Omgevingsvisies ontwikkelen met scenario's 70 Beeldessay De Zaan in beweging 24 Column Cees-Jan Pen 58 Column Thom Aussems 82 Recensie Metabolic Design for New Urban Forms & Functions ARTIKELEN 6 Nederland is nooit af Zal ruimtelijke ordening overleven? 14 Grenzen aan Nederland Distributieland? Niet nog meer XL- en XXL-distributiecentra 26 Europees anti- verstedelijkingsbeleid Nederland en 'no net land take' 34 Voorbij de auto Stervensbegeleiding voor de automobilist 60 Toekomst huurtoeslag Afschaffen kost ofwel miljarden of is desastreus Volkshuis- vesting Mobiliteit COVER Bedrijven langs de A6 in Lelystad. Foto Gemeente Lelystad THEMA ANDERE KEUZES 84 Landschap in balans met de aarde Een nieuwe 'religie': Aardkundig Fundamentalisme. INTERVIEWS 48 'Nederland kent geen ruimtetekort' Interview met Berno Strootman 76 Empathisch wonen Interview met Masi Mohammadi Inhoud 2 Annemiek Rijckenberg Zelfstandig adviseur stedelijke ontwikkeling Bert Pots Senior redacteur Bob Witjes Aedes Cees-Jan Pen Fontys Hogescholen David Evers Planbureau voor de Leefomgeving Frank van Dam Planbureau voor de Leefomgeving Hans van Amsterdam Planbureau voor de Leefomgeving Huub Siebelt Laboratorium voor Verantwoorde Mobiliteit Leo Pols Planbureau voor de Leefomgeving Aan dit nummer werkten mee: Auteurs 3 RUIMTE + WONEN NETWERK Marc van Waarden Laboratorium voor Verantwoorde Mobiliteit Martijn Horst Neder|land|schap Mees Paanakker Laboratorium voor Verantwoorde Mobiliteit Micha Arnoldus Laboratorium voor Verantwoorde Mobiliteit Niels Sorel Planbureau voor de Leefomgeving Peter Hermens Werkend Landschap Rienk Kuiper Planbureau voor de Leefomgeving Ries van der Wouden Auteur stedelijke en ruimtelijke ontwikkeling Thom Aussems 4 Zal de ruimtelijke orde- ning in een nieuwe kabi- netsperiode overleven? Ries van der Wouden is op grond van eerder vertoon - de veerkracht optimis - tisch. Het systeem is flexi- bel. Bovendien is het waardenpalet verbreed. De toekomstagenda is behoorlijk gevuld. Bodem - daling en stijging van het waterpeil vormen een groot risico voor de toe - komst van Nederland. Kunnen wij dat op de lan - ge termijn aan? En zouden de verstedelijkingsgebie - den van de toekomst niet beter gezocht kunnen worden op de hoger gele - gen zandgronden in het Zuiden en Oosten van het land? Ruimtelijke ordening kan de komst van arbeids - migranten beïnvloeden, legt Rienk Kuiper uit. Dis - tributiecentra brengen laag gewaardeerde werk - gelegenheid met zich mee die niet aansluit op de Nederlandse arbeids - markt. Dit leidt tot de wer - ving van arbeidsmigran - ten. Door in ons land afstand te nemen van het oude Nederland Distribu - tieland en minder ruimte te bieden voor de bouw van nieuwe distributiecen - tra, kan de toevloed van arbeidsmigranten worden beperkt. Voor hem is het daarnaast de vraag of Andere keuzes Krijgen we een rechts, een centrumrechts of een centrumlinks kabinet? Of gaan we opnieuw naar de stembus? De komende tijd zal het blijken. De re- dactie van Ruimte + Wo- nen houdt de landelijke politiek in dit nummer een spiegel voor. We kun- nen andere keuzes ma- ken bij de aanpak van migratiestromen, de op- lossing van klimaatpro- blemen en het verbeteren van bestaanszekerheid. Ruimtelijke ordening kan de komst van arbeidsmi- granten beïnvloeden" 5HOOFDREDACTIONEEL dergelijke grootschalige gebouwen nog passen bij onze toekomstige bedrij - venterreinen. De circulai - re economie vraagt om kleinschalige hubs voor opslag, reparatie en delen van goederen en specifie - ke terreinen met een hoge milieucategorie. Een fundamentele tran - sitie is aan de orde in onze mobiliteit. De auto heeft zijn beste tijd gehad, den - ken ze bij het Laboratori- um voor Verantwoorde Mobiliteit. Niet dat de auto helemaal zal verdwijnen, maar onze leefomgeving is gebaat bij meer ruimte voor fietser en voetganger en een veel beter ov-sys - teem. Het is daarbij be - langrijk goed rekening te houden met de verschillen tussen stadsbewoners en mensen op het platteland, die veel minder makkelijk afscheid kunnen nemen van hun auto's.    In het politieke discours ging het de afgelopen maanden ook veel over het versterken van de be - staanszekerheid van kwetsbare mensen. En het optuigen van nieuwe systemen, waarin burgers minder af hankelijk zijn van alle mogelijke toesla - gen. Redacteur Bob Witjes heeft echter een duidelijke boodschap: blijf af van de huurtoeslag. Het huidige systeem heeft zijn waarde bewezen. Alternatieve oplossingen zijn of veel duurder of pakken desas - treus uit voor kwetsbare huurders die al zoveel moeite hebben om het hoofd boven water te houden. Landschapsarchitect en voormalig Rijksadviseur voor de Fysieke leefomge - ving Berno Strootman heeft juist voor een rechts kabinet een belangrijk advies. "Er moet een op - lossing komen voor de stikstofproblematiek. We lopen steeds langs de rand van de afgrond, voortdu - rend zijn er juridische conflicten. (..)  Als ik een rechtse politicus zou zijn, dan zou ik kiezen voor ontspanning, dan zou ik kiezen voor een situatie waarin we weer lekker met elkaar kunnen onder - nemen en we weer huizen kunnen bouwen. En het beschikbare overheidsgeld inzetten op herstructure - ring van de gebieden waar de grootste opgave ligt." Leo Pols, Planbureau voor de Leefomgeving Bert Pots, Senior redacteur 6 'Nederland is nooit af' Toekomst ruimtelijke ordening Windmolens in Nederland FOTO BEN KERCKX 7 Ries van der Wouden De positie van de nationale ruimtelijke ordening is fragiel. Zal ze in de komende kabinetsperiode overleven? Ries van der Wouden is optimistisch. Hij onderbouwt zijn stellingname met vijf argumenten, maar 'in het verleden behaalde resultaten zijn geen garantie voor de toekomst.' 8 RUIMTELIJKE ORDENING D e val van het kabinet-Rutte IV heeft een vroegtijdig ein - de gemaakt aan de herstart van de ruimtelijke orde - ning. Al is er kortgeleden onder verantwoordelijkheid van Hugo de Jonge nog wel een Contourennotitie ver - schenen, als opmaat voor een nieuwe Nota Ruimte. Dit artikel gaat over de vraag of de ruimtelijke ordening in een nieuwe kabi- netsperiode zal overleven. Om mijn kaarten maar meteen open op tafel te leggen: ik denk van wel. Er zijn crises geweest en de ruimtelijke ordening heeft vele gedaante - verwisselingen ondergaan, maar toch ben ik optimistisch. En dat denk ik vooral op grond van de in het verleden vertoonde veerkracht. Ik onderbouw mijn stellingna - me met vijf argumenten; van het verleden naar het heden en de toekomst. 1. De historische wortels zijn stevig Vanuit historisch perspectief lijkt het bijna ondenkbaar dat de ruimtelijke ordening uit Nederland  verdwijnt. Immers, het inrichten en ordenen van de ruimte is eeuwenlang on - derdeel van de publieke cultuur. Al in de 17e eeuw stelde het stadsbestuur van Amsterdam regels op voor staduitbreidingen met het doel grondspeculatie aan banden te leggen. Ande - re steden volgden dit voorbeeld. Het maken van plannen werd een belangrijk onderdeel van stadsuitbreidingen. Dat waren vooral lo - kale activiteiten. De 18e eeuw was een eeuw van stagnatie, zonder noemenswaardige ste - delijke ontwikkeling en ruimtelijke orde - ning. De economische groei in de tweede helft van de 19e eeuw zorgde voor de toe - stroom van arbeiders naar de steden, maar die werden vooral gehuisvest in goedkope en slechte woningen, gebouwd door marktpar - tijen. De Woningwet van 1901 bracht daar verandering in en werd de aanzet tot een mo -derne ruimtelijke ordening, ik kom er nog op terug. Toch zou het tot na de Tweede Wereld - oorlog duren alvorens de ruimtelijke orde - ning een substantieel nationaal beleidster - rein werd. De rijksoverheid is dus een relatieve nieuwkomer in deze wereld van ruimtelijke planning. Desalniettemin den - ken we nu bijna automatisch aan de rijksover - heid als we het over ruimtelijke ordening hebben. Dat zal ik in de rest van dit artikel ook doen. Maar het is goed om te bedenken dat die nationale ruimtelijke ordening wor - telt in een eeuwenoude lokale planningscul- t uu r. Helaas ging het niet altijd goed met die nationale ruimtelijke ordening. Er was een crisis in de jaren 1970, toen de economie stagneerde en de prognoses van de bevol- kingsgroei omlaag gingen vanwege de op - komst van de anticonceptie. Nederland leek 'af ', de ruimtelijke ordening werd goeddeels overbodig geacht en ging zich vooral richten op de planningsprocessen in plaats van de planinhoud. De kredietcrisis van 2008 en de jaren erna zorgde opnieuw voor een stagna - tie en het overbodig verklaren van de ruimte - lijke ordening. In 2010 werd het ministerie van VROM opgeheven, vele nationale be - leids- en kennisinstituten werden gefuseerd of zelfs ten grave gedragen. Maar deson - danks maakte de ruimtelijke ordening in het kabinet-Rutte IV een nieuwe start, zoals in de inleiding is vermeld. Niet voor de eerste keer. 2. Ruimtelijke ordening is sterk geïnstitutio - naliseerd Wet- en regelgeving is een krachtig instru - ment om een beleidssector te institutionali- seren. Met de ruimtelijke ordening gebeurde dat al aan het begin van de 20e eeuw. In 1901 werd de Woningwet van kracht. Een volkshuisvestingswet die de nodige ruimte - lijke inspanningen vroeg van de publieke 9 De Randstad in 2000, kaart uit de Tweede nota over de ruimtelijke ordening, 1966 sector, in eerste instantie van de gemeenten. De wet stelde het maken van plannen voor grote stadsuitbreidingen aan gemeenten verplicht, maar maakte bijvoorbeeld ook onteigening ter wille van de woningbouw mogelijk. Na een aarzelend begin werden al vóór de Tweede Wereldoorlog steeds meer gemeentelijke en regionale plannen gepubli- ceerd, de gemeentelijk planningsorganisa - ties werden professioneler. Na de oorlog be - trad ook de rijksoverheid het ruimtelijk domein met de regulering van de wederop - bouw. De rol van de verschillende overheden werd wettelijk vastgelegd in de Wet op de Ruimtelijke Ordening van 1965. Het zwaar - tepunt kwam bij de gemeente te liggen, die met het bestemmingsplan een bindend in - strument in handen kreeg voor burgers en bedrijven. In 2008 volgde de Wet ruimtelijke ordening, die op 1 januari 2024 zal worden opgevolgd door de Omgevingswet. Daarover later meer. De verhouding tussen de rijks - overheid en de decentrale overheden (naast de gemeente ook de provincie en de water - schappen) is in de loop der jaren regelmatig gewisseld, van decentraal naar centraal na WO II en weer naar decentraal na de jaren 1980. De institutionele verankering van de ruimtelijke ordening is niet beperkt tot de publieke sector, vooral door de sterke ban - den met de woningmarkt. De Woningwet van 1901 maakte de oprichting van wo - ningcorporaties mogelijk, die tot de parti- culiere sector behoorden en een belangrijke taak kregen in de woningbouw. Zij werden in de loop der jaren door financiële banden aan de publieke sector gebonden, om ver - volgens in de neoliberale periode vanaf eind jaren 1980 weer richting de markt te 10 worden geduwd. In diezelfde periode betra- den ook de commerciële projectontwikke - laars het speelveld van de woningbouw. In de afgelopen jaren is het woningtekort ech - ter flink opgelopen en staat een nieuw volkshuisvestingsbeleid in de steigers. Een hernieuwd verbond met de ruimtelijke or - dening is waarschijnlijk. Het aloude institu - tionele bouwwerk blijkt taai. 3. Ruimtelijke ordening is flexibel De ruimtelijke ordening heeft het imago van rigiditeit, van een complex systeem met vele regels, geboden en verboden. Begrijpe - lijk, want de ruimtelijke ordening legt vele verplichtingen en beperkingen op aan het ruimtegebruik. Maar als het systeem echt zo rigide zou zijn, had het de eeuwenlange maatschappelijke evolutie niet overleefd. 11 Wie de ruimtelijke ordening niet ziet als een regelsysteem, maar als de kern van een dis - cours met een kring van disciplines, kennis en praktijken om zich heen, wordt zich be - wust van het aanpassingsvermogen op de lange termijn. De flexibiliteit is voor een be - langrijk deel gebaseerd op het beurtelings gebruik maken van de vele omringende dis - ciplines: architectuur, stedenbouw, plano -logie, sociale en fysische geografie, demo - grafie, bestuurskunde, economie, sociologie en recentelijk klimaatwetenschap. Een dis- cours met vele vertakkingen, dat in staat is zich aan te passen aan de tijdgeest. In tijden van stedelijke groei of herstructurering overwegen architectuur en stedenbouw, in tijden van democratisering en politieke hervorming komen de bestuurskunde en de planologie in beeld, nu recentelijk 'water en bodem leidend' zijn verklaard neemt het be - lang van de fysische geografie en de kli- maatwetenschap weer toe. Deze kring van disciplines maakt niet alleen de benutting van verschillende bronnen van kennis mo - gelijk, maar ook de aanpassing aan veran - derende maatschappelijke waarden. 4. Het waardenpalet is verbreed Gedurende lange perioden van de geschie - denis van de ruimtelijke ordening stond ze in dienst van één dominant doel: het facili- teren van economische groei. Ruimtelijke maatregelen moesten de productiviteit sti- muleren. Dat gebeurde door de ruimtelijke inpassing en aanleg van infrastructuur: ka - nalen, spoorwegen, wegen, vliegvelden en later ook internet. Steden ontwikkelden havens en bedrijventerreinen en maakten nieuwe woonwijken mogelijk om de groei- ende arbeidende bevolking te huisvesten. Ruilverkaveling in 't Goy. FOTO CHINA CRISIS "De nationale ruimtelijke orde- ning wortelt in een eeuwenoude lokale planningscultuur" RUIMTELIJKE ORDENING 12 "Telkens als in het verleden de ruimtelijke ordening overbodig werd verklaard, bleek ze toch weer onmisbaar" RUIMTELIJKE ORDENING De nationale ruimtelijke ordening schoot te hulp met financiële stimulering en regelge - ving. Ook het landelijk gebied ontkwam er niet aan. De landbouwcrisis aan het einde van de 19e eeuw resulteerde in een natio - naal landbouwbeleid, gericht op de profes - sionalisering en rationalisering van de landbouw. De ruilverkaveling kwam hieruit voort, met grote gevolgen voor de ruimtelij - ke structuur van het landelijk gebied. Dat werd vooral een productielandschap, hier en daar onderbroken door stukje natuur. Maar de productiviteitsgroei was niet de enige waarde in de ruimtelijke ordening. De bouw van goedkope arbeiderswoningen in de steden leidde tot een toenemende roep om sociale rechtvaardigheid, niet in de laat - ste plaats onder architecten en stedenbouw - kundigen. Arbeiderswoningen moesten ro - buust en mooi worden, werd het uitgangspunt van onder meer de Amster - damse School. Het resultaat is nog in ver - schillende steden te zien. Met name Berlage benadrukte ook het belang van de schoon - heid van het stadsgezicht en hij verfoeide de 'lelijke 19e eeuw'. Hij bouwde voort op de 17e eeuwse traditie van stadsverfraaiing, die in de daarop volgende tijden weer was vergeten. In de termen die de ruimtelijke ordening heeft ontleend aan de Romeinse auteur Vitruvius: naast de gebruikswaarde werd nu de belevingswaarde en vervolgens ook de toekomstwaarde van belang. In het landelijk gebied gebeurde dat pas later: landbouwgebieden, natuur en rivieroevers werden onderdeel van het landschap. Deze verbreding van het waardenpalet van de ruimtelijke ordening is een robuuste trend en versterkt haar basis. 5. Nederland is nooit af Eigenlijk is dit het belangrijkste argument voor de veronderstel- ling dat de ruimtelijke ordening ook in een onzekere toekomstige politieke omgeving wel zal over - leven. Telkens als in het verleden de ruimtelijke ordening overbo - dig werd verklaard, bleek ze door de maatschappelijke dynamiek na korte of langere tijd toch weer onmisbaar. Twee thema's keer - den in elk geval vanaf de late middeleeu - wen altijd terug in de ruimtelijke ordening: verstedelijking en water. De verstedelijking werd in perioden van economische en de - mografische groei steeds een urgent thema door de noodzaak van nieuwe woningen en ruimte voor bedrijven. Door de immigratie en de 'huishoudensverdunning' (door klei- nere huishoudens neemt de woningvraag verder toe) blijft de druk op de verstedelij - king groot. De rol van water in een laagge - legen delta is evident. Overstromingen en dalende bodems vroegen in het verleden al om maatregelen, nu komende daar de stij - gende zeespiegel en de grotere extremen en het waterpeil van de rivieren vanwege de 13 klimaatverandering bij. Diezelfde klimaat- verandering heeft nog een ander thema op de agenda gezet: de energietransitie. De noodzaak om over te schakelen van fossiele brandstoffen naar duurzame energiebron - nen als wind- en zonne-energie heeft grote ruimtelijke gevolgen. Voor deze duurzame energiebronnen moet veel ruimte op land en zee worden gevonden. Al met al zal er de komende decennia een behoorlijk grote ruimtevraag blijven. Een ruimtevraag die groter is dan de ruimte die vrijkomt door een krimpende landbouwsector. Is de ruim - telijke ordening in staat die te faciliteren? Daarnaast staat er nog een ander groot vraagstuk op de ruimtelijke toekomstagen - da, eveneens gerelateerd aan de klimaat - verandering. In hoeverre is het verant - woord om het gros van de benodigde stadsuitbreidingen te blijven plannen op de laaggelegen veen- en kleibodems van Ne - derland? Bodemdaling en stijging van het waterpeil zijn een groot risico voor de toe - komst. Nederland kan het voorlopig wel aan, maar blijft dat op de lange termijn ook zo? Zouden de verstedelijkingsgebieden van de toekomst niet beter gezocht kunnen worden op de hoger gelegen zandgronden in het Zuiden en Oosten van het land? Som - mige auteurs bepleiten het nadenken over een toekomstige 'Zandstad' als alternatief voor de huidige Randstad. Een belangrijk thema voor de toekomstige ruimtelijke in - richting van Nederland, dat overigens ook al voorzichtig wordt aangestipt in de eerder genoemde Contourennotitie voor de Nota Ruimte.     De toekomstagenda voor de ruimtelijke ordening is dus behoorlijk gevuld. Maar dat is zeker geen garantie voor het voortbe - staan van die ruimtelijke ordening als maatschappelijke en politieke institutie. Er zijn enkele onzekere factoren. Ten eerste de wetgeving. De regelgeving op het gebied van de ruimtelijke ordening wordt opgeno - men in de Omgevingswet, die na veel ver - traging nu eindelijk op 1 januari 2024 in werking treedt. Ruimtelijke ordening wordt dan deel van het omgevingsbeleid, en ver - liest daarmee de 'eigen' wettelijke veranke - ring. Ten tweede de politiek. Uiteindelijk beslist de politiek over het voortbestaan van de ruimtelijke ordening, en dat kan ook weer het geval zijn na de komende verkie - zing en kabinetsformatie. In 2010 is immers ook al besloten tot afschaffing van het nati- onale beleid, dat risico blijft. Maar wie terugkijkt naar de geschiedenis van de ruimtelijke ordening ziet twee din - gen. Ten eerste is de ruimtelijke ordening al eeuwenlang diep verankerd in onze politie - ke cultuur. Het grootste deel van haar be - staan heeft ze kunnen overleven zonder ei- gen wettelijke institutionalisering. Ten tweede leert de naoorlogse geschiedenis dat na een periode van stagnatie of afschaf - fing van de nationale ruimtelijke ordening de knelpunten dusdanig zijn gegroeid dat er toch weer een beroep op moet worden ge - daan, zoals na de eerder besproken crisis - perioden van de jaren 1970 en 2010. Poli- tiek doet ertoe, maar de urgentie van de maatschappelijke en ruimtelijke ontwikke - lingen weegt op de lange termijn zwaarder. Want: Nederland is nooit af.  RUIMTELIJKE ORDENING Ries van der Wouden is auteur over stedelijke en ruimtelijke ontwikkeling. De afgelopen 35 jaar was hij werkzaam bij het SCP, het Ruimte- lijk Planbureau, Bureau Stedelijke Planning en het Planbureau voor de Leefomgeving. Sinds oktober 2023 is hij met pensioen. 14 Zijn er grenzen aan Nederland Distributieland? 15 Frank van Dam, Hans van Amsterdam, Rienk Kuiper Het aantal grote distributiecentra neemt almaar toe, zo blijkt uit onder\ - zoek van het Planbureau voor de Leefomgeving. Tussen 2016 en 2021 groeide het aantal XL- en XXL-distributiecentra zelfs met veertig pro - cent. Die grootschalige complexen hebben een enorme impact op het landschap. De ontwikkeling van nieuwe distributiecentra staat daardoor steeds meer ter discussie. Het is ook de vraag in hoeverre distributie - centra tegemoet komen aan de toekomstige vraag naar bedrijfsterrei - nen. De circulaire economie vraagt om kleinschalige hubs voor opslag, reparatie en delen van goederen en specifieke terreinen met een hoge milieucategorie. 16 RUIMTELIJKE ORDENING I n Nederland staan zo'n 39.000 ge - bouwen met een oppervlakte groter dan 2.500 vierkante meter (cijfers 2021). Sinds 2016 is dit aantal grote gebouwen met 7 procent toegeno - men. De sterkste toename was te zien bij de grote XL-gebouwen (18 procent) en hele gro - te X XL-gebouwen (49 procent) (zie tabel 1). De impact van de toename van het aantal grootschalige distributiecentra op het land - schap is aanzienlijk. Op dit moment staat deze uitbreiding ter discussie. Van de groot - ste (XL- en X XL-) bedrijfsgebouwen in 2021 kan 43 procent worden beschouwd als lo - gistiek vastgoed (distributiecentrum). Het aantal grote distributiecentra (XL en X XL) is in de periode 2016-2021 toegenomen met 40 procent. De toename van het logistieke vastgoed vond vooral plaats in een brede band lopend van zuidelijk Noord-Holland naar Noord-Brabant, Gelderland en Limburg. Het beleidsdoel uit de NOVI van "actieve clustering van (grootschalige) logistieke functies langs de (inter)nationale cor - ridors" wordt daarmee grotendeels ge - haald. Meer sturing op locatie en omvang Distributiecentra kennen een breed scala aan ruimtelijke effecten. Een van de meest zichtbare en directe effecten is hun grote impact op het landschap, en dan met name aan de randen van de steden. Maar grootschalige distributiecentra hebben ook andere ruimtelijke effecten. Ze gaan bijvoorbeeld gepaard met een toename van het vrachtverkeer. Als dit leidt tot de ontwikkeling van nieuwe we - gen en infrastructuur kan dit verdere aantasting van het landschap betekenen, naast congestie en luchtkwaliteitsproble - men in nabijgelegen gebieden. En het steeds zwaarder geworden vrachtverkeer leidt tot een grote onderhoudsopgave van de weginfrastructuur. In de Nationale Omgevingsvisie (NOVI) is een aanpak aangekondigd van grootschalige (logistieke) bedrijfsvesti - gingen. Nadien heeft de Twee - de Kamer de motie Bontenbal c.s. ondersteund, waarin de re - gering wordt verzocht - in af - stemming met provincies - een landelijke beleidslijn en een af - wegingskader op te stellen om nieuwe grootschalige distribu - tiecentra op ongewenste plek - ken te voorkomen (Tweede Ka - mer, vergaderjaar 2022-2023, 29 383, nr. 377). Het kabinet werkt nu met de provincies aan een handreiking voor regionale meerwaarde van nieuw te vestigen bedrijven, via het traject 'Grip op grote bedrijfsvestigingen' (Grip). Het gaat dan om bedrijfsterreinen die ge - schikt zijn voor nieuwe vestigingen gro - ter dan 5 ha. Het gaat dus niet alleen om de aanpak van grootschalige distributie - centra, maar bijvoorbeeld ook om nieuwe vestigingen van grootschalige productie - bedrijven, bouw- en maakindustrie en grote datacenters. De Tweede Kamer en het kabinet willen "Voorkom nieuwe grootschalige dc's op ongewenste plekken" 17 Tabel 1. Ontwikkeling van het aantal grote gebouwen in Nederland, 2016-2021 (exclusief kassen). BRON: MONITOR LANDSCHAP (BEWERKING PBL) niet alleen meer sturing op de locatie van distributiecentra; ook de ontwikkeling roept steeds meer discussie op. Hoewel dis - tributiecentra (een bescheiden aantal) ba - nen creëren, blijken de veronderstelde regi - onale economische baten van grote distributiecentra niet te kunnen worden aangetoond (Tabak 2022). Distributiecen - tra brengen laaggewaardeerde werkgelegenheid met zich mee die niet aansluit op de Nederland - se arbeidsmarkt. Dit leidt tot de werving van arbeidsmigranten. In sommige gevallen worden deze arbeidskrachten gehuisvest in slechte omstandigheden, zoals overvolle en onhygiënische woonruimten (SZW 2023). De Tweede Kamer heeft naar aanleiding van deze signalen een motie aangenomen over de beperkte toegevoegde waarde (motie Amhaouch/ Bruins; Tweede Kamer, vergaderjaar 2019- 2020, 35 300 XIII, nr. 43) en over de (alge - mene) wenselijkheid van dergelijke ont - wikkelingen en of er door de overheid iets aan gedaan moet worden. Minister De Jon - ge van BZK heeft in 2022 in de Tweede Ka -mer aangegeven dat we "het ons niet meer kunnen veroorloven om geen keuzes te maken". We hebben volgens de minister 'onvoldoende oog gehad voor de afwente - leffecten, en sectoren met heel weinig toe - gevoegde economische waarde of met een grote vraag naar arbeidskrachten uit Oost-Europa zijn de groei gaan bepalen'. Heroverweging Nederland Distributieland De forse ontwikkeling van grootschalige dis - tributiecentra is onlosmakelijk verbonden met de ontwikkeling van Nederland als dis - tributieland. Een belangrijke verklaring van het succes van Nederland Distributieland is de geografische ligging van Nederland in het "Baten van grote distributiecentra niet aangetoond" 18 Logistiek vastgoed is in heel Nederland te vinden, maar zowel in aantallen als totale grondoppervlak vinden we die voornamelijk in een brede band lopend van Zuid-Holland en zuidelijk Noord-Holland naar Noord-Brabant, Zuid-Gelderland en Noord-Limburg. BRON BAK 19RUIMTELIJKE ORDENING drukbevolkte Noordwest-Europa, en de uit - gebreide infrastructuur. Achtereenvolgende kabinetten hebben de laatste decennia ook bewust ingezet op het verder stimuleren van Nederland als distributieland door de aanleg van extra infrastructuur en de inzet van sti- mulerende regelingen. Een van de meest opvallende fiscale sti- mulansen is de verlaagde vennootschaps - belasting. In 2019 introduceerde de Neder - landse regering een tarief van slechts 7 procent ('innovatiebox'; vanaf 2021: 9 procent) voor be - paalde winsten die ook verband houden met distributieactivitei - ten, met de bedoeling Nederland aantrekkelijker te maken voor in - ternationale bedrijven. BTW-verlegging is een mecha - nisme waarbij de verantwoorde - lijkheid voor het afdragen van BTW wordt verschoven van de le - verancier naar de afnemer van goederen of diensten. In plaats van dat de leverancier de BTW aan de belastingdienst betaalt, is het nu de taak van de afnemer om de verschuldigde belasting aan te geven en af te dragen. Dit heeft Nederland tot een aantrekkelijke locatie gemaakt voor bedrij - ven die internationale goederen opslaan en distribueren. Tenslotte biedt het gebruik van ZZP'ers distributiecentra een aanzienlijke mate van flexibiliteit. Ze kunnen eenvoudig arbeids - krachten inhuren wanneer dat nodig is, af - hankelijk van seizoensgebonden schomme - lingen in de vraag. Dit stelt distributiecentra in staat om de personeelsbezetting aan te passen aan de variërende werklast zonder de verplichtingen van vaste arbeidscontracten. De sterke ontwikkeling van distributie - centra in Nederland is dus geen natuurlijk verschijnsel, maar het logische gevolg van het gevoerde beleid. Nederland kent daar - mee inmiddels volgens het College van Rijksadviseurs een relatief hoog aantal vierkante meter distributiecentra per inwo - ner, ongeveer tweemaal zoveel als buur - land Duitsland. Behoefteramingen voor grootschalige distributiecentra moeten dan ook worden bezien in het licht van dit ge - voerde stimuleringsbeleid. Inmiddels heeft het kabinet besloten om Nederland Distributieland te heroverwegen (BZK 2023). Het uitgangspunt is voortaan dat nieuwe locaties voor grootschalige be - drijfsvestigingen alleen worden gefacili - teerd als deze bedrijven een aantoonbare regionale economische meerwaarde heb - ben en een bijdrage leveren aan maatschap - pelijke opgaven en ambities (EZK 2023). Nu het kabinet deze economische meerwaarde centraal stelt, verdient het aanbeveling om het stimuleringsbeleid daarop aan te pas - sen. Minder nationale stimulering van dis - tributiecentra, helpt ook om de druk te ver - lichten op de provincies waar die met hun ruimtelijke sturing soms moeilijk op kun - "De ontwikkeling van distributiecentra in Nederland is geen natuurlijk verschijnsel, maar het gevolg van het gevoerde beleid" 20 nen boksen tegen de grote vraag naar dis- tributiecentra. Ook kan er een rijkstaak liggen in het voorkomen van ongewenste 'waterbedef - fecten' als gevolg van een verschil in ruim - telijke sturing door provincies (Stec Groep 2021). Zo'n verschil in sturing tussen pro - vincies kan namelijk als resultaat hebben dat distributiecentra tot ontwikkeling ko - men op locaties die daarvoor vanuit een na - tionale optiek minder geschikt zijn, bijvoor - beeld vanwege een grotere landschappelijke kwetsbaarheid, of omdat dit het concentre - ren van zwaar vrachtverkeer op een be - perkt aantal internationale transportassen in de weg staat. Naar een circulaire economie Tenslotte is het belangrijk op te merken, dat de ontwikkeling van deze grootschalige distributiecentra niet direct aansluit op de ruimtebehoefte van een 100 procent circu - laire economie, die Nederland zich voor 2050 ten doel stelt. Een circulaire economie vraagt andere typen bedrijventerreinen (PBL 2023a); deels voor kleinere bedrijven, deels voor grotere maar dan vaak ook van een zogenoemde hoge milieucategorie. In een circulaire economie is ruimte nodig voor bedrijfsactiviteiten zoals reparatie, de - len, recycling, de verwerking van (bio) grondstoffen en de benodigde transportin -frastructuur. Sommige bedrijven en activi- teiten zijn eenvoudig in stedelijk gebied in te passen, denk aan kleinschalige hubs voor opslag, reparatie en delen van goederen. Andere vragen specifieke bedrijventerrei - nen met een hoge milieucategorie omdat ze overlast veroorzaken, denk aan de bouw- en af valrecyclingindustrie die veel ruimte nodig hebben en op locaties moeten liggen die goed bereikbaar zijn voor vrachtwagens en schepen. Het scheppen van de juiste voorwaarden in het ruimtelijk beleid is be - langrijk voor het slagen van de transitie naar een circulaire economie en de grond - stoffenstrategie (PBL 2023, Ruimte voor circulaire economie). Voor de opslag en verwerking van producten en materialen in allerlei circulaire hubs voor re - cycling, hergebruik, delen en reparatie is dus ruimte nodig. De producten worden immers niet meer zomaar afgevoerd en vernietigd. De materialen en producten worden getranspor - teerd naar bedrijventerreinen en worden na opslag of verwer - king weer opnieuw de keten in gebracht. Dit heeft ruimtelijke conse - quenties voor infrastructuurnetwerken en distributiecentra. Andere activiteiten vragen minder ruimte doordat ze juist in omvang afnemen of volledig verdwijnen. Denk aan de verwerking van fossiele grondstoffen, zoals petrochemie, of de productie van nieuwe (wegwerp)produc - ten. Om de overgang van een lineaire naar een circulaire economie soepeler te laten verlopen, kunnen overheid en bedrijfsleven kiezen voor het uitwerken van een over - gangsstrategie. Die maakt duidelijk   wan - neer welke terreinen door beëindiging van "De juiste voorwaarden zijn belangrijk voor het slagen van de transitie" RUIMTELIJKE ORDENING 21 De toename van het logistieke vastgoed vond vooral plaats in een brede band lopend van Zuid-Holland en zuidelijk Noord-Holland naar Noord-Brabant, Zuid-Gelderland en Noord-Limburg, overwegend langs internationale corridors. BRON BAK 22 Het gebied ten oosten van Zoetermeer geeft een voorbeeld van de gestage en omvangrijke 'verstening' en verdichting van het landschap. In oppervlakte zijn de bedrijfsterreinen waarop deze bedrijfsgebouwen zich bevinden inmiddels bijna zo groot als het nabijgelegen overige verstedelijkte gebied. Zoals ten oosten van Zoetermeer. lineaire activiteiten vrijkomen. Dan kan zo nodig sanering van terreinen worden voor - bereid (en gefinancierd) om ze geschikt te maken voor nieuwe circulaire activiteiten. Een dergelijke strategie beperkt het areaal onbenutte brownfields na beëindiging van de lineaire economie, beperkt het extra are - aal bedrijfsterreinen dat voor een circulaire economie nieuw moet worden aangelegd, en draagt daarmee bij aan een efficiënt ruimtegebruik. En soms is het vanuit maat - schappelijke kosten en baten wellicht voor - deliger dat overheden ruimte voor circulai- re activiteiten vrijspelen door een versneld einde van lineaire activiteiten te stimule - ren, dan om voor circulaire activiteiten nieuwe bedrijventerreinen aan te leggen. "Voor opslag in circulaire hubs is nieuwe ruimte nodig" RUIMTELIJKE ORDENING 23 24 De huidige manier van planning van logistieke bedrijventerreinen is niet langer houdbaar en schaadt de regionale economie: het is niet duurzaam, het gaat ten koste van ruimte voor werken/MKB en er is te weinig oog voor de omge - v ing. Dergelijke bedrijven - terreinen zijn te vaak hit - te-eilanden, circulair denken komt er nauwelijks van de grond en het belang van werknemers is van secundaire betekenis. Maar zonder een nieuw verhaal gaat de 'verdozing' door, al beginnen de vastgoedwe - reld en de logistieke sector steeds beter te begrijpen dat het roer om moet.   Migratie was één van de grote topics tijdens de jong - ste Kamerverkiezingen. Opmerkelijk genoeg legden politieke partijen nauwe - lijks een link met ruimte voor logistieke bedrijvig - heid. De logistiek is de grootste afnemer van de 635.000 grotendeels Oost-Europese arbeidsmi - granten; ruim 40% van de arbeidsmigranten werkt in de logistieke sector. En het aantal arbeidsmigranten zal blijven groeien, gelet op de groei van de logistieke Ruimtelijke ordening is hard nodig Het negatieve effect van 'verdozing' leeft als nooit tevoren. Het debat daar- over gaat ook niet meer alleen over de verromme- ling van ons landschap, de bouw van blokkendo- zen en het ontstaan van een nieuwe lelijkheid. Met vooruitziende blik heeft Rijksadviseur Wou- ter Veldhuis de noodzaak van een nieuw verhaal voor de logistiek hoog op de nationale agenda ge- zet. In een column elders heb ik zijn oproep vol- mondig gesteund: "Ne- derland distributieland maakt meer landschap en vestigingsklimaat ka- pot dan je lief is." Distributiecentra maken meer landschap en vestigingsklimaat kapot dan je lief is" 25COLUMN Cees-Jan Pen Lector De Ondernemende regio FONTYS HOGESCHOLEN sector en toenemende bin - nenlandse vraag. Terecht schetste econoom Mathijs Bouman dat als de politiek echt iets wil doen aan mi- gratie - we kunnen weinig in verband met landelijke en EU wet- en regelgeving - we vooral indirect moeten ingrijpen via ruimtelijke ordening. Als er geen ka - vels voor nieuwe distribu - tiecentra beschikbaar ko - men en uitbreiding van bestaand vastgoed wordt afgeremd, dan stopt de groei van logistieke bedrij - ven. Maar helaas vindt de politiek ruimtelijke orde - ning vooral van belang als het gaat om de aanpak van de woningnood. Het aantal distributiecen - tra en dus ook de groei van het aantal arbeidsmigran - ten zal volgens het PBL de komende tijd verder toene - men. In het hele land, maar vooral in het westen, mid - den en zuiden zijn al veel bouwvergunningen ver - leend. Gelukkig zie ik in veel regio's wel, dat er aan nieuwbouw veel hogere duurzaamheids- en omge - vingseisen worden gesteld. Dit geldt helaas veel min - der voor de sociale proble - men van arbeidsmigranten. Hetzelfde geldt voor de enorme tegenstelling tus - sen mooie politieke woor - den om bestaande bedrij - venterreinen veel beter te benutten en het gebrek aan daden om tot uitvoering van deze opknapoperatie te komen.   Johan Remkes was klip en klaar over de noodzaak scherpe keuzes te maken. In zijn stikstofadvies uit 2022 benadrukte hij dat niet alles overal kan. Het is daarom de hoogste tijd, zoals Jeroen Hinloopen, adjunct-directeur van het Centraal Planbureau eind november in het Financiee - le Dagblad ook bepleitte, te kiezen voor sectoren die minder beslag leggen op publieke ruimte. De nieuwe Nota Ruimte zal uitspraken moeten doen over de secto - ren die we in ons land op lange termijn willen huis - vesten. Net zoals er duide - lijkheid moet komen over de aard van onze economie op de lange termijn. In onder meer Noord-Brabant en Gelderland gaan in dat kader steeds meer stem - men op alleen ruimte te bieden voor logistieke be - drijven die zich richten op de Nederlandse markt of die het regionaal-econo - misch DNA versterken. In verband met het steeds verder escalerende migra - tiedebat is het een kwestie van tijd dat aan de huisves - ting van werknemers extra eisen worden gesteld. Tege - lijkertijd moeten we de lat veel hoger leggen voor bedrijven om te voldoen aan eisen op gebied van duurzame gebouwen, in - passing in het landschap en het voorkomen van ware hitte-eilanden. Kortom, we smachten naar ruimtelijke ordening en een ruimte - lijk-economische visie in het bijzonder. 26 No net land take plaatst Nederland voor uitdaging Stop op bouwen in buitengebied 27 David Evers, Niels Sorel Met 'no net land take in 2050' (NNLT) wil de Europese Unie de uitbreiding van stedelijke functies naar nul hectare terugbrengen omwille van het beschermen van de bodemkwaliteit. Wat betekent NNLT voor Nederland? Kunnen (of willen) we eraan voldoen? En wat betekent dat voor de ruimtelijke ordening? In de definitie van het Europees Milieuagentschap (EEA) is glastuinbouw een niet-stedelijke functie. BRON PUREBUDGET 28 RUIMTELIJKE ORDENING R uimtelijke ordening is geen bevoegdheid van de Europe - se Unie, althans niet op land. Sinds 2014 bestaat er wel een richtlijn voor maritieme ruimtelijke ordening. Toch heeft "Europa" veel invloed op de Nederlandse ruimtelijke ordening via sectorale regelgeving. Soms verloopt die impact direct via richtlijnen, bijvoorbeeld op het gebied van natuur en milieu. Soms is deze impact indirecter, denk aan regels rond aanbesteding en het handelen van de overheid op de markt. Deze regels kunnen van invloed zijn bij het gunnen en verkopen van grond en vastgoed door de overheid en zo gebiedsontwikke - ling bemoeilijken. Soms kunnen, dankzij structuurfondsen en andere EU-subsidies, projecten juist vlotter van de grond komen. Green Deal De toegenomen ambities op het gebied van klimaat en milieu in Europa zijn sinds 2019 verwoord in de European Green Deal . De maatregelen uit dit pakket zullen ook merk - baar zijn in de ruimtelijke ordening van de lidstaten. Veel zullen indirect doorwerken, zoals de opgeschroefde doestellingen voor hernieuwbare energie en biodiversiteit. Maar één daarvan raakt de kern van de ruimtelijke ordening: het EU-doel om (net - to) niet meer buitenstedelijk te bouwen in 2050, oftewel No net land take (NNLT). Dit doel heeft juli 2023 zijn eerste juridische in - vulling gekregen in het voorstel van de Eu - ropese Commissie voor een Bodemgezond - heidswet (COM 2023 416). Bij planologen, stedenbouwkundigen en andere ruimtelijke professionals in Neder - land roept dit een aantal vragen op. Waar - om wil Europa dit? Wat is land take prec ie s? Wat doen de andere lidstaten? In het ver - volg beantwoorden we deze vragen. Daar -na reflecteren op de betekenis van dit beleid voor Nederland. Waarom Europees beleid op gebied van verstedelijking? In het wetsvoorstel wordt aangegeven dat 60 à 70% van de Europese bodems in een slechte staat verkeren voor het duurzaam blijven leveren van ecosysteemdiensten. Een gezonde bodem is immers essentieel voor de productie van voedsel, de opslag van koolstof en klimaatadaptatie, zowel wat betreft de aanpassing bij droogte én bij overstromingen. Het wetsvoorstel behelst in de eerste plaats het opzetten van een verplicht moni- toringssysteem in de hele EU. In de monitor moeten indicatoren komen voor onder meer verzilting, erosie, koolstofverlies, verdich - ting, nutriënten, chemische verontreiniging en waterretentie. Daarnaast moet gemoni- tord worden welk deel van de bodem afge - dekt wordt ( soil sealing) en hoeveel het ste - delijke bodemgebruik toeneemt ( land take), want beide kunnen de ecosysteemdiensten van de bodem aantasten. Het streven is, zo - als gezegd, om net land take af te bouwen naar nul in 2050. Netto betekent in dit geval dat wanneer ergens in de open ruimte ge - bouwd wordt, die ruimte elders door sloop teruggewonnen zou moeten worden. Met behulp van dit monitoringssysteem wil Eu - ropa grip houden op de voortgang van de NNLT-doelstelling in de lidstaten. Satellietdata Met behulp van satellietdata (Corine Land Cover Change: CHA) valt inzichtelijk te ma - ken in welk tempo Europa verstedelijkt. Als we de gangbare definitie van het Europese Milieuagentschap (EEA) voor land take hanteren voor de periode 2000-2018 dan telt de netto stedelijke uitbreiding in Euro - 29 Land take in haLand take als aandeel totaal grondgebiedGroei stedelijk gebied sinds 2000 Land take in de EU27, 2000-2018 Bron: CHA, eigen bewerking Figuur 1 Land take in de EU27, 2000-2018 pa ongeveer 1,2 miljoen hectare - een ge - bied groter dan de provincies Noord-Hol - land, Zuid-Holland en Noord-Brabant samen - wat neerkomt op rond 184 hectare per dag. Voor Nederland bedraagt de netto land take over dezelfde periode 63.857 hec - tare - bijna vier keer de gemeente Amster - dam - dat is ongeveer 10 hectare per dag. Uit figuur 1 valt af te lezen dat Nederland bij de grote lidstaten hoort als het gaat om land take. Gerelateerd aan de totale oppervlakte kent Nederland de grootste uitbreiding van het stedelijk gebied van alle lidstaten. Het goede nieuws is dat het tempo in de periode van 2000-2018 afneemt voor zowel de EU als Nederland, maar de absolute ge - tallen blijven voor bodemdeskundigen zor - gelijk. Op dit moment zijn er geen recentere cijfers over het Europese ruimtebeslag. Naar verwachting komen nieuwe cijfers in 2025 beschikbaar. We zullen dan zien of deze gunstige trend zich doorzet. 30 Wat is land take eigenlijk? Tot nu toe hebben we verstedelijking en land take min of meer door elkaar gebruikt. In Vlaanderen praat men over 'bijkomend ruimtebeslag' om hetzelfde te duiden. Dat is prima totdat er een definitie moet komen die juridisch houdbaar is bij een verplicht moni- toringssysteem. Dan moet alles glashelder geoperationaliseerd zijn: weet wat je meet. De EEA heeft al lang een werkdefinitie gemaakt door grondgebruikscategorieën in de Corine database in te delen in wel of niet stedelijk. Woningbouw, bedrijventerrei - nen, infrastructuur en dergelijke zijn dat wel. Landbouw en natuur niet. Hiermee is het relatief eenvoudig om de mate van land take te berekenen en op te nemen in EEA-rapporten. Maar, nu dit onderwerp het Relatief weinig bodemafdekking, veel land take. Foto Ivo Vrancken 31 domein van beleid en recht ingaat, voldoet deze benadering niet meer. Grijze gebieden Een eerste tekortkoming betreft de classifi - catie van grondgebruik. Er zijn grijze gebie - den zoals hernieuwbare energieproductie: is een windturbine of zonneakker stedelijk? Ook recreatieterreinen en stadsparken wor -den door de EEA als 'stedelijk' bestempeld, terwijl ze voor minder bodemafdekking zorgen dan glastuinbouw en stallen. Deze agrarische functies worden als 'niet-stede - lijk' beschouwd. Op deze manier wordt het ombouwen van een kas naar een park opge - vat als ongewenste land take. Deze classifi - cering heeft tastbare gevolgen voor de op - gave: als recreatieterreinen en stadsparken niet als 'stedelijk' tellen is de netto land take in Nederland in de periode 2000-2018 6.739 ha minder. Een tweede tekortkoming betreft de nauwkeurigheid van de meting. De Europe - se data is namelijk te grofmazig om klein - schalige verstedelijking op te merken. In Nederland is dat niet zo'n probleem, maar in België wel. Nieuwe lintbebouwing wordt simpelweg niet geregistreerd, waardoor het lijkt dat België het uitstekend doet wat be - treft het beperken van land take ? in scher - pe tegenstelling tot eigen waarnemingen en beleid. De definities die de Europese Commissie aanreikt in het wetsvoorstel lossen deze problemen niet op. Integendeel: het wordt nog onduidelijker. In de begripsbepaling van land take wordt een onderscheid ge - maakt tussen natuurlijke en semi-natuurlij - "Gerelateerd aan de totale oppervlakte kent Nederland de grootste uitbreiding van het stedelijk gebied" RUIMTELIJKE ORDENING 32 "Europese verplichting maakt de puzzel van woningnood nog ingewikkelder" RUIMTELIJKE ORDENING ke gronden aan de ene kant en kunstmatige (artificiële) gronden aan de andere kant. Met kunstmatig wordt bedoeld: ' land used as a platform for constructions and infra - structure or as a direct source of raw material or as archive for historic patrimony at the ex - pense of the capacit y of soils to provide other ecosystem services ' (er is geen officiële Ne - derlandse vertaling). 'Platform for constructions' lijkt van toe - passing op alle gronden met daarop bebou - wing, dus ook agrarische bebouwing. In andere definities vallen deze meestal onder 'semi-natuurlijk'. Maar dat is niet helder. In elk geval zal deze zinsnede veel gevolgen hebben voor de land take in de gemeente West la nd. Het laatste deel van de definitie ( archive for historic patrimony ) is zelfs voor een na- tive English speaker volstrekt onbegrijpelijk. De toevoeging over ecosysteemdiensten roept daarbij de vraag op: gaat het dan niet meer om het aantal hectares omgezette grond, maar om het verlies aan bodemkwa - liteit? Zo ja, dan moet een hectare waarde - volle grond (gemeten in het leveren van bepaalde ecosysteemdiensten) zwaarder tellen dan een hectare grond van die min - der van die diensten levert? Een dergelijke interpretatie past wel bij het hoofddoel van het voorstel, maar zal extreem lastig zijn te kwantificeren en te monitoren. Een recente Quickscan over de toename van het ruimte - beslag, (oftewel land take) uitgevoerd door het PBL, concludeert dat in Nederland ste - delijke en landbouw gebieden vergelijkbare resultaten laten zien wat betreft het leveren van ecosysteemdiensten door de bodem. Natuur, recreatie en stedelijke groen scoren hoger. Als de verstedelijking van landbouw - grond geen land take is, dan heeft Neder - land het 2050 doel al bereikt. Gelukkig is dit alles nog maar een voor - stel. Hiermee begint de politieke onderhan - deling tussen lidstaten en behandeling in Europese instellingen. Er kan nog veel ge - beuren qua operationalisering, maar de NNLT-doelstelling zelf lijkt rela - tief robuust. Wat doen andere lidstaten? Het Europese NNLT doel sluit goed aan bij het beleid van onze zuiderburen. In mei 2023 heeft het Vlaamse parlement een rege - ling aangenomen (bouwshift, voorheen betonstop) die er voor moet zorgen dat tegen 2040 geen open ruimte meer wordt gebruikt voor verstedelijking. In tegenstelling tot Ne - derland heeft in Vlaanderen een aanzienlijk deel van het buitengebied een woonbestem - ming. Het doel van de bouwshift is het om - zetten van die woonbestemmingen in bos-, landbouw- of natuurgebied om zo de open ruimte te vrijwaren van verdere verstedelij - king. Ook Duitsland heeft sinds 2000 een doelstelling om de verstedelijking terug te brengen tot 30 hectare per dag. Net als in België vormt in Duitsland het beschermen van de bodem als schaarse hulpbron een van de aanleidingen voor dit beleid. 33 Elders in Europe leeft NNLT ook. Oosten- rijk streeft naar 2,5 hectare per dag land take in 2030 en Luxemburg naar 0,25 hec - tare per dag in 2035. Frankrijk en Italië zijn al bezig om de Europese doelstelling te im - plementeren en hebben daartoe een eigen monitoringssysteem ingesteld. Betekenis voor Nederland Voor Nederland betekent NNLT een aan - zienlijke uitdaging. Zoals we hiervoor za - gen is Nederland één van de koplopers wat betreft de uitbreiding van het bebouwd ge - bied en daarmee het verlies van open ruim - te. Een Europese verplichting om netto geen extra land meer te bebouwen maakt de puzzel van woningnood en bijvoorbeeld de energietransitie nog ingewikkelder. Op dit moment worden tientallen ruimtelijke programma's opgesteld om deze opgaven aan te pakken die allemaal om meer ruimte vragen. Misschien wel de meest in het oog springende spanning tussen de voorgeno - men Europese richtlijn en het Nederlandse beleid is er op het gebied van woningbouw. Voor een deel kan deze binnenstedelijk plaatsvinden, maar nieuwe uitleglocaties zijn net zo goed in beeld. De ladder voor duurzame verstedelijking werkt wel in de richting van NNLT. Deze ligt momenteel on - der vuur omdat het, volgens een motie in de Tweede Kamer, een belemmering kan zijn voor buitenstedelijk bouwen. Ook wordt bij - voorbeeld gepleit om bij steden en dorpen een 'straatje erbij' te bouwen wat de land take zal verhogen. Tegelijkertijd bestaat er ook in Nederland veel beleidsmatige aandacht voor bodem - gezondheid. Met het adagium 'water en bo - dem sturend' betekent dat deze lagen het vertrekpunt vormen bij de ordening en in - richting van ruimtelijke functies. Dat lijkt dan weer in lijn met het Europees voorstel. Alleen dan niet zozeer door hectares te tel- len, maar door een gezonde bodem als or - denend principe een prominente plek te ge - ven in het planproces.   Tot slot Voor ruimtelijke professionals klinkt een eendimensionale doelstelling zoals NNLT vreemd in de oren. Het gaat immers om het optimaliseren van het grondgebruik gege - ven allerlei ruimteclaims. NNLT lijkt bui- tenstedelijke bebouwing overal te willen stoppen, ongeacht de context. Zelfs de Sus- tainable Development Goal over duurzame verstedelijking (SDG 11.3) houdt rekening met de bevolkingsontwikkeling. In het Eu - ropees beleidsproces kan dit aan de orde komen: moet er geen onderscheid komen tussen krimpgebieden en groeigebieden in het halen van de doelstelling? Kan compen - satie (netto) van over de grens komen? Verder is het sterk de vraag of de kwaliteit van de bodem gebaat is bij een tamelijk rigi- de stop op het bouwen in het buitengebied. In plaats van een kwantitatieve benadering door een optelsom van hectares is een kwa - litatieve aanpak waarschijnlijk vruchtbaar - der. De kwaliteit van de bodem ? en de daarmee gepaard gaande ecosysteemdien - sten ? zijn immers niet per definitie gewaar - borgd door de afwezigheid van (een vorm van) verstedelijking. Het is daarom van be - lang om bij de uitwerking van de Europese richtlijn goed in de gaten te houden of doe- len en middelen wel met elkaar in overeen - stemming zijn. De voorlopige definitie van ' artificial land' in het Europese voorstel biedt hiervoor mogelijkheden. RUIMTELIJKE ORDENING 34 AI gegenereerd beeld 35 Z o'n tien jaar geleden tekende Margaret Wheatley - oprichter van het Berkana Instituut - twee lijnen op een papiertje. De twee lijnen vertegenwoor - digen beide een levend systeem. Een sys - teem waarin mensen in een bepaalde har - monie samenleven. Maar de wereld is altijd in verandering; wat in het ene tijdperk werkt, is niet geschikt voor de uitdagingen in de toekomst. Een levend systeem kan daarom sterven, dat wil zeggen: er is geen harmonie meer, problemen stapelen zich op en het geheel stort ineen. Een nieuw sys - teem komt ondertussen op in de onder - Micha Arnoldus, Mees Paanakker, Marc van Waarden en Huub Siebelt Hoe kan het bezit van negen miljoen auto's in ons land worden verbonden met een nieuwe tijd waarin meer ruimte wordt gebo- den aan lopen, fietsen en openbaar ver- voer? Het oude systeem zit aan zijn gren- zen, concludeert het Laboratorium voor Verantwoorde Mobiliteit. Over de onont- koombaarheid van stervensbegeleiding voor de automobilist en alternatieve toe- gankelijke mobiliteit voor iedereen. MOBILITEIT Voorbij de auto 36 stroom, en langzaam beginnen mensen over te stappen. Tijdens het afsterven van het oude systeem, en het opkomen van het nieuwe, is er een periode van transitie en onzekerheid. De overstap van het oude naar het nieuwe systeem verloopt rommelig en niet iedereen kan op hetzelfde moment meedoen. Het lijkt op wat hoogleraar transitiekunde Jan Rotmans beschrijft als 'onderstroom' en 'bovenstroom'. Een verandering begint wanneer het oude systeem niet meer werkt en we nieuwe oplossingen moeten vinden. Hoewel dit voor spanning en onzekerheid zorgt, ziet Rotmans hoop in de stille initia - tieven voor verandering. Terwijl in het nieuws de chaos overheerst, wordt achter de schermen gezocht naar een positief ver - haal voor de toekomst. Auto centraal Het huidige mobiliteitssysteem draait om autoritten. In ongeveer 80% van de huis - houdens is minstens één rijbewijs aanwe - zig, 74% van de huishoudens bezit minstens één auto en 72% van de afgelegde kilome - ters gebeurt per auto. In dit door auto's ge - domineerde systeem is er slechts beperkte ruimte beschikbaar voor lopen, fietsen en openbaar vervoer. Maar de auto heeft zijn beste tijd gehad, durven wij te betogen. In dit artikel stellen we onszelf een aantal vra -gen. Wat is nodig om de nog zwakke onder - stroom krachtiger te maken? En hoe kun - nen we het oude en het nieuwe systeem met elkaar verbinden, rekening houdend met mensen in verschillende situaties? Na de Tweede Wereldoorlog beloofde de auto gouden bergen. Vrijheid, autono - mie, comfort en snelheid. Ook konden steden groeien en werden nieuwe sub-urbane woongebieden tot ontwikke - ling gebracht. De introductie van de auto verliep niet zonder kleerscheuren. Zo moesten hele woonwijken plaatsmaken voor autowegen. Daarnaast bracht de auto een ongekend aantal verkeersdoden met zich mee, een punt dat destijds door de stichting Stop de Kindermoord succesvol werd aangekaart. Langzaam verbeterde de veiligheid: wegen werden veiliger, het aantal au - to-ongelukken nam af en de voer - tuigen werden schoner. Toch lo - pen we nu tegen de gevolgen aan van te veel autogebruik. Denk aan veiligheid, gezondheid, hoge kosten, files en onderbelichte be - reikbaarheidsproblemen. En dan hebben we het nog niet eens over klimaatverandering. Kort ge - zegd, het oude systeem zit aan zijn grenzen. Veiligheid en gezondheid Allereerst de veiligheid. Waar het aantal verkeersdoden decennialang afnam, lijkt het cijfer niet meer te dalen. Sinds 2010 schommelt het getal rond de 600 met een hoogtepunt van 745 in 2022: meer dan twee slachtoffers per dag. Een merendeel hiervan zijn fietsers. Hetzelfde patroon zien we bij ernstig gewonden door ver - keersongevallen; het aantal schommelt rond de 20.000 per jaar. Daarnaast zijn MOBILITEIT "Voeg naast huizen meer voorzieningen toe aan wijken" 37 Diagram Berkana's two loops model, eigen aanpassing van origineel. Miha Pogacnik, 2021. auto's vooral binnen de bebouwde kom een grote veroorzaker van gezondheids - klachten door luchtvervuiling en fijnstof. Het grootste deel van de fijnstof in de be - bouwde is af komstig van autobanden en dit maakt het vrijwel onmogelijk de luchtkwaliteit te verbeteren zonder een afname van het autogebruik. Elektrische auto's bieden hiervoor geen oplossing. Ze stoten door hun hogere gewicht juist meer fijnstof uit. Economische kosten Een ander nadeel van auto's is dat ze ont - zettend duur zijn, zowel voor het indivi- du als voor de samenleving en dus de be - lastingbetaler. Elke gereden kilometer in een personenauto kost de samenleving ongeveer 11 cent. Het betreft de kosten van infrastructuur, landgebruik en zorg - gebruik door vervuiling en ongelukken. Daartegenover staat dat de samenleving per gefietste kilometer 18 cent en per ge - wandelde kilometer 37 cent verdient. De infrastructuur is immers goedkoper en het levert enorme gezondheidsvoordelen op. Ook de overheid geeft het merendeel van het geld bestemd voor mobiliteit uit aan wegen. In 2019 ging ongeveer 60% van de 11.3 miljard euro voor mobiliteit naar het onderhouden en bouwen van wegen. Vervoersarmoede Zijn we wel echt zo vrij? Een laatste belang - rijk punt is dat het autosysteem niet iedereen meer vrijheid bezorgt. Door de hoge kosten van autogebruik is dat systeem niet voor ie - dereen toegankelijk. Daarnaast zijn er ook veel mensen die geen auto kunnen besturen door ziekte of ouderdom. Omdat de focus constant op de auto ligt, zijn alternatieven ondergeschikt. In Nederland lopen naar schatting tussen de 1.3 miljoen en 1.4 mil- 38 MOBILITEIT joen mensen het risico niet volwaardig mee te kunnen doen aan de samenleving, omdat niet alle voorzieningen voor hen bereikbaar zijn. Dit heet vervoersarmoede. Het is niet verrassend dat in de meeste verkiezingspro - gramma's de slechte staat van het OV een groot thema is geworden. Automobilisten ervaren daarentegen juist het fileprobleem. Decennia aan filebestrijding hebben ons ge - leerd dat de enige oplossing hiervoor een af - name van het aantal auto's is. Reden tot verandering De auto is dus niet het beloofde land van de mobiliteit. Zij heeft haar belofte slechts ge - deeltelijk waargemaakt, en de maatschap - pelijke kosten zijn aanzienlijk groter geble - ken dan verwacht. Hierbij hebben we de klimaat- en ruimtekwesties nog niet eens belicht. De auto marginaliseert vervolgens alternatieven, waardoor het moeilijk is voor andere vervoerswijzen te kiezen. We zijn dus toe aan iets nieuws, waar - van we de contouren inmiddels kunnen zien: een alternatief systeem waarin we voertuigen delen en onze openbare ruim - te meer en meer inrichten voor lopen en fietsen, waar betrouwbaar openbaar ver - voer meer ruimte en middelen krijgt en waar we normen stellen aan de bereik - baarheid van voorzieningen. Voor ieder - een, en niet slechts de automobilist. Andere behoeften Het model van Berkana laat zien dat een nieuw systeem niet alleen opkomt omdat het oude faalt, maar ook omdat een nieuw systeem mogelijkheden biedt die beter aansluiten bij nieuwe maatschappelijke behoeften. In het nieuwe ideaalbeeld wil- len mensen meer verbonden zijn met hun lokale omgeving en niet elke dag ver rei- zen. De coronapandemie heeft dit laten zien. Mensen willen meer natuur, minder Haarlemmerdijk, Amsterdam in 1900, 1971 en 2013. Bron: Beeldbank Amsterd\ am, Paolo Ruffino 39 lawaai, gezond leven, bewegen en meer plekken waar je graag bent: straten waar kinderen kunnen spelen. Dit staat haaks op een openbare ruimte, gedomineerd door auto's. In de binnensteden is een hoop auto-infrastructuur door de jaren heen vervangen door parken en publieke ruimtes. De Catherijnesingel in Utrecht was ooit snelweg en nu een gracht. De voordelen van het vermijden van auto's worden snel duidelijk voor degenen die deze keuze kunnen maken, maar het is lastiger voor degenen voor wie autoge - bruik essentieel is. Iedereen meenemen Het vooruitzicht op grote veranderingen kan angst creëren bij wie niet kan of wil ver - anderen van levensstijl. Daarbij moeten we, kijkend naar het model van Berkana, twee dingen goed onthouden. Een grote groep mensen blijft vooralsnog af hankelijk van het oude systeem. En om die re - den verdient dit stervende systeem stervensbegeleiding. Ten tweede is het nieuwe systeem niet radicaal au - tovrij, maar staat de auto alleen min - der centraal. Er zijn genoeg beroepen, activiteiten en gebieden te bedenken die moeilijk te beoefenen of betreden zijn zonder privéauto of tenminste deelauto. Het nieuwe systeem moet dus niet van boven opgelegd worden en de brug ernaartoe ziet er niet voor iedereen hetzelfde uit. Alleen door die verschillen tussen mensen te omarmen en te facilite - ren kunnen we een inclusieve transitie in - gaan. Een transitie van meerdere routes en meerdere snelheden, waar ook meerde - re groepen zich in kunnen herkennen. Wij zien grof weg drie situaties. Drie situaties Stadscentra bevinden zich in een unieke positie, waar al stappen zijn genomen rich - ting een nieuw systeem. Hoewel dit inspire - rend is, moeten we erkennen dat hier voor - namelijk een kleine, welvarende groep woont. Deze groep heeft niet alleen de pas - sende instelling, maar ook de luxe om een autoluwe levensstijl te leiden en daarvan te profiteren. In de voorsteden kan een deel van de bevolking uiteindelijk dezelfde route vol- gen. Maar zij zijn nog niet goed voorzien van alternatieve mogelijkheden. Daar is 'voorbereidend werk' nodig. Het organise - ren van verantwoorde mobiliteit moet toereikend en aantrekkelijk worden. Al- leen met een praktisch alternatief voor de privéauto kan de ruimte en de wil ont - staan om over te stappen naar een nieuw autoluwsysteem. In landelijke gebieden wordt het idee van minder autorijden minder positief ontvangen. De lage bevolkingsdichtheid zorgt voor langere afstanden, en door be - zuinigingen op het OV zijn de opties voor vooral scholieren en kwetsbare groepen afgenomen. Lokale voorzieningen en ba - nen zijn uit dorpen verdwenen, wat auto - bezit belangrijker maakt. Voor deze gebie - "Geloofwaardige mobiliteitsvisie bevat ook empathie en maatwerk" 40 den is de route naar verantwoorde mobiliteit anders; het vereist herstel van zaken uit het verleden, zoals goed OV, lo - kale voorzieningen en voldoende werkge - legenheid. Tegelijkertijd moet Den Haag voorkomen dat deze gemeenschappen slachtoffer worden van normen en heffin - gen op automobiliteit die voor hen on -rechtvaardig zijn. Het vertellen van een geloofwaardig verhaal over mobili- teitstransitie vereist dus niet alleen ambi- tie, maar ook empathie en maatwerk. Rode lijnen Hoe ziet dat maatwerk eruit? Iedere plek vergt een andere aanpak, maar voor een in - Leden van de pressiegroep 'stop de kindermoord' bieden een petitie\ aan op het binnenhof. 41 clusieve transitie zijn enkele rode lijnen te trekken. Hiervoor putten we onder andere uit de visie van mobiliteitsexpert Geert Klop - penburg. Door stedelijke of regionale over - heden meer budget te geven, kunnen zij aan de slag met mobiliteit binnen de regio in plaats van snelwegen van, naar en door de regio. De focus op doorstroming maakt plaats voor een focus op bereikbaarheid en dat komt met een andere manier van den - ken. Zo moeten niet alleen de verplaatsingen van centra naar voorsteden goed zijn, maar ook tussen minder centrale gebieden moet men makkelijk kunnenreizen. Neem de verbinding tussen Heerhugo - waard en Medemblik. Een reis met het openbaar vervoer vraagt ruim een uur. Met een auto is die afstand binnen een half uur af te leggen. Als we willen dat mensen zich gemakkelijk kunnen ver - plaatsen zonder daarbij af hankelijk te zijn van een auto, dan is het belangrijk ook ge - bieden die geen grote werkcentra zijn met elkaar te verbinden. Ook kunnen we vervoerregio's het initia - tief en de middelen geven voor de komst van een aantrekkelijk, betaalbaar OV-sys - teem. En kunnen we op snelwegen prioriteit geven aan gevulde auto's en vrachtauto's. Daarnaast moedigen we functiemenging in wijken aan; voeg naast huizen ook meer (vrijetijds-)voorzieningen toe. Dit kan eraan bijdragen dat mensen in buitenwij - ken minder hoeven te reizen om hun dage - lijkse behoeften te bevredigen. Mobiliteitsbudget Er is ook plaats voor en behoefte aan initia - tieven vanuit werkgevers. Zo moet er een breder inzetbaar mobiliteitsbudget komen MOBILITEIT "Elke gereden kilometer kost de samenleving ongeveer 11 cent" 42 Deze kaarten tonen de bereikbaarheid van banen op verschillende plekken en met verschillende vervoermiddelen. Hoe donkerder, hoe meer