RIJKSREGIE #3/2022 Vakblad over de leefomgeving voor ruimtelijke professionals en woonexperts RIJKSREGIE  #3/2022 Meer informatie over deze bedrijven en het partnerschap staat op ruimteenwonen.nl/partners Heb je ook interesse om partner te worden, neem dan contact op met Yvette Vierhout via telefoonnummer 073-2051028 of via e-mail y.vierhout@aeneas.nl Ruimte en Wonen wordt mede mogelijk gemaakt door onze partners. Een partner van Ruimte en Wonen geniet van veel aantrekkelijke voordelen, waaronder een korting op het lidmaatschap en een profielpagina op deze website. Omdat het partnerschap in onderling overleg wordt ingevuld, sluiten de voordelen precies aan bij de behoeftes van de partner. 1 EN VERDER 04 Hoofdredactioneel De gewaardeerde fysieke leefomgeving 40 Beeldessay Droog veen 64 Column Een heet najaar op de woningmarkt 74 Recensie Oases in de stad ARTIKELEN 06 Bespreking ruimtelijke ordeningsbrief Vier auteurs over een brief van vier maanden geleden 16 Staat de Omgevingswet haaks op rijksregie? De roep om nationale regie 32 Bouwen in de laaggelegen polder Rijnenburg, wel of niet doen? In gesprek met Dijkgraaf Jeroen Haan 46 Adaptiviteit bij de woningbouwopgave Adaptiever leren werken INTERVIEWS 26 Renaissance van het ruimtelijk domein Interview met Peter Glas Water en bodem sturend Adaptatie COVER Foto Frans Berkelaar THEMA RIJKSREGIE 56 Bouw flexwoningen In gesprek met Erik Gerritsen 66 Voor iedereen eerst een woning Leren van de Finse daklozenaanpak Aanpak van het Rijk Inhoud 2 Anne - Jo Visser Amsterdamse Federatie van Woningbouwcorporaties Annemiek Rijckenberg Zelfstandig adviseur stedelijke ontwikkeling Bert Pots Zelfstandig journalist Bob Witjes Aedes Evamarije Smit Directeur Aeneas Media Leo Pols Planbureau voor de Leefomgeving Like Bijlsma Planbureau voor de Leefomgeving Lilian van Karnenbeek Universiteit Utrecht Maarten Hoorn Platform 31 Aan dit nummer werkten mee: Auteurs 3 RUIMTE + WONEN NETWERK Paul Gerretsen Vereniging Deltametropool Theo Stauttener Stadkwadraat Marc Wessels Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden 4 De crises worden steeds zichtbaarder in de f ysieke leefomgeving. Dat gold de afgelopen maanden in ieder geval voor de kli- maatcrisis. De enorm hete zomerdagen resulteerden in dichtzittende gordijnen en met aluminium beplak - te ramen. Het gebrek aan neerslag heeft de natuur verdord en de bodem ver - droogd. De waterstanden van de grote rivieren zijn laag. Deltacommissaris Peter Glas zegt, in een interview in dit nummer, dat de lage waterstanden 'in de zomerperiodes (?) wel het nieuwe normaal kunnen worden'. Iets an - ders dat steeds zichtbaar - der wordt in de fysieke leefomgeving is de bodem De gewaardeerde fysieke leefomgeving De ruimte in Nederland is beperkt. Dat Nederland enorme opgaven in de fysieke leefomgeving heeft weten we dus al lang. Dat is geen nieuwe informatie. Nieuw lijkt wel het breed gedragen gevoel van urgentie. Dat er een gevoel van urgentie heerst, blijkt vooral uit het nieuwe toverwoord 'crisis' dat sinds een aantal maanden ineens overal opduikt. Er wordt veelvuldig bericht over de 'woningcrisis', de 'klimaatcrisis' en de 'stikstofcrisis'. En dat is (nog lang) niet alles. We zitten middenin een 'energiecrisis', en stevenen af op een In politiek Den Haag lijkt het gevoel van urgentie niet langer te ontbreken" 'waterkwaliteitscrisis'. Het zal niemand zijn ontgaan: de vele crises concentreren zich allemaal in de fysieke leefomgeving. 5HOOFDREDACTIONEEL die op sommige plekken in Nederland sluimerend daalt. De opgehoogde drempels en verzakkende tegels en rijbanen tonen de inklinking en verzak - king van de Goudse bo - dem, zo laat het beeldes - say in dit nummer illustratief zien. Toch zijn niet alle crises even direct zichtbaar in de fysieke leefomgeving. Dat onder - streept Theo Stauttener in zijn column, waarin hij de aandacht vestigt op de verdiepende woningcrisis. Hoe (on)zichtbaar de crises ook zijn, één ding is zeker: het is nu tijd voor actie. Nietsdoen is geen optie. Dat realiseert ook kabinet-Rutte IV zich ein - delijk. In politiek Den Haag lijkt het gevoel van urgentie niet langer te ontbreken. Door de op - eengestapelde crises is de fysieke leefomgeving (weer) hoog op de politie - ke agenda beland. Het Rijk heeft aangekondigd dat zij opnieuw de regie gaat voeren. Dat wil zeg - gen: een richtinggevend toekomstbeeld en een integrale aanpak om de urgente ruimtelijke opga - ven op te pakken. Het Rijk waardeert de fysieke leef - omgeving dus weer. Dat is goed nieuws en aan te moedigen. Het is te hopen dat die herwaardering een permanent karakter heeft. De belangstelling voor de fysieke leefomgeving mag in politiek Den Haag niet opnieuw wegzakken. Is de aangekondigde rijksregie dan de oplos - sing voor alle crises? Ik ben bang van niet. Laat de rijksregie niet de ver - wachting wekken dat alle urgente ruimtelijke opga - ven opgelost zullen (of kunnen) worden. Alle oplossingen vragen im - mers om ruimte. Er moe - ten dus strategische keu - zes gemaakt worden over de (her)verdeling van de Nederlandse ruimte. Dat is onontkoombaar. Her - lees de eerste zin van dit redactioneel nog maar eens. Het wordt dus inte - ressant (én spannend) als we stilstaan bij de ingrij - pende ruimtelijke keuzes die de rijksregie tot ge - volg heeft. En hoewel er de komende maanden nog verschillende knopen doorgehakt zullen wor - den, krijgt de rijksregie inmiddels vorm. De hoog - ste tijd om in dit nummer wat uitvoeriger bij die aangekondigde rijksregie stil te staan. Lilian van Karnenbeek Universiteit Utrecht 6 Paul Gerretsen, Bob Witjes, Annemiek Rijckenberg, Leo Pols Reactie 100 dagenbrief Hugo de Jonge Vier auteurs over een brief van vier maanden geleden? De halve redactie wilde zich verdiepen in het eerste inhoudelijke verhaal over de ruimtelijke ordening sinds het afschieten van de Vijfde nota. Zodoende treft u nu vier verschillende invalshoeken achter elkaar. Een meer filosofisch stuk van Annemiek Rijckenberg, een analyse van de aard van de verschillende programma's en de benodigde onderlinge samenhang door Leo Pols, en een herinnering aan het belang van een praktische aanpak van de woningcrisis door Bob Witjes. Paul Gerritsen sluit af met een vlijmscherp betoog over belang en inhoud van echte ruimtelijke ordening. 7 8 AANPAK VAN HET RIJK Moraal en geld Door Annemiek Rijckenberg Mei 2022 lijkt alweer lang geleden, de stikstofrellen en het ter Apelschandaal waren nog niet losgebarsten, het regende af en toe en we kregen de Ruimtelijke or - deningsbrief van Hugo de Jonge. Wat een krachtige geluiden. Regie her - nemen, op basis van participatie; water en bodem sturend voor alle ruimtelijke plan - nen; meervoudig ruimtegebruik: de natio - nale ruimtelijke ordening in Nederland is terug! En een programma Mooi Nederland om de regie op samenhang in ruimtelijke kwaliteit en identiteit te borgen. Over de betekenis van deze laatste kruiwagen schijnbaar tegenstrijdige begrippen wil ik me nu even niet buigen: ik word blij van Mooi Nederland. Na dat vliegtuigje van Rudy Stroink over de Randstad met minis - ter Cramer achterin hebben we daar zo weinig meer over gehoord, alle inspannin - gen van Rijksadviseurs en coalities voor ruimtelijke kwaliteit ten spijt. Er zijn veel adviezen en onderzoeken verschenen vorig jaar, die ook zijn ver - werkt in de beleidsvoornemens lijkt het wel. De Raad voor de leefomgeving en in - frastructuur (Rli) boekt veel succes met haar pleidooi voor een sterkere regierol Rijk met een NOVI-plus (aangepaste natio -nale omgevingsvisie). Daarin moeten nati- onale doelen en keuzes in hun onderlinge samenhang worden opgenomen, met ruimte voor regionale uitwerking. De on - geplande landelijke "pilot-stikstofkaart" is natuurlijk heel leerzaam. De Rli vraagt ook aandacht voor de uit - voeringskracht. De provincies, regio's en gemeenten lijden onder kennistekort, ca - paciteitsgebrek en ontoereikende budget - ten. Dat vraagt om extra budget, maar bo - venal om het samenvoegen van rijksbudgetten voor regionale plannen. Dit z.g. ontschotten zou een baaierd aan idee - en en energie opleveren, al was het maar door het vervallen van sectorale en af - stemmings-overleggen en tijdrovende aan - vragen en indieningen voor de verschillen - de potjes.   Helaas is dít advies nog niet overgenomen, en ik durf het ook nauwe - lijks meer op te schrijven. Wie zou bijvoorbeeld het heilige MIRT (Meerjarenprogramma Infrastructuur, Ruimte en Transport), het speeltje van alle auto-minnende ministers, durven decentraliseren? Daar zijn de jeugdhulpverlening of de Bijstandswet toch veel ge - schikter voor? Het is de vraag of de uitvoe - ringskracht op tijd versterkt kan worden om alle urgente opgaven aan te pakken, en hoe de Omgevingswet gaat helpen. Dat hangt weer samen met de te - genstrijdige doelen om enerzijds het aan - tal wetten en regels te verminderen en ver - eenvoudigen, een (Europese) neoliberale trend die op zijn einde loopt, en anderzijds ruimte te bieden aan maatschappelijke en economische initiatieven en de energie van onderop. En dan worden de motieven en moraal van partijen erg belangrijk. "De nationale ruimtelijke ordening in Nederland is terug!" 9AANPAK VAN HET RIJK Trees van der Schoot vatte de Nederland - se houding tegenover regels aardig samen in Binnenlands Bestuur op 29 juli jl. Als iets niet verboden is, dan mag het. Als het niet verplicht is, hoeft het niet. Staat er geen sanctie op overtreding? Wordt er niet gehandhaafd? Dan bekijken we het zelf wel. Zij benoemt heel helder, dat bij minder regels een besef hoort wat wél kan en wat niet, wat wenselijk of noodza - kelijk is. Dus ook bij de Omgev ingswet zijn zonder regels af - spraken nodig, pu - bliekrechtelijk dan wel privaatrechte - lijk, juridisch of als omgangsvorm. De door haar verwelkomde cultuuromslag - van nee, tenzij naar ja, mits, bij de beoor - deling van plannen en initiatieven - kan niet zonder regels, gezien de moraal.   Wie regisseert de ruimte in Nederland? Door Leo Pols Met de Ruimtelijke ordeningsbrief van Hugo de Jonge wil het kabinet weer regie voeren op de nationale ruimtelijke orde - ning in Nederland. Ministers van alle rele - vante departementen zijn medeverant - woordelijk. In die gedeelde verantwoordelijkheid zit precies de zwakte van de '100-dagenbrief '. De Jonge benoemt nauwgezet alle grote opgaven en koppelt die aan de programma's van maar liefst acht betrokken departementen. En dan zijn er nog de twaalf provincies die vanaf 1 ok - tober 2022 de nationale opgaven moeten gaan vertalen naar - en combineren met - decentrale opgaven. Het lot van de ruimte -lijke ordening van Nederland is in vele han - den en dat belooft niet veel goeds. Of toch wel? Met het Programma Mooi Nederland voert De Jonge zelf regie op "sa - menhang in ruimtelijke kwaliteit en iden - titeit". Dat doet hij "door te inspireren, or - ganiseren en normeren" ? dat klinkt zelf verzekerd en is niet onterecht: de Om - gevingswet biedt de mogelijkheid om bij AMvB instructieregels te stellen, waarmee het Rijk nationale belangen richting pro - vincies, waterschappen en gemeenten kan borgen. Bovendien: het Rijk heeft zelf be - langrijke grondposities (denk daarbij aan de beslissing rond het datacentrum Meta in Zeewolde) ? en sommige nationale pro - gramma's zijn gekoppeld aan een zak geld. Ik richt mij in deze reactie op het buiten - gebied: daar is de opgave veel onoverzich - telijker dan in bebouwd gebied. De secto - rale opgaven zijn heel lastig bij elkaar te brengen ? dat laat de discussie over stik - stof duidelijk zien. Maar verbinden moet, de ruimte en het geld om alles sectoraal op te lossen is er niet. Het moet in samen - hang. Daarvoor worden twee cruciale principes genoemd in de brief: 'Water en bodem zijn voor alle vraagstukken stu- rend '? en ' meervoudig ruimtegebruik' (het NOVI-afwegingsprincipe dat wordt uitge - werkt in Programma Mooi Nederland). "Verbinden moet, de ruimte en het geld om alles sectoraal op te lossen is er niet" 10 AANPAK VAN HET RIJK Deze principes zijn een noviteit in de RO: dit breekt met de Nederlandse modernisti- sche traditie alle functies de mogelijkheid te bieden zich binnen een eigen ruimte te optimaliseren. Maar de twee principes zijn nog niet uitgewerkt, terwijl de provincies binnen een jaar de opgaven ruimtelijk moeten vertalen naar provinciaal omge - vingsbeleid. Dan ligt er over een jaar een pakket provinciaal beleid, terwijl het Rijk nog bezig is de sturende principes van bo - dem en water en meervoudig ruimtege - bruik uit te werken én adequaat te borgen. Ik denk dat het Rijk met twee program - ma's zeer veel haast moet maken. Het Pro -gramma Water en Bodem Sturend (van het ministerie van IenW) biedt de kans de be - leidsdoelen voor biodiversiteit, landbouw - recreatie, klimaatadaptatie- en -mitigatie, landschap en leefomgeving te verbinden. Ook het Nationaal Programma Landelijk Gebied (NPLG) biedt die mogelijkheden, mits de aandacht voor stikstofreductie wordt gekoppeld aan het robuuster maken van het natuursysteem. Dat moet kunnen: met een deel van de gereserveerde 25 mil- jard euro voor het NPLG kun je veel hecta - res aankopen voor natuur en nog meer hec - tares grond afwaarderen waarmee een natuurinclusieve landbouw mogelijk wordt. Boezemzoom in PijnackerFOTO NANDA SLUIJSMANS 11 AANPAK VAN HET RIJK Dat robuuster maken van de natuur vergt een nationale visie op de uitbreiding van het Natuurnetwerk Nederland (NNN ? voorheen de EHS) en dan met name de robuuste verbindingen binnen dat netwerk én de verbindingen van het (vernieuwde) NNN met het groen in de stad. Dat laatste is ook heel kansrijk. De biodiversiteit in de stad is veelal groter dan op landbouw - grond en het NNN komt op veel plekken in Nederland dicht bij de groene wijken aan de randen van het stedelijk gebied. We zien daar op die overgang stadsgroen-natuur wel veel 'missing links'. Met een program - ma voor stadsranden als schakels tussen stand en land in combinatie met natuurin - clusieve NOVE X-gebieden kunnen die ver - bindingen tussen stedelijk groenstructu - ren en het NNN betrekkelijk eenvoudig worden gemaakt omdat de gemeente daar vaak strategische grondposities heeft. Voor betaalbaar wonen is écht doorpakken nodig Door Bob Witjes Het programma van de Ruimtelijke orde - ningsbrief gaat ook in op de 900.000 nieuw - bouwwoningen die er de komende jaren nodig zijn. Terecht is er aandacht voor de ruimtelijke uitdagingen die dit met zich 12 meebrengt. Maar nog veel meer dan een ruimtelijk vraagstuk is dit een regie-vraag - stuk. Daar is iedereen altijd vóór, tot je daardoor zélf de regie kwijtraakt. Kan De Jonge boter bij de vis doen? Daarnaast: waarom worden er geen harde keuzes ge - maakt in de fiscale kant van het wonen? De puzzel van al die nieuwbouwwonin - gen moet heel precies gelegd worden, ook in relatie tot bijvoorbeeld klimaatadapta - tie, mobiliteit en de nabijheid van werkge - legenheid ? al is het natuurlijk de vraag welke invloed thuiswerken na corona hier - op gaat hebben. Opvallend is de passage dat er wellicht ook meer buiten de Rand - stad kan worden gebouwd, omdat die ge - bieden minder vatbaar zijn voor overstro - mingen. Dit geeft een bijna apocalyptisch gevoel, al is er zeker aanleiding voor. In de brief wordt vooruitgeblikt op de af - spraken die met provincies worden ge - maakt. Op 1 oktober dit jaar moeten deze bestuurlijke afspraken over nieuwbouwlo - caties definitief zijn. Maar zijn we er dan? Gaan alle partijen zich laten overtuigen van alle plannen? Denk bijvoorbeeld aan gemeenten met weinig sociale huur, gaan zij een enorme sociale nieuwbouwopgave accepteren? En hoe reageren private grondbezitters op de plannen? Het is een mooi streven om op regionaal niveau met alle partijen samen te werken, maar er - gens moet iemand een knoop doorhakken. In Nederland zijn we gewend om te polde - ren en te overleggen. Als iemand het er niet mee eens is, volgt er protest, en daar wordt doorgaans ook naar geluisterd. Dit staat bijna haaks op het regie-model. Al deze plannen moeten dus uiteindelijk leiden tot meer nieuwbouw, om zo de be - taalbaarheid van het wonen te verbeteren. We weten echter ook dat de stijging van de huizenprijzen zeker niet alleen veroor - zaakt wordt door een gebrek aan wonin - gen, maar ook door een aantal fiscale maatregelen en een aantal economische omstandigheden. De hypotheek - renteaftrek en de relatief lage rentes van de afgelopen jaren drijven toch vooral de prijzen op. Maar ook het feit dat een woning een enorm interessant beleg - gingsobject is omdat je er als ver - huurder nauwelijks belasting over betaalt zorgt vooral voor hogere koopprijzen. En in een iets andere categorie maar toch ook niet onbelangrijk: de ver - huurderheffing waardoor de so - ciale huursector ? een belangrij - ke tegenhanger van de vrije markt in de woningmarkt ? de afgelopen jaren zelfs k romp. Het kabinet doet overigens wel wat op dit terrein. De afschaffing van de jubelton en het voornemen om de middenhuur te reguleren, zullen een dempend effect gaan hebben op de huizenprijzen. Ook de stij - gende rente helpt mee ? al klinkt het mis - schien wat tegenstrijdig ? om de woning - markt af te laten koelen. En de afschaffing van de verhuurderheffing zal voor meer sociale huur en ook voor een grotere be - taalbare tegenhanger van de markt zor - AANPAK VAN HET RIJK "De puzzel van al die nieuwbouwwoningen moet heel precies gelegd worden" 13 gen. Maar toch, écht doorpakken doet het kabinet niet. Regulering van de midden - huur is, om een voorbeeld te noemen, mooi, maar waarom niet gewoon buy-to- let verbieden? Dan komen er de komende jaren een hoop woningen beschikbaar op de koopmarkt voor onder andere starters. Nederland niet af Door Paul Gerretsen "Het beeld van tien jaar geleden dat Ne - derland 'af ' is [?] is achterhaald." Zo be - gint de samenvatting van de bijna 46 pa - gina's tellende Ruimtelijke ordeningsbrief. Dat beeld, dat al veel eerder circuleerde, was vooral een voor de Haagse politiek wenselijke gedachte. Een mantra noodza - kelijk voor het idee: een ministerie weg en het probleem is opgelost. Het is een stra - tegie die in verschillende vormen de kern van de Haagse politiek in de afgelopen decennia vormt en in veel gevallen tot de crises heeft geleid die we nu wekelijks er - varen. De vraag is dan ook of behalve dit beeld ook deze politiek achterhaald is. De lijvige brief, die Hugo de Jonge namens een hele trits aan bewindspersonen naar de kamer stuurde, beschrijft naast een aanpak en de instrumenten ook een analy - se van 'de opgaven' en vooral ook een po - "Een ministerie weg en het probleem is opgelost" AANPAK VAN HET RIJK 14 AANPAK VAN HET RIJK ging die in samenhang te zien. Deze analy - se, waar ondergetekende een bijdrage aan leverde, zet bondig uiteen hoe Nederland in de wel bekende samenhangende lagen kan worden uiteengelegd. Binnen elk daarvan zijn op basis van de huidige situa - tie en de identificatie van hoofdopgaven en oplossingsrichtingen, perspectieven te be - noemen. Voor wie het nog niet helder is, wordt nog eens benadrukt dat daarbij in Nederland ondergrond en het watersy - steem, in alle gevallen sturend zijn. 'De grote, urgente opgaven krijgen vorm en uitvoering via de verschillende nationa - le programma's' zo wordt uitgelegd. Deze ruim twintig programma's, die het groot - ste deel van de brief vormen, zijn de drij - vende kracht van verandering omdat zij behalve een doelstelling vaak stevige in - vesteringen kennen - waarbij je de nullen moet tellen om te beseffen hoeveel het is. Bij 'het hoe' worden behalve deze pro - gramma's, waarin de 'ruimtelijk structure - rende keuzes' moeten worden gemaakt, ook de gebieden genoemd die zo complex zijn dat ze directe rijksbetrokkenheid en besluitkracht vragen: de NOVEX-gebie - den. Weer zo'n twintig die met hun enve - loppe ongeveer de helft van het land be - slaan. In de sandwich tussen programma en gebied, bevinden zich de provincies die weliswaar niet (meer) in de regierol toch 'de ruimtelijke puzzel' moeten leggen. De conclusie "We staan voor een inge - wikkelde klus die we alleen met elkaar en met heldere werkafspraken tot een goed einde kunnen brengen" verraadt een ge - brek aan inzicht in de mogelijkheden van het Rijk. Veel van de structuren en mecha - nismen, die noodzakelijk bleken in een nog veel overzichtelijker wereld van wel- eer zijn afgeschaft. De kennis is groten - deels uitbesteed en maar bij een paar vaak private partijen aanwezig. Maar het ont - breekt inmiddels vooral aan vertrouwen. Niet zelden onderling tussen bewindslie - den van het kabinet, maar vooral ook met de andere overheden, en met de maat - schappelijke partijen en niet in de laatste plaats met de bevolking in het algemeen. 'Werkafspraken' leiden in deze situatie, zonder overeenstemming over de inhou - delijke basis en het perspectief van veran - 08_Bijschrift 15 dering, vooral als een middel voor het slui- ten van 'deals' over dat vele geld, niet over de oplossingen die we nodig hebben. Daar - bij zal blijken dat de werkelijke manoeu - vreerruimte veel geringer is dan noodza - kelijk voor het politieke compromis. Is dit dan toch weer een bewuste inzet uit het repertoire dat we kennen? Het overtui- gend neerzetten van een aanpak en er ver - volgens alles aan doen om niets te veran -deren? Is Nederland dan toch weer terug bij af? Zeer waarschijnlijk. En toch is dit een kans, een kans om 'met elkaar', wel- licht in weerwil van de waarschijnlijk nog altijd heersende politieke wind, deze mis - sie te doen slagen. Het is een long shot, maar misschien toch ook de moon shot, die we nodig zullen hebben. 16 Staat de Omgevings­ wet haaks op rijksregie? 17 Lilian van Karnenbeek De roep om nationale regie in de ruimtelijke ordening klonk de laatste jaren vaker en luider. Rutte IV heeft hieraan gehoor gegeven: het kabinet herneemt de regie. En dat terwijl de (vermoedelijk naderende) Omgevingswet het motto 'decentraal, tenzij' predikt. Staat de te herpakken rijksregie haaks op de Omgevingswet? 18 AANPAK VAN HET RIJK Een nationaal omgevingsbeleid Wie de in mei verschenen Ruimtelijke or - deningsbrief van minister De Jonge erop naslaat, leest over de opvattingen van poli- tiek Den Haag van tien jaar geleden. 'Ne - derland was af ' en 'de noodzaak voor een nationale ruimtelijke ordening ontbrak'. Het Rijk wilde geen grote en actieve rol in de ruimtelijke ordening meer spelen. Het ministerie van Volkshuisvesting, Ruimte - lijke Ordening en Milieu verdween onder kabinet-Rutte I, de aldaar verworven ex - pertise en ervaring inbegrepen. Inmiddels zijn we meer dan tien jaar verder. Het tij is gekeerd. De dwingende noodzaak van gro - te ruimtelijke opgaven, zoals het woning - tekort, het herstellen (van de kwaliteit) van de natuur en de landbouwtransitie, hebben de ogen van kabinet-Rutte IV ge - opend. De nationale ruimtelijke ordening is nieuw leven in geblazen. Of, zoals het kabinet het zelf formuleert, 'de traditie van ruimtelijke ordening wordt weer in ere hersteld'. Er is weliswaar geen apart minis - terie, maar met De Jonge kent Nederland wel weer een minister voor Volkshuisves - ting en Ruimtelijke Ordening. Minister De Jonge heeft allesbehalve een makkelijke opdracht. Na tien jaar afwezig - heid van de nationale ruimtelijke ordening zijn de gevolgen zichtbaar. Nederland kent een ongekend groot aantal crises die zich allemaal en op hetzelfde moment in de fy - sieke leefomgeving afspelen. Toch is minis - ter De Jonge voortvarend aan de slag ge - gaan. Aan zijn bevlogenheid zal het waarschijnlijk niet liggen. De gekscherende bijnaam 'Hurricane Hugo' heeft de minister voor Volkshuisvesting en Ruimtelijke Orde - ning vast niet zonder reden gekregen (met dank aan de ambtenaren van klimaatminis - ter Rob Jetten, de Groene Amsterdammer 2022, nr. 27). Wat minister De Jonge be -looft? De door velen verlangde rijksregie. En het lijkt erop dat de minister de daad bij het woord voegt. In een mum van tijd is er een nieuw nationaal omgevingsbeleid, aan - gekondigd in de Ruimtelijke ordeningsbrief en verder uitgewerkt in twee recent ver - schenen nationale programma's: NOVEX en Mooi Nederland. (Voor een beknopte be - spreking van de inhoud van het nationale omgevingsbeleid, verwijs ik naar de bespre - king van de Ruimtelijke ordeningsbrief in dit themanummer.) De Omgevingswet Het Rijk stopte tien jaar geleden met een ac - tieve rol in de ruimtelijke ordening. Toch ging er nog wel de nodige aandacht uit naar het omgevingsrecht. In het coalitieakkoord 'Bruggen slaan' kondigde kabinet-Rutte II aan dat het omgevingsrecht flink op de schop zou gaan. Het omgevingsrecht was verdeeld over (te) veel wetten en daardoor sterk versnipperd. Het resulteerde in het wetsvoorstel Omgevingswet, waarin alle re - gelgeving over ruimtelijke ordening, na - tuur, erfgoed, milieu en water werd gebun - deld. Een nieuw stelsel van regels om de Nederlandse f ysieke leefomgeving integraal te kunnen benutten en beschermen. Nadat het wetsvoorstel in de zomer van 2014 bij de Tweede Kamer werd ingediend, volgden tal van bijbehorende wetgevings - producten, variërend van algemene maatre - gelen van bestuur tot een invoeringswet. Inmiddels is het 2022. Nog altijd heerst er onzekerheid over de inwerkingtreding van de Omgevingswet. Maar nu de Eerste Kamer recentelijk haar voornemen heeft uitgespro - ken om vast te houden aan de datum van 1 januari 2023 lijkt het erop dat de inwerking - treding van de nieuwe wet binnenkort wer - kelijkheid wordt. Dan toch. Al houdt de Eer - ste Kamer nog een slag om de arm. 19 FOTO JEAN PAUL OUDHOFF 20 AANPAK VAN HET RIJK Decentraal, tenzij De Omgevingswet regelt de zorg voor de fy - sieke leefomgeving. Deze zorg is in Neder - land van oudsher ongedeeld. Dat wil zeggen dat alle overheden, van Rijk tot aan gemeen - ten en waterschappen, samen zorgen voor de fysieke leefomgeving. Met elkaar als overheden samenwerken is dan ook een be - langrijk uitgangspunt. Toch zijn er ook ge - wenste verhoudingen tussen de overheden. Voor de gewenste verhoudingen geldt het bij de Omgevingswet horende motto 'decen - traal, tenzij'. Wie bekend is met het voor - gaande vaak aangehaalde motto van het Rijk ('decentraal wat kan, centraal wat moet') snapt de betekenis ervan. Het drukt een sterke voorkeur voor de decentrale over - heden uit, voor gemeenten in het bijzonder. In de Memorie van Toelichting ? de uitleg bij het wetsvoorstel Omgevingswet ? staat dat gemeenten 'aan de lat staan' om te zor - gen voor de fysieke leefomgeving. Het to - neel wordt weliswaar gedeeld met Rijk en provincies, toch zijn het de gemeenten die de hoofdrol hebben. De voorkeur gaat uit naar gemeenten omdat zij het dichtst bij de burger staan en bovendien de meeste kennis hebben over en het beste rekening kunnen houden met lokale omstandigheden. Het is dan ook de bedoeling dat gemeenten in be - ginsel de zorg voor de fysieke leefomgeving op zich nemen, en dat Rijk en provincies in dat opzicht terughoudender zijn. (K leine kanttekening: de zorg voor een paar speci- fieke onderdelen van de fysieke leefomge - ving is op deze stelregel uitgezonderd, zoals de provinciale taak voor het voorkomen of beperken van geluid in stiltegebieden.) Een bestuurlijke interpretatie De uitgesproken voorkeur voor gemeen - ten wekt de verwachting dat de wetgever de positie van gemeenten in de Omge -vingswet sterk verankerd heeft. Dat valt tegen. De Omgevingswet kent veel open geformuleerde bepalingen. Dat wil zeg - gen dat het om bepalingen gaat die het be - stuur met de nodige vrijheid kan interpre - teren. Dat is een bewuste keuze van de wetgever, die van de Omgevingswet geen keurslijf heeft willen maken. Integendeel, de nieuwe wet moet op uiteenlopende wij - zen geïnterpreteerd kunnen worden, al naar gelang de doelstellingen voor de fy - sieke leefomgeving in plaats en tijd. Het vermeende voordeel hiervan is dat de Om - gevingswet toekomstbestendig is: de wet blijft houdbaar en bruikbaar. De belangrijkste wetsbepaling over de interbestuurlijke verhoudingen kent ook een vrij open formulering. Daarmee cre - e ert de wetgever flexibiliteit en mogelijk - heden: de interbestuurlijke verhoudingen kunnen per vraagstuk en in tijd en plaats verschillen. Ik vat de kern van de betref - fende wetsbepaling samen en illustreer de mogelijkheid tot interpretatie (Ik heb de juridische details achterwege gelaten, daarvoor verwijs ik naar Van Karnenbeek, Groothuijse en Van Rijswick, 'Interbe - stuurlijke verhoudingen in de Omgevings - wet: ordeloos of een thorbeckiaans even - w i c h t? ', Regelmaat , 2022-03.) De meeste taken en bevoegdheden wor - den aan gemeenten overgelaten. Rijk en provincies grijpen alleen in als dat nodig is. Het is de zinsnede 'als dat nodig is' waar het om gaat. Want wie beslist per slot van rekening of bovengemeentelijk ingrijpen noodzakelijk is? Die beslissing is door de wetgever in grote mate aan Rijk en provincies zelf overgelaten. Als Rijk en provincies ingrijpen noodzakelijk achten, dan zijn zij wel gebonden aan voorwaar - den die door de wetgever zijn geformu - leerd. Zij kunnen of mogen dus niet luk - 21AANPAK VAN HET RIJK raak en in alle gevallen ingrijpen. Het gaat om voor waarden van doelmatigheid en doeltreffendheid, al dan niet in combi- natie met de behartiging van een natio - naal of provinciaal belang. Rijk en provin - cies moeten motiveren dat aan die voorwaarden is voldaan. Maar: de wetgever expli- citeert en preciseert deze voorwaarden niet. Be - stuurders hebben dus de nodige vrijheid om aan te geven hoe die voorwaar - den door hen begrepen worden. En de voorwaar - den zijn zo algemeen dat ze eigenlijk altijd wel te motiveren zijn. Enfin, Rijk en provincies bepalen in grote mate zelf waar en wanneer ingrijpen noodza - kelijk is. Een nieuw tijdsgewricht Als bestuurders ruimte hebben om een wetsbepaling te interpreteren dan zijn hun opvattingen allesbepalend voor de uitwer - king ervan. Dat bestuurlijke opvattingen (snel) kunnen wijzigen staat vast. Zo zijn vele opvattingen van kabinet-Rutte IV we - zenlijk anders dan opvattingen van Ruttes eerdere kabinetten. Over de interbestuur - lijke verhoudingen in het fysieke domein wordt in ieder geval anders gedacht. Onge - veer tien jaar geleden ? toen ook de Omge - vingswet voor het eerst werd genoemd ? besloot het Rijk tot een grotere terughoudendheid in de ruimtelijke orde - ning. Het Rijk deed een (flinke) stap terug en het woord rijksregie was logischerwijs nergens te horen. Daarmee kwam de na - druk, nog sterker dan toch al het geval was, op gemeenten te liggen. Die opvatting prevaleert niet meer. Net voor de (vermoe -delijke) inwerkingtreding van de Omge - vingswet doet de nationale ruimtelijke or - dening er in politiek Den Haag ineens weer toe. Sterker nog, de noodzaak ervan lijkt groter dan ooit. Volgens het kabinet staat Nederland 'aan de vooravond van een gro - te ruimtelijke verbouwing', waarbij land - schappen, steden en dorpen (her)ordend moeten worden. En die verbouwing kan alleen succesvol worden voltooid met rijks - regie. Daarmee is de terughoudendheid van het Rijk verleden tijd. Ook lijkt de aan - dacht voor gemeenten meteen geluwd. In de Ruimtelijke ordeningsbrief en het pro - gramma NOVEX valt weinig te lezen over de vermeende bestuurlijke hoofdrol van gemeenten. Dat betekent niet dat gemeen - ten buitenspel zijn gezet. Minister De Jon - ge laat er geen twijfel over bestaan: de zorg voor de fysieke leefomgeving is en blijft ongedeeld, en daar hoort een op sa - menwerking gerichte rolverdeling bij. Maar de verhoudingen tussen de overhe - den zijn anders, al is het alleen maar om - dat het Rijk weer op de voorgrond treedt. Rijksregie praktiseren Dat regie het toverwoord van kabinet-Rutte IV is staat onomstotelijk vast. Maar is het kabinet ook in staat regie daadwerkelijk te voeren? Her en der valt te lezen dat het be - "Het voordeel is dat de Omgevingswet toekomst - bestendig is en blijft" 22 staande en toekomstige instrumentarium ontoereikend is om de rijksregie in de fysie - ke leefomgeving te herpakken. Dat lijkt mij een misvatting. Het kabinet heeft een veel- zijdig, en volgens De Jonge met de Omge - vingswet zelfs 'gemoderniseerd', instru - mentarium. Er zijn volop instrumenten om een nationaal beleid te formuleren, net zo - als er instrumenten zijn om dit beleid door te laten werken naar de decentrale overhe -den. Minister De Jonge kondigt in de Ruim - telijke ordeningsbrief al aan dat hij voorne - mens is ook die doorwerkingsinstrumenten aan te wenden. Dat rijksregie verder reikt dan alleen het formuleren van nationaal be - leid, blijkt inmiddels ook uit de praktijk. Een fraai voorbeeld is het ontwerpbesluit, dat minister De Jonge recentelijk aan de Tweede Kamer heeft aangeboden, over de vestiging van hyperscale datacentra. Dit be- FOTO MINISTERIE VAN BINNENLANDSE ZAKEN EN KONINKRIJKSRELATIES 23 sluit bepaalt dat gemeenten in hun bestem- mingsplan (of omgevingsplan bij inwer - kingtreding Omgevingswet) geen nieuwe hyperscale datacentra mogen toelaten, ten - zij het om de twee aangewezen locaties gaat die van het besluit zijn uitgezonderd. Ook de recent genomen beslissing van het kabinet dat de gemeente Tubbergen verplicht asielzoekers, in het door Cen - traal Orgaan opvang Asielzoekers (COA) aangekochte hotel in Albergen, moet op - vangen is een treffend voorbeeld van rijks - regie. In een brief aan de Tweede Kamer geeft staatssecretaris Van der Burg, mede namens minister De Jonge, aan dat het ruimtelijke-ordeningsinstrumentarium wordt ingezet om de regie te pakken. Om de opvang van asielzoekers in het hotel mogelijk te maken moet met een omge - vingsvergunning van het bestemmings - plan worden afgeweken. Het COA bereidt op het moment van schrijven de aanvraag voor die vergunning voor. In beginsel ligt de verlening van die vergunning bij de ge - meente. Maar in dit geval trekt het kabinet de vergunningverlening naar zich toe. Dat is volgens de staatssecretaris en minister nodig, want 'de nood is hoog'. In deze twee voorbeelden voert het kabinet daadwerke - lijk de regie. Het gaat hier overigens om "De verhoudingen tussen de over heden zijn anders, al is het alleen maar omdat het Rijk weer op de voorgrond treedt" AANPAK VAN HET RIJK 24 Eemshaven GroningenFOTO MINISTERIE VAN BINNENLANDSE ZAKEN EN KONINKRIJKSRELATIES 25 besluiten die genomen zijn op basis van het bestaande recht. Toch weerspiegelt het de houding van kabinet-Rutte IV. En boven - dien beschikt het kabinet met de Omge - vingswet over instrumenten met soortge - lijke werk ing. (Her)bezinnen Nu resteert de beantwoording van de vraag die in de inleiding is opgeworpen: staat de herpakte rijksregie haaks op de Omgevingswet? Het antwoord is: nee. De Omgevingswet en rijksregie gaan prima samen. De wetgever laat vol- doende interpretatieruimte aan het Rijk om ook een meer centra - liserende invulling aan de Om - gevingswet te geven. Bovendien heeft de Omgevingswet een sterk instrumenteel karakter. Er is een divers pallet aan instru - menten om de rijksregie daad - werkelijk te kunnen praktiseren. Als het Rijk de huidige opvatting over de regie blijft huldigen, dan kan (en zoals het er nu naar uitziet: zal) zij een centralere positie in de zorg voor de fysie - ke leefomgeving innemen. Dat zal meni- geen positief stemmen. De roep om rijksre - gie komt nog steeds van alle kanten. En dat wekt geen verwondering. Het Rijk kan zijn handen immers niet van alle opeengesta - pelde en grotendeels met elkaar samen - hangende crises aftrekken en het enkel aan gemeenten overlaten. Toch zijn er ook gevaren als de rijksre - gie té enthousiast wordt omarmd. Door het bijna hartstochtelijke verlangen naar rijksregie lijkt het kritische geluid te ver - dwijnen. Want wordt er eigenlijk wel ge - noeg aandacht besteed aan vragen zoals: Hoeveel grip neemt het Rijk op de decen - trale overheden? Hoeveel zelfstandigheid of beleidsruimte houden gemeenten nog over? Of, wanneer slaat de rijksregie door? De urgente roep om de rijksregie is zo groot dat het risico bestaat dat het doordenken van de verhouding tussen Rijk en gemeenten plotsklaps vergeten wordt. Veel aandacht voor de gemeente - lijke positie in het debat over de rijksregie ontbreekt vooralsnog. Dat is riskant, om - dat de positie van gemeenten, en daarmee de lokale democratie, in gevaar kan wor - den gebracht. In het debat over de rijksre - gie moeten we ons daarom sterker (her) bezinnen op de interbestuurlijke verhou - dingen. Want hebben al die crises in de fysieke leefomgeving uiteindelijk niet het meeste baat bij een heldere ? en op even - wicht gebaseerde ? rolverdeling? "De Omgevingswet en rijksregie gaan prima samen." AANPAK VAN HET RIJK Deze bijdrage komt voort uit het onderzoek ' Wat zou Thorbecke van de Omgevingswet hebben gevonden?'. Dit onderzoek is mede mogelijk gemaakt door het Fonds Staatman Thorbecke van de KNAW. 26 INTERVIEW Deltacommissaris Peter GlasFOTO JOHN VAN HAMOND 27INTERVIEW De afgelopen zomer werd gekenmerkt door langdurige droogte. Europese rivieren vielen nagenoeg droog of bereikten standen van recordlaagte. En in de toekomst kan het allemaal nog wel erger worden, waarschuwde dijkgraaf Hein Pieper van waterschap Rijn en IJssel. Ook in het stroomgebied van de Rijn. "Een Rijn zonder water is een dystopisch beeld. We kunnen ons z'n situatie niet voorstellen, maar niemand weet of het niet ooit zal gebeuren. De gletsjers in de Al- pen zorgen voor een basisstroom. En de steden aan de rivier en de zijrivieren lozen water, dus een compleet drooggevallen Rijn is niet heel aannemelijk. Maar zomerpe - riodes met heel lage waterstanden kunnen wel het nieuwe normaal worden en daar zullen we ons op moeten instellen", zo zegt Deltacommissaris Peter Glas. Tal van nadelen Een regelmatig lage stand van de rivieren kent volgens hem tal van nadelen. "Ik heb het eerder gezegd: ons land is een ingewikkelde watermachine. Noord-Neder - land is rechtstreeks af hankelijk van water uit de Rijn. Dat water gaat via de IJssel naar het IJsselmeer. Onze nationale regenton. Die watervoorraad is van groot stra - tegisch belang voor de landbouw en onze drinkwatervoorziening. Regelmatige perioden van grote droogte kunnen ertoe leiden dat die zoetwaterbuffer al voor 2050 te klein wordt om duurzaam in onze behoeften te voorzien." Bert Pots Klimaatverandering kent maar één antwoord, meent Deltacommissaris Peter Glas. "We zullen ons sneller, nog veel sneller moeten aanpassen aan de veranderende omstandigheden." Renaissance van het ruimtelijk domein 28 INTERVIEW Toenemende verzilting is één van de andere problemen. "Minder zoetwater zorgt voor het oprukken van zout zeewater in onze rivieren. Vooral in laag-Holland is dat een probleem; neem de bomenteelt in de omgeving van Boskoop. Of onze bol- lenteelt. Telers kunnen niet verder als het grondwater te zeer verzilt. Waterschap - pen proberen dat door tal van technische maatregelen te voorkomen, maar dat kost ontzettend veel zoetwater. En als we voortdurend te maken hebben met een afnemende aanvoer van zoetwater, dan wordt dat steeds moeilijker." En niet op de laatste plaats wijst Glas op omvangrijke economische schade. "Alles heeft met alles te maken. Binnenvaartschepen worden steeds groter, maar die grote schepen kunnen bij een lage waterstand maar weinig lading vervoeren. De sector zal zich dus moeten af vragen of die stelselmatige schaalvergroting houdbaar is. Om die zo belangrijke transportfunctie te behouden, we kunnen binnenschepen niet alle - maal vervangen door vrachtwagens en goederentreinen, zullen we moeten naden - ken over een beter gebruik van onze rivieren met vervoer dat inspeelt op extremen in waterstanden. In belang van Nederland, in belang van onze buurlanden." VERDER VOORUITKIJKEN Extreme situaties zullen vaker voorkomen. Met niet alleen meer periodes van hitte en droogte, maar ook met meer momenten van extreme regenval. Wat staat ons te doen? "We zijn in ons land al lange tijd met die vraag bezig. De Deltacommissie onder leiding van oud-minister Cees Veerman kreeg in 2007 de vraag voorgelegd of we in Nederland kunnen blijven wonen? Dat advies heeft geleid tot de komst van de Del- tacommissaris en heeft ons belangrijke waarden opgeleverd. Voor onze veiligheid en voor de zoetwaterbeschikbaarheid. Die commissie heeft ons ook duidelijk ge - maakt dat we ver vooruit moeten kijken. Toen werd gedacht aan het jaar 2050, maar inmiddels richten we de blik ook op het einde van onze huidige eeuw en nog verder. Het IPPC, het Intergovernmental Panel on Climate Change, doet dat ook. Die tijdshorizon is wat abstract. De toekomst is op sommige punten mistig. Stijgt de zeespiegel in een eeuw met veertig centimeter - wat we nu denken - of toch met één meter of nog meer? We weten het niet, maar we kunnen vandaag wel die maat - regelen nemen waar we later geen spijt van zullen krijgen. Daarom heb ik in mijn brief aan het kabinet dit voorjaar gepleit voor het reserveren van voldoende ruimte in de buurt van rivier- en zeedijken. En daarom is het verstandig bij grote, dure grondwerken al vast rekening te houden met toekomstige aanpassingen." Dergelijke slimme maatregelen, zo benadrukt Glas, mogen niet beperkt blij - ven tot de grote waterstaatkundige werken. "We moeten die vertaalslag niet alleen maken naar projecten als de aanpassing van de Afsluitdijk of de bouw van de zeesluis in IJmuiden, maar moeten dat doortrekken naar steden en dor - pen. Gemeenten zullen in hun uitbreidingsplannen op de juiste manier reke - ning moeten houden met de gevolgen van klimaatverandering. Bij de bouw van 29INTERVIEW een nieuwe woonwijk in een diepe polder zal op het laagste punt waterberging onontkoombaar zijn. Met misschien wel een enorm bassin onder het kunstgras - veld van het sportpark. Zo concreet is het op verschillende plekken al, en dat verdient bredere toepassing." Nationale 'deltalocatie' In dezelfde brief pleit Glas voor minstens één nationale 'deltalocatie'. "De brief is nog niet beantwoord, maar ik zou graag met Rijk, provincies, waterschappen en ge - meenten zoeken naar een locatie waar veel van onze problematiek kan samen ko - men. Een plek waar we op grote schaal invulling kunnen geven aan het begrip kli- maatbestendig ontwikkelen; een locatie waar tegelijkertijd ook werk wordt gemaakt van energieneutraal, circulair en natuur-inclusief bouwen, zodat we samen, overhe - den, bedrijfsleven en wetenschap, kunnen ontdekken hoe we onze opgaven in de fysieke leefomgeving het beste kunnen aanpakken. Met een brede blik voor alle re - levante aspecten. Aan ambitie ontbreekt het niet, heb ik inmiddels gemerkt. Er heb - ben zich al diverse regio's bij ons gemeld." Kan de verbouwing van onze ingewikkelde machinerie binnen het huidig bestuurlijk stelsel gestalte krijgen? "Ik meen van wel, maar ik kom uit die wereld. Ruim tien jaar geleden hebben we een discussie gehad over de toekomst van onze waterschappen. Daarna is er het een en ander gebeurd. Een enkele keer is er in de politiek een ideologisch gedreven Maak werk van klimaatadaptatie De Regeringscommissaris voor het Deltaprogramma bracht afgelopen voorjaar ongevraagd advies uit over de rol van water en bodem bij ruimtelijke planvorming. Zijn brief bevat drie elementen voor een waterveilig land m\ et voldoende zoetwater en een toekomstbestendige inrichting. 1. Reserveer nu ruimte voor maatregelen voor waterveiligheid in de toe- komst. Het gaat daarbij om extra ruimte langs de dijken. Die ruimte moet\ ook na 2050 beschikbaar blijven. Verder moet rekening worden gehouden met een grotere waterstandsdynamiek in de toekomst en dient de capaciteit van de grote rivieren geborgd. 2. Zorg voor voldoende zoetwater. Het landgebruik moet daarvoor worden aangepast aan de waterbeschikbaarheid. Ook moet een nieuwe balans worden gevonden tussen grondwaterwinning, ontwatering en aanvoer van zoetwater. 3. Nederland gaat de komende jaren flink op de schop, maar er kan niet meer worden gebouwd zonder rekening te houden met water en bodem. De te ontwikkelen maatlat voor klimaatadaptatie kan een belangrijke rol spelen bij de toekomstige inrichting van ons land. 30 Deltacommissaris Peter GlasFOTO VALERIE KUYPERS oprisping, maar volgens mij doen Rijkswaterstaat, waterschappen en gemeenten - in hun verantwoordelijkheid voor rioolbeheer en openbare ruimte - het heel erg goed. Dat inzicht wordt breed gedeeld, ook in de Tweede Kamer. En is er geen ana - lyse voorhanden waaruit blijkt dat door onze, direct toegegeven, complexe be - stuurlijke structuur sprake is van een structurele tekortkoming." Ingewikkelde verbouwing Maar we zitten met alle grote opgaven van vandaag, voor woningbouw, natuur, duurzame landbouw en energie, in een ontzettend ingewikkelde verbouwing, bena - drukt de Deltacommissaris. "De verbouwing speelt zich niet alleen af aan de water - kant, maar ook op het land. Ik spreek in dat verband wel eens over de renaissance van het ruimtelijk domein; we hebben de grenzen van hoe we kunnen omgaan met water, bodem en grondstoffen bereikt, en deels al overschreden. Dat wordt door de politiek begrepen. In het coalitieakkoord van het kabinet-Rutte IV staat dat water en bodem sturend zijn. Als wij die lijn niet volgen, dan bouwen we niet op de juiste plek - 31INTERVIEW ken, dan bouwen we niet op de slimste manier en dan maken we onszelf ont - zettend kwetsbaar. En herstel van scha - de en wederopbouw zal ons over tien, twintig, vijftig jaar of wanneer dan ook miljarden euro's kosten." De eerste signalen zijn volgens hem positief. Het Rijk wil regie voeren. Mi- nister De Jonge maakt werk van kli- maatadaptief bouwen. En hij ver wacht veel van de ontwikkeling van een 'Maat - lat voor K limaatadaptatie'. "Door toe - passing van deze maatlat bij overheids - aanbestedingen in vastgoed en infrastructuur en voor het aanvragen en verlenen van bouw vergunningen kunnen we onze doelen voor beperking van overstromingen, wateroverlast, droogte en hitte bor - gen. En de minister kijkt ook naar groen en biodiversiteit. Ontwikkelaars, bouwers en gemeentebestuurders staan, zo heb ik de afgelopen tijd gemerkt, positief tegenover zo'n aanpak. Zij hebben behoefte aan goede handvaten bij de voorbereiding en uitvoe - ring van bouwplannen en het duurzaam beheren van gebieden daarna." Groene steden Dat klinkt positief, maar in het jongste advies wordt ook opgeroepen tot drastische versnelling. "Ik moet die oproep doen, omdat de ontwikkelingen elkaar sneller op - volgen. We hebben vaker extreem weer; de afgelopen vijf jaar zijn we drie keer ge - confronteerd met droogte. Eerder dachten we dat dergelijke omstandigheden zich één keer in de 25 jaar of nog minder vaak zouden voordoen. Iedereen ervaart inmid - dels die verandering. Het betekent dat we meer op een andere manier moeten doen. Anders lopen we schade op en herstel is altijd duur. Tempoversnelling is dus niet meer dan logisch. En het is van positieve betekenis. De leef baarheid in onze steden en dorpen is enorm   gebaat bij goede klimaatadaptatie. Iemand anders heeft wel eens gezegd: voor iedereen moet er op pantoffelafstand van de woning koelte zijn. Groene steden zijn de beste. Dat geldt overigens niet alleen voor de leef baarheid. Zo'n groene stad is ook van sociale en economische betekenis. Niemand bezoekt een loeihete stad. Steeds meer gemeenteraden lijken zich de betekenis van water en groen te realiseren. Ik kan het dus niet vaak genoeg zeggen; we moeten versnellen." Maar dan is er nog de burger die aangemoedigd door tv-programma's grasvel- den vervangt door onderhoudsarme tegelplateau's. "Zoals altijd is er in de sa - menleving een bovenstroom en een onderstroom, maar ik zie wel een kente - ring. We hebben tegenwoordig het NK Tegelwippen. Steeds meer mensen nemen verantwoordelijkheid voor hun directe omgeving en kiezen voor ver - groening. Gemeenten, corporaties, tuincentra en anderen stimuleren die ver - andering en zo zal de onderstroom uiteindelijk overwinnen." Peter Glas Peter Glas (66) is sinds 2019 Deltacommis- saris. Daarvoor was hij gedurende zestien jaar watergraaf van waterschap De Dommel. In de periode 2010-2015 vervulde hij de rol van landelijk voorzitter van de Unie van Waterschappen. Sinds 2013 is hij internationaal voorzitter van het OECD Water Governance Initiative. Glas studeerde biologie en Nederlands recht in Leiden. 32 Bouwen in de laaggelegen polder Rijnenburg, wel of niet doen? 33 Marc Wessels Het woningtekort in Nederland is groot. De komende jaren staat ons land voor een enorme bouwopgave om iedereen van een woning te voorzien. Tegelijkertijd verandert het klimaat sneller dan we allemaal verwachtten. Dat brengt extremer weer met zich mee, waar we rekening mee moeten houden bij die bouwopgave. En dan is er nog het vraagstuk ruimte: kunnen we wel zoveel woningen bouwen binnen de beschikbare ruimte? Steeds vaker wordt voor de woningopgave gekeken naar laaggelegen polders, maar moet je die wel vol willen bouwen? In de regio Utrecht speelt die vraag al jaren bij polder Rijnenburg. Dijkgraaf Jeroen Haan van Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden is hierover helder: 'nee, tenzij.'. 34 WATER EN BODEM STUREND Water en bodem sturend in ruimtelijke plannen Op 17 mei 2022 schreef minister Hugo de Jonge (Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening) in de nieuwe Ruimtelijke orde - ningsbrief dat water en bodem meer stu - rend moeten worden voor ruimtelijke plannen. Dit betekent dat we bij bouwop - gaven goed kijken naar de bodem- en wa - terstructuur. Ligt een gebied laag? Heeft het een slappe veenbodem? Of, is het van nature nat en drassig? Dan vraagt dit om ruimtelijke aanpassingen en extra maat - regelen. De waterschappen hebben ken - nis van bodem en water en pakken graag een rol bij de (woning)bouwopgave. Haan: "Wil je water en bodem echt stu - rend maken, dan is vroegtijdige betrok - kenheid van waterschappen cruciaal. Niet achteraf reguleren, maar aan de voorkant co-creëren. Keuzes die we nu maken heb - ben gevolgen voor de toekomst. Laten we daarom bodem- en klimaatbestendig bou - wen, zodat nieuwe woningen voorbereid zijn op het veranderende klimaat." Polder Rijnenburg in Utrecht De polder Rijnenburg in de regio Utrecht is een groot stuk land tussen IJsselstein, De Meern (Utrecht) en Nieuwegein. Op het oog lijkt het een ideale bouwlocatie: dicht bij de stad, snelwegen in de buurt en veel ruimte voor woningen. De realiteit leert dat het een stuk complexer is. Kli- maatverandering zorgt steeds vaker voor extreem weer: lange perioden van droog - te en hevige hoosbuien. De extreme neer - slag van Limburg in 2021 kan ook in Utrecht vallen. Laaggelegen polders krij - gen dan onmiskenbaar te maken met wateroverlast. Jeroen Haan: "We hebben als waterschap gekeken wat de hoeveelheid neer - slag, zoals in Limburg, be - tekent voor ons gebied. Ook in de regio Utrecht zal dat leiden tot f linke water - overlast. Zoomen we in op Rijnenburg, dan zien we dat een groot deel van de polder onder water komt te staan. Dan moet je goed nadenken of je daar wilt bouwen en zo ja, op welke wijze." Conceptstudie: 3 varianten Eerder dit jaar presenteerde de gemeente Utrecht een conceptstudie naar de moge - lijkheden voor de polder. Daarin werden drie varianten gepresenteerd: een ener - gielandschap, klein Rijnenburg (20.000 woningen) en groot Rijnenburg (40.000 woningen). Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden was duidelijk over eventuele woningbouwplannen: 'nee, tenzij'. Concreet: het waterschap ziet lie - ver dat hier niet gebouwd wordt, maar als het echt niet anders kan, dan bodem- en klimaatbestendig. De variant groot Rij - "Wil je water en bodem echt sturend maken, dan is vroegtijdige betrokken- heid van waterschappen cruciaal" 35 Dijkgraaf Jeroen Haan, Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden 36 Analyse gevolgen hoeveelheid neerslag Limburg 2021 voor het gebied van D\ e Stichtse Rijnlanden WATER EN BODEM STUREND 37 nenburg is daarom voor het waterschap geen optie. En klein Rijnenburg da n? Haan: "Bouwen in de polder brengt grote risico's met zich mee. Tegelijkertijd is de woningnood hoog, dat begrijpen wij ook. Daarom kijken we nu samen met de ge - meente Utrecht naar nadere uitwerkin - gen van de conceptstudie. Waarbij we ons buigen over de invulling van water en bo - dem sturend in de ruimtelijke inrichting. Wat is er nodig om hier toekomstbesten - dig te kunnen wonen, mochten er toch woningen komen?" Klimaatbestendig is het nieuwe normaal De dijkgraaf gaat verder: "Extreme neer - slag en extreme droogte, de afgelopen zo - mers laten duidelijk zien dat het klimaat verandert. Daarnaast komt hoogwater in de rivieren vaker voor. We mogen best spreken van een klimaatcrisis. Daarom moeten we nu heel goed nadenken welke functie we waar plaatsen. Bouw je in een polder die laag ligt en die eigenlijk dienst moet doen als waterberging? In Zuidplas en Westergouwe zijn de plannen al verder dan in onze regio. Daar zie je dat het mo - gelijkerwijs wel kan, maar dat het niet makkelijk is. De aanpassingen die je op zulke plekken moet doen om er ook in de toekomst te kunnen blijven wonen zijn groot. Maar we kunnen niet anders. Kli- maatbestendig bouwen moet het nieuwe normaal zijn. Nu klimaatbestendige keu - zes maken, voorkomt een potentiële scha - depost van miljarden euro's in de toe - komst. Investeer aan de voorkant en voorkom reparatie achteraf." Verandering van mindset Vroeger lazen we het landschap: er werd vooral gebouwd op de hogere stroomrug - WATER EN BODEM STUREND 38 "Als waterschap stimuleren we innovatief onderzoek naar nieuwe, flexibelere woonvormen" WATER EN BODEM STUREND gen. Was een locatie niet geschikt, dan zochten we naar andere plekken. Maar grootschalige verstedelijking heeft ertoe geleid dat de rol van het landschap wat meer naar de achtergrond is verdwenen. Water en groen hebben maatschappelijke waarde en zijn onmisbaar voor de leef - baarheid, biodiversiteit, natuurontwikke - ling en recreatie. Maar worden nog niet altijd als zodanig gewaardeerd in traditio - nele grondexploitaties. Sterker nog, water en groen worden eerder gezien als kosten dan als baten. Dat moet veranderen. Wil- len we water en bodem echt sturend ma - ken, dan moeten we gaan inzien dat de waarde hiervan gigantisch is. Daar ligt een rol voor de overheid, voor ontwikkelaars, verzekeraars en de financiële sector. De eerste stappen daarin worden al gezet. Zo voeren banken klimaatstresstesten uit en liggen er plannen om kredietverstrekking duurder te maken op locaties die risicovol- ler zijn vanuit klimaatverandering. Innovaties nodig Maar met alleen een verandering van mindset zijn we er niet. Jeroen Haan: "Als waterschap stimuleren we innovatief on - derzoek naar nieuwe, f lexibelere woon - vormen. Zo doen we, samen met de ge - meente Utrecht, mee in een studie naar drijvend bouwen in Rijnenburg. Traditio - nele bouw is wellicht aan de voorkant goedkoper, maar leidt op termijn op kli- maatgevoelige bouwlocaties tot meer on - derhoud en schade. Bodemdaling, water - overlast, we krijgen er steeds vaker en sneller mee te maken. Dan kun je beter nu investeren in innovatieve woonvormen die op termijn voor veel minder onder - houd en schade zorgen. Samen met mede - overheden maken we afspraken over kli - maatbestendig bouwen. Zo ligt er in de provincie Utrecht een 'Convenant Kli- maatadaptief Bouwen'. Doel? Verminde - ren van wateroverlast, hittestress, droog - te en bodemdaling en het vergroten van de biodiversiteit." Van watertoets naar waterpoort Ideeën en plannen zijn er voldoende, maar de vraag is nog wel hoe je dat in de praktijk vormgeeft. Een instrument dat daarbij moet helpen is de in 2003 geïntroduceerde watertoets. Idee hierachter is om waterschappen zo vroeg mogelijk bij ruimte - lijke projecten te betrek - ken. Dat gaat in veel geval- len al goed, maar het kan nóg beter. Met de nieuwe Omgevingswet verandert de watertoets in de weging van het waterbelang . Daar- mee moeten gemeenten de opvattingen van de water - beheerder betrekken bij vaststelling van het omgevingsplan. Dijk - graaf Haan: "We moeten van een water - toets naar een waterpoort. Niet eerst plan - nen ontwikkelen en dan toetsen, maar eerst door de waterpoort voor klimaatbe - stendig bouwen en daarna verder uitwer - ken. Op die manier komen we als water - 39 schappen vanaf het begin aan tafel, kunnen we onze kennis en expertise in - brengen en ontwikkelen we samen toe - komstbestendige wijken." Goede samenwerking met de gemeente Utrecht En dat gebeurt gelukkig ook al regelmatig in de praktijk. Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden en de gemeente Utrecht werken goed samen op het gebied van klimaatbestendig bou - wen. Mooie voorbeelden daarvan zijn Leidsche Rijn en de ontwikkeling van de wijk Merwede. Leidsche Rijn startte in de jaren '90 en inmiddels is circa 90% van de woningen gebouwd. In deze wijk zie je veel groen, grote waterplassen en wadi's. Die wadi's zorgen ervoor dat regenwater van de daken en wegen in de bodem infiltre - ren. En ook bij de ontwikkeling van de wijk Merwede wordt er klimaatadaptief ge - bouwd. Bouwblokken worden zo ingericht dat extreme regenbuien van eens in de 100 jaar geen schade veroorzaken. Concreet: de eis is dat een bui van 80 mm per uur ver - werkt kan worden. Door bijvoorbeeld wa - terbergingen of afvoer naar oppervlakte - water. Het zou vanzelfsprekend moeten worden dat het waterschap vroeg aan tafel zit, om samen te werken aan een toekomst - bestendig, leef baar gebied. Dus, bouwen in de polder Rijnenburg? De goede voorbeelden liggen er en kli- maatadaptief bouwen begint langzaam meer voet aan de grond te krijgen. Haan: "De extreme zomers van de afgelopen ja -ren met perioden van f linke droogte én wateroverlast, hebben de ogen bij een groot publiek wel geopend. Klimaatver - andering is serieus en we hebben er nu al mee te maken. Dat inzicht is er zeker ook bij plannen voor ruimtelijke ontwikkelin - gen."  Betekent dat dan dat bouwen in de polder Rijnenburg oké is, mits klimaatbe - stendig? "Het blijft de vraag of bouwen in laaggelegen polders nu wel zo verstandig is. Maar uiteindelijk voelen wij ons als waterschap ook verantwoordelijk voor de waaier aan maatschappelijke opgaven die ergens een plek moeten krijgen en zien wij ook het enorme woningtekort in de re - gio. Daarom kijken we samen met de ge - meente Utrecht naar de mogelijkheden. Van adviseren naar co-creëren en meer stroomopwaarts water- en klimaatbelan - gen inbrengen. Van vooraf stimuleren in plaats van achteraf reguleren. Zodat als er in de polder toch gebouwd gaat wor - den, dit in ieder geval bodemdalings- en klimaatbestendig gebeurt en we toekom - stige generaties niet opzadelen met de ri- sico's en het prijskaartje." WATER EN BODEM STUREND "We moeten van achteraf reguleren naar vooraf co-creëren" 40 41 Tekst en beeld Annemiek Rijckenberg Evamarije Smit SOMS LIJKT ONDERZOEK EEN MANIER OM noodzakelijke ingrepen uit te stellen. Er is kennis nodig over infiltratie, en maatwerk in alle verschillende grondwatersituaties. Maar een aantal maatregelen zijn allang bekend, en dienen meerdere doelen. Zoals het bufferen van water in de winter, in plaats van wegpom- pen, en het vergroenen van landschap en bebouwde omgeving om water vast te houden en bodems gezonder te maken. De vanzelf- sprekendheid, waarmee waterpeilen worden aangepast aan achterhaald agrarisch onderne- men is hopelijk snel verleden tijd, door stikstofeisen, richtlijnen waterkwaliteit en de noodzaak zuiniger te zijn met water. Steden worden hitte-eilanden, ook door de verstening van tuinen en publieke ruimte, waardoor water steeds meer verdampt in plaats van inzijgt. Tegels wippen is een leuk initiatief, maar schiet niet zo op. Het zou een Droog veen Inklinkende grond in Gouda 42 43 BEELDESSAY mooi onderzoeksonderwerp zijn wat het opleggen van OZB aan betegeld tuinop- pervlak zou betekenen voor de vergroe- ning van onze straten en erven. Deze zomer gingen wij in Gouda op zoek naar de gevolgen van inklinken en verzakkingen. Wanneer je er naar uitkijkt, zie je ze ook overal: opgehoogde drem- pels, stapstenen, verzakkende tegels en rijbanen. En je zou vergeten naar de mooie gevels en leuke straatjes te kijken. Voor de binnenstad van Gouda is al veel onder- zocht en is er de aanpak GOUDA stevige stad. De foto's zijn gemaakt in en rondom de historische binnenstad, o.a. Kort Haarlem, Korte Akkeren, en in Goverwelle. 44 45 BEELDESSAY 46 Maarten Hoorn Adaptiviteit bij de woning - bouwopgave Voldoende woningbouwplannen liggen op de plank om ervoor te zorgen dat we in de woningbehoefte kunnen voorzien. Althans, als we de berichtgeving mogen geloven. Minister De Jonge werkt aan afspraken met provincies over de aantallen en het type woningen. Gemeenten zullen ervoor moeten zorgen dat de woningen er komen, in samenwerking met corporaties, ontwikkelaars, bouwers, investeerders en bewoners. Op het moment dat Rijk en provincies de afspraken tot 2030 maken, weten we één ding zeker: de wereld verandert en het zal nodig zijn plannen daarop aan te passen. We moeten daarom een stuk adaptiever leren werken. 47 Groene Mient Den Haag, houtbouw met leisteen FOTO NANDA SLUIJSMANS 48 ADAPTIEF PROGRAMMEREN D e woningbouwopgave lijkt vergelijkbaar als die in de tijd van de Vinex. Toen zijn ook afspraken gemaakt voor het hele land over de aantallen te bouwen woningen. Dat ging over buitenstedelijke én binnenstedelijke locaties. De bulk van het aantal woningen in die tijd kwam terecht in de nieuwe Vi- nex-wijken. Overheden hadden hierin een belangrijke rol. Door actief te ontwikkelen, hadden overheden private mogelijkheden om te sturen, naast hun publieke mogelijk - heden. De tijd is nu heel anders. Marktpar - tijen hebben een belangrijker rol gekregen bij woningbouwontwikkelingen. De wo - ningbouw vindt bovendien niet op een aan - tal grootschalige locaties plaats. De gebie - den zijn veelal kleiner, met dus een veel groter aantal gebiedsontwikkelingen tot gevolg. Er zijn dus veel meer locaties om de voortgang van in de gaten te houden. Over - al kan vertraging of versnelling optreden. De woningvraag kan ondertussen ook wij - zigen. Tot 2030 kan de wereld nog behoorlijk veranderen. Acht jaar geleden keken we ook heel anders naar de wereld dan we nu doen. We zaten toen in de nasleep van de economi- sche crisis. Minister Blok zei dat de woning - markt 'af ' was. Het vertrouwen was er dat we een makkelijke oplossing voor stikstof zou - den krijgen. Langer zelfstandig thuiswonen bestond als term nog niet: als mensen ouder werden, kwamen ze in een verzorgingste - huis terecht. Al dit soort ontwikkelingen kunnen invloed hebben op de kwantitatieve en kwalitatieve woningvraag. Dit artikel richt zich op het proces rond - om de woningbouwafspraken en de vraag hoe partijen dit proces effectiever kunnen maken. In figuur 1 is het proces schema - tisch weergegeven. Te vaak zijn goede woningbouwprojecten niet mogelijk om - dat al te veel afspraken zijn gemaakt over woningbouwprojecten die maar niet van de grond komen. Aan de andere kant kun - nen 'adaptieve afspraken' ook bijdragen aan een betere monitoring om zicht te krijgen op de uitvoering en de knelpun - ten. In dit artikel eerst een toelichting op Wat is adaptiviteit? Het concept 'adaptatie' is afkomstig uit de evolutietheorie. Soorten overleven als ze z\ ich aanpassen. Wanneer er veranderingen kunnen optreden die vooraf niet te zijn voorzien (onzekerheden), is de mogelijkheid van aanpassing (adaptief vermogen) noodzakelijk. Onzekerh\ eden over de toekomst vragen om een werkwijze met een groot vermogen tot aanpassing. Het is beter om plannen en programma's niet (meer geheel) in beton te gieten, maar ze adaptief te maken. Zo\ ontstaat ruimte om plannen aan te passen wanneer de omstandigheden daarom vragen. Adaptief vermogen gaat daarmee verder dan het inspelen op verschillende scenario's waarbij verschillende routes vastliggen. Het Kennisinstituut voor Mobiliteitsbeleid (KiM) werkt aan adaptief programmeren in het fysiek-ruimte- lijk beleid (Visser, 2017). Het KiM constateert hierbij dat een proces vraag