THEMA ONDER DE GROND #1/2021 Voorheen 'Tijdschrift voor de Volkshuisvesting' en 'S+RO' Heb je ook interesse om partner te worden, neem dan contact op met Yvette Vierhout via telefoonnummer 073-2051028 of via e-mail y.vierhout@aeneas.nl Meer informatie over deze bedrijven en het partnerschap staat op ruimteenwonen.nl/partners Ruimte en Wonen wordt mede mogelijk gemaakt door onze partners. Een partner van Ruimte en Wonen geniet van veel aantrekkelijke voordelen, waaronder een korting op het lidmaatschap en een pro? elpagina op deze website. Omdat het partnerschap in onderling overleg wordt ingevuld, sluiten de voordelen precies aan bij de behoeftes van de partner. 1 ARTIKELEN 6 Over het bewaken van spectaculaire eenvoud Kwaliteitszorg bij de versterking van de Afsluitdijk 16 Ruimte voor riolering alsjeblieft! Waarom riolering thuishoort in de ondergrond 22 Ontwerpen vanuit de doorsnede De boven- en ondergrond van de stad als een samenhangend systeem 44 Bouwen aan Nederland Vraagt om een integrale systeembenadering van de leefomgeving Onderzoek ondergrond Politieke perspectieven THEMA ONDER DE GROND 50 Duurzaam ordenen, ook in de ondergrond Regie op de ondergrond 62 Een aanbod you can't refuse Aanbod oplossen woningmarktvraag- stukken van maatschappelijke partijen aan politiek 74 De opmerkelijke terugkeer van ruimtelijk beleid Met kandidaten in gesprek over verkiezingsprogramma's INTERVIEWS 34 "De ondergrond komt boven" Interview met Mattijs van Ruijven, Wil Kovacs en Wiebe Oosterhoff EN VERDER 4 Hoofdredactioneel De werkelijkheid onder de grond 30 Beeldessay Down to earth 60 Recensie Kiosk in de stad 72 Column Verdronken in de polder Praktijk onder de grond COVER Foto Rijkswaterstaat Inhoud 2 Anne- Jo Visser Manager energietransitie, Gemeente UtrechtAnnemiek Rijckenberg Hoofdredacteur Ruimte en WonenFransje Hooimeijer TU Delft Jutta Hinterleitner TU Delft Like Bijlsma Planbureau voor de Leefomgeving Lilian van Karnenbeek Universiteit Utrecht Martin Peersmann Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties Paul Gerretsen Vereniging Deltametropool Peter Boelhouwer TU Delft Aan dit nummer werkten mee: Auteurs 3 RUIMTE + WONEN NETWERK Rob van Hilten Socioloog en beleidsadviseur Hilde Blank BVR adviseurs ruimtelijke ontwikkeling 4 Steden over de hele wereld zakken in laaggelegen deltagebieden, door grond- water- en delfonttrekking, ontwatering en het gewicht van de gebouwde massa. Het maakt zeespiegelstij - ging niet het probleem voor een volgende generatie, maar van nu. Nederland, zo vertelt expert bodemdaling Gilles Erkens aan ieder die het horen wil, kent de lang -ste door mensen veroor - zaakte bodemdaling, al bijna duizend jaar, en lijkt in een lock-in te zitten. We zijn nu eenmaal gewend dat op een bepaalde manier aan te pakken en blijven daar, zo goed en zo kwaad als het gaat, mee doorgaan. Er is in Nederland geen landelijke strategie voor de aanpak en die is wel nodig. Bij gebrek daaraan ontstaan er veel gelegenheidssamenwerkin - gen, maar die krijgen het niet voor elkaar om de te lage waterpeilen voor de landbouw te verhogen. Tijdens het Nationaal Congres Bodemdaling is de Coalitie Stevige Steden gepresenteerd. Verreweg de grootste schade als gevolg van bodemdaling ontstaat in het stedelijk gebied. Deze schade loopt alleen maar verder op. Tot 2050 wordt 5,2 miljard euro schade in de openbare ruimte en de schade aan gebouwen en funderingen beloopt vol- gens het PBL 16 miljard euro als we niets doen. In oktober 2020 is de City Deal 'Integrale Aanpak De werkelijkheid onder de grond Nature bericht erover, de dubbele ramp: zeespie- gelstijging gelijktijdig met bodemdaling. In veel ver- stedelijkte delta's is het een groot probleem aan het worden. De 'relatieve zeespiegelstijging' wordt nu meer veroorzaakt door bodemdaling dan door het smelten van de ijskappen op Groenland en Antarctica. Nederland kent de langste door mensen veroorzaakte bodemdaling" 5HOOFDREDACTIONEEL Openbare Ruimte' onderte - kend, inclusief ondergrond. Het initiatief voor de City Deal komt voort uit de ge - meente Amsterdam met de Integrale Ontwerpaanpak van Amstelstad en de Kopgroep Beheer, waar - onder de gemeente Rotter - dam, die een onderzoek heeft laten uitvoeren door Joachim Declerck naar de rol van beheer bij de aan - pak van transities in wij - ken. De budgetten voor beheer overtreffen de bud - getten voor nieuwe investe - ringen, maar als je niet slim kunt investeren lopen die beheerkosten alleen maar verder op. Tijd dus om dat anders te doen. Het minis - terie van Binnenlandse Zaken nam vervolgens het initiatief voor deze City Deal. Wij staan niet meteen te trappelen van enthousi- asme bij de term City Deal. Het Rijk praat mee, formu - leert de regels voor het format en begrenst de processen. Die zijn na de ondertekening en het Jour - naalmoment voor de minis - ter niet meteen een garan -tie voor de zo broodnodige concrete afspraken. Er zitten geen DG's aan tafel, de organisatiekosten zijn laag. Maar de agendering is er, en u leest in het verhaal van Rotterdam hoe belang - rijk dat is. Something's got to give , de steden moeten op zoek naar een efficiëntere inrichting van onze infrastructuur, niet alleen onder de grond maar ook erboven. Leren omgaan met de onderlinge af hankelijkheden tussen dat wat zich onder de grond afspeelt en wat erboven. Samengaan van ontwerp en beheer, van natuur en on - dergronds energietrans- port. De grote opgaven zijn daarmee nog niet van een programma en van dekking voorzien. Het Rijk decen - traliseert de eigen beleids - wensen, maar de aanpak van bodemdaling, verdro - ging en verzakking, en van de degradatie van het bo - demleven is nog te weinig geborgd. Gemeenten heb - ben structureel te weinig geld om Artikel 21 in de Grondwet uit te voeren: De zorg van de overheid is gericht op de bewoonbaar - heid van het land en de bescherming en verbete - ring van het leefmilieu. Dit nummer gaat naar de drukker op de dag van de verkiezingen. Ruimte en Wonen heeft samen met de Hogeschool Utrecht en Platform 31 een succesvol verkiezingsdebat georga - niseerd. Aan de nieuwe generatie woordvoerders zal het niet liggen, die trappelen -enkele uitge - zonderd- van ambitie om het woningtekort, de ver - duurzaming en de ruimte - lijke wanorde aan te pak - ken. We spreken elkaar! Annemiek Rijckeberg Hoofdredacteur Ruimte en Wonen Paul Gerretsen Vereniging Deltametropool 6 Ruimtelijke kwaliteit bij de versterking van de Afsluitdijk Over het bewaken van spectaculaire eenvoud AfsluitdijkBRON RWS-LEVVEL 7 Tekst Annemiek Rijckenberg Bij het thema onder de grond een artikel over de Afsluitdijk? Absoluut, want ook bij de Afsluitdijk weten niet veel mensen, wat zich allemaal afspeelt in het water en tussen de stenen, en hoe complex het is om tot een goed plan te komen en dit ook uit te voeren. Op het gevaar af de mythe over het per- fect geordende Nederland in stand te houden is dit een enthousiast verhaal over de ruimtelijke kwali- teit bij de Afsluitdijk, gebaseerd op openbare bron- nen en interviews. 8 Zorgvuldig ingerichte kwaliteitsborging Het kostte jarenlange discussies en onder - zoek, hoe de Afsluitdijk van 1932 versterkt en gerestaureerd zou moeten worden. Eric Luiten was de eerste voorzitter van het kwa - liteitsteam, tussen 2013 en 2016. Hij con - stateert, dat de voorbereiding van het pro - ject Afsluitdijk geheel tegen de tijdgeest inging. Na het nog centraal aangestuurde en met veel Rijksgelden gesteunde Ruimte voor de Rivier was in de Tweede Kamer de onzalige motie Koppejan aangenomen: RWS moest terug naar de kerntaken, geen ecologische franje of ruimtelijke kwaliteit meer, maar sober en doelmatig uitbeste - den. "Jan Hendrik Dronkers, toenmalig DG van Rijkswaterstaat, heeft er voor gezorgd dat de Afsluitdijk niet onder dit zuinige re - gime ging vallen. Hij heeft een structuurvi- sie voorbereid, waarin alle zeilen werden bijgezet: de dijk moest overslagbestendig worden en zo bescherming bieden tegen zeespiegelstijging, verduurzaamd én voor - beeldig ontworpen en vormgegeven. En er kwam geld voor de regio."   In 2011 is de Rijksstructuurvisie vastge - steld, gevolgd door een Europese aanbeste - ding georganiseerd om één landschapsar - chitect en één architect voor het hele traject tot de oplevering aan het project te verbin - den. Vanaf maart 2013 werken Paul de Rui- ter en Yttje Feddes onafgebroken aan de ont - werpopdracht. Zij hebben eerst een voorbeeldig Masterplan Beeldkwaliteit ge - maakt voor alles wat er speelt rond de Af - sluitdijk (dus ook de initiatieven uit de regio) en vervolgens dit Masterplan vertaald in een Esthetisch Programma van Eisen voor het 'rijksproject', dat wil zeggen de opgave voor water veiligheid en wateraf voer. Yttje Feddes kan boeiend vertellen over de zoektocht naar eenvoudige, maar effectieve regels, zo -als het verbod op golf brekers aan de Wad - denzijde, en de verplichting tot een gezette stenen bekleding aan de IJsselmeerzijde. "Soms werd de strijd tegen het water tot een strijd tegen de belevingsindustrie. Hoeveel iconen kan dit toonbeeld van eenvoud en vanzelfsprekendheid aan? Alle partijen ver - plichtten zich aan het Masterplan Beeldkwa - liteit, maar de verleiding van de identiteits - versterking piept altijd om de hoek." Het kwaliteitsteam ging van start in 2013, in een brede samenstelling van deskundighe - den, en bracht vele openbare adviezen uit aan het bestuurlijk overleg van alle betrok - ken partijen.  Luiten: "Ik zag mijn verant - woordelijkheid als het bewaken van de sa - menhang der dingen,  het vooruit blijven kijken en alle kansen op de verschillende am - bities zo lang mogelijk in beeld houden. Be - paalde thema's bleven terugkomen, hebben we voldoende aan alle duurzaamheidsknop - pen gedraaid, hoe interpreteren we de water - bouw in de context van de 21steeeuw? We zijn op aangeven van Marinke Steenhuis tot het voorstel gekomen voor nulmetingen, voor ecologie, erfgoed en beleving, om de voortgang te meten. Zonder die referentie - kennis sta je op achterstand. Maar met als permanent te vermijden valkuil dat wij niet schijnverantwoordelijk moesten worden voor een succesvol project! Sommige leden van het kwaliteitsteam gedroegen zich af en toe als pseudo-opdrachtgevers." De omgeving en omringende bestuursla - gen moesten bij de plannen worden betrok - ken, en konden hun eigen wensen inbren - gen, waarbij het Rijk middelen had voor cofinanciering. Zo kreeg de regio de kans om een extra kwaliteitsimpuls te geven, bijvoor - beeld voor recreatie en natuur. Hiervoor is het projectbureau De Nieuwe Afsluitdijk op - gericht. In opdracht van de DNA hebben de bureaus Paul de Ruiter architecten en Fed - 9PRAKTIJK ONDER DE GROND des/Olthof het ontwerp voor de vismigratie - rivier gemaakt. Ook hebben ze de locatie voor het Waddencentrum ontworpen. Verbreding en vermaatschappelijking Daan Zandbelt werd in 2016 rijksadviseur voor de fysieke leefomgeving en stapte op een rijdende trein. Het kwaliteitsteam draai- de vier jaar en was aan het trainen voor de aanbesteding, en aan het inspelen op nieuwe initiatieven van het projectbureau de Nieu - we Afsluitdijk. "Het bijzon - dere bij de Afsluitdijk is dat het bijna nooit voorkomt, dat RWS zelf het initiatief neemt voor de ruimtelijke kwaliteit. Meestal zijn dat andere partijen. Dat is niet alleen uit trots op het pro - ject, RWS doet dat ook uit lijfsbehoud, om aan het werk en aan tafel te blijven. Voor RWS be - staat de opgave uit twee delen: af voeren van overtollig water vanuit het IJsselmeer én versterking van de dijk, maar die noodzaak is minder groot, want de Afsluitdijk is geen dijk, maar een dam, er dreigt feitelijk geen watersnood. Naast waterveiligheid bood het plan ruimte aan bredere doelstellingen, zo - als het verhogen van de natuur- en wa - terkwaliteit in het IJsselmeer, en bevorde - ring van het toerisme in Friesland. En de Nieuwe Afsluitdijk moet duurzaam zijn, cir - culair gebouwd, energieneutraal, klimaat - bestendig, vis-doorlatend, met herstel van de oorspronkelijke biotopen en begroeiing. Daar kwam nog de vraag bij hoe het wereld - erfgoed Waddenzee voor cultuur in te vul- len: wat is nog mogelijk." Marinke Steenhuis en Joop Schaminée maken vanaf 2013 deel uit van het kwali- teitsteam. Zij zijn beiden enthousiast over het proces rond ruimtelijke kwaliteit, en over de samenwerking met de vaste pro - jectleider van RWS, Lukas Meursing. Steenhuis: "In de eerste twee adviezen staat alles al, we hebben een topteam ge - kregen om een integrale visie op de kwali- teiten te formuleren, met een ecoloog, een waterbouwkundige, een architect, een cul- tuurhistoricus en een adviseur duurzaam - heid en toerisme. In de eerste vier jaar wa - ren we alles aan het uitvinden, en ijkpunten aan het zoeken, dat werden de nulmetingen. Toen volgde de fase van ver - breding en verdieping van de doelstellin - gen, culminerend in de aanbesteding. En nu de uit voer ing?." Schaminée is erg blij met het voorstel het werelderfgoed Waddenzee uit te breiden tot het waddengebied, inclusief de eilanden. In de Commissie Verkenning Nationale Par - ken, onder voorzitterschap van Pieter van Vollenhoven, wordt de combinatie natuur, cultuur en landschap voorgesteld. "De Af - sluitdijk is natuurlijk begonnen als een eco - logische en sociale ramp door de vernieti- ging van een unieke binnenzee en de cultuur van de visserij." Steenhuis: "Die pijn wordt zichtbaar gemaakt in het Zuiderzee - museum. Eind jaren '20 stond de economi- sche structuur weliswaar op kantelen, maar de dijk heeft al met al toch een sociaal en economisch landschap weggevaagd. Het werd onze rol om de kwaliteit van de Af - "Ontwerpen vanuit de logica van de plek" 10 Topview Levvel Q4 2020. BRON RWS/LEVVEL biet, om maar een enkeling te noemen. Spectaculaire planten, verwant aan onze huidige groenten. Die zijn gebonden aan de zilte kant met beukende golven. Basalt mag niet meer, er kwam een nieuwe bekleding, Quattro- en Lev velblokken. De ingenieus ontworpen Quattroblocks op het boven- talud hebben, met hun openingen waartus - sen planten kunnen groeien, vermoedelijk dezelfde mogelijkheden. Er zijn nu experi- menten gaande met het uitzaaien van al die bijzondere soorten, en dat lijkt te gaan luk - ken op de nieuwe dijk. Het tweede succes is de vismigratierivier, een watergang voor zeeprik, paling, elften, stekelbaarsjes, die drie kilometer meandert. Met een gradiënt met één meter hoogtever - schil, met de overgang van zout naar zoet, is het een mini-getijdenlandschap geworden, sluitdijk van 1932, de horizon en de trans - parantie te bewaken. Het principe van de spectaculaire eenvoud was daarbij zeer be - hulpzaam. Dat is niet altijd leuk voor archi- tecten, en vraagt innerlijke discipline. Er zijn erg veel partijen betrokken; je wilt je niet voorstellen, wat er zonder de ontwer - pers en het kwaliteitsteam zou zijn ge - beu rd." Successen Schaminée: "In acht jaar heb ik een grote stijging in de ambities voor natuur en land - schap waargenomen. Ik zie grote succes - sen. Ten eerste: voor de dijkbekleding aan de waddenkant kon het basalt niet meer volstaan, terwijl het zulk mooi landschap was geworden, onze eigen rotskust, met bij - zondere soorten: wilde kool, zeekool, zee - 11 vergelijkbaar met de Biesbosch en de bijbe- horende biotopen, in de vorm van een radia - tor. De geschiedenis is afleesbaar, dit gaat spectaculair worden, en bedreigde flora hel- pen we om terug te komen volgens de werk - wijze van het Levend Archief. Bijvoorbeeld bittere veldkers, spindotter, driekantige bies en Duitse dot, en wie weet wat meer. Het meest recente 'succes in wording' is de beplanting van de grote zandlichamen met lokaal bijzonder struweel, belangrijk voor de vogeltrek van oost naar west en te - rug langs de dijk, en passend in het open landschap. Bij de schootsvelden zal de leeg - te en openheid behouden moeten blijven, met een lage graslandbegroeiing in plaats van grote bosschages." Steenhuis tikt de cultuurhistorische ele - menten af: Kazematteneilanden, de spuis- luizen, het Dudokmonument, waar de hore - ca veel te klein is, het beschermd dorpsgezicht Kornwerderzand. Samen met de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed is er veel aandacht voor de toekomst van dit erfgoed. "Cultuurhistorie is ook immateri- eel, wat zijn de kernwaarden in een gebied, inclusief ecologie? Hoe kun je ontwerpen vanuit de logica van de plek? Dat betekent de waardering vanuit het verleden intelli - gent vertalen naar de toekomst. Het Kwali- teitsteam heeft daarom het instrument van het Transformatiekader aan de Stuurgroep geadviseerd, met succes. Nu zijn de ont - werpkaders vanuit cultuurhistorie en ecolo - gie voor Kornwerderzand en de Kazematte - neilanden bijna gereed." Zandbelt: "Verkennen door ontwerp, dat is bij de Afsluitdijk al een eeuwenoude tradi- tie, die begon bij de eerste verkenning door van Diggelen in 1848, ruim voor het aantre - den van Lely en het besluit tot aanleg en de bouw zel f." Steenhuis: "Maar wel een bumpy road, be - gaanbaar door de steun van Lukas Meursing. We hebben voortdurend beargumenteerd, waarom zaken extra moest worden onder - zocht en afgewogen." Zandbelt: "Als voorzitter onderhield ik contact met de stuurgroep en met de Nieuwe Afsluitdijk, om adviseren in het luchtledige te vermijden. Het is een balanceeract, de stuurgroep ontvangt, maar die zien wij niet of nauwelijks, wat is de escalatielijn bij ern - stige verschillen van opvatting? Niet alles kan, maar 27 adviezen hebben wel de lijn van spectaculaire eenvoud vastgehouden." Aanbesteding en uitvoering De aanbesteding bestond na een voorselec - tie uit een dialoogfase met drie aannemers - combinaties, om de bedoelingen duidelijk te maken en te reflecteren op voorstellen PRAKTIJK ONDER DE GROND 12 "Iemand moet blijven nadenken over de lange termijn en het grotere geheel" PRAKTIJK ONDER DE GROND van de aannemers. Cruciale elementen wa- ren de eis om de Waddenkant niet met golf - brekers te beschermen, maar door een ver - hoging, met een profiel, waarin een fietspad zou passen. De dijk mocht niet in zijn karak - ter worden aangetast. Duurzame materia - len, slimme oplossingen, en een ruim bud - get. Elke aannemer moest een Plan Vormgeving maken waarin duidelijk werd hoe aan de eisen werd voldaan. Er was een EMVI bonus van 25 miljoen voor de mate waarin het project een 'toonbeeld van wa - terbouw in de 21ste eeuw zou worden. EMVI staat voor 'Economisch Meest Voor - delige Inschrijving', waarbij zowel de prijs als de kwaliteit meetelt in de aanbieding. Daan Zandbelt en Paul de Ruiter en Yttje Feddes hadden een adviserende rol in de dialoog en bij de beoordeling. De ingedien - de Plannen Vormgeving zijn geheim, alleen het winnende ontwerp is openbaar en wordt nu gemaakt. Die winnaar was de combinatie Lev vel: de BAM en van Oord, met Benthem Crouwel en West 8 als ontwerpbureaus. Opvallend in hun plan is dat ze niet alleen pompen inbou - wen bij Den Oever maar ook nieuwe spuislui- zen maken. Omdat ze ook 25 jaar onderhoud hebben is dat rendabel (minder energiever - bruik door pompen). Een opvallende innova -tie zijn de 75.000 in drie jaar onderzoek ont - wikkelde Lev vel blocks, speciaal ontworpen voor de Afsluitdijk, maar zoals BAM hoopte op veel meer plekken toepasbaar. Sinds de start van de uitvoering in april 2019 zijn De Ruiter en Feddes de supervisoren over de uitvoering ? door beoordeling van de ont - werpen die de aannemer ter goedkeuring voorlegt en tussentijds collegiale overleggen met technici en ontwerpers en beoordeling van de esthetische kwaliteit van de opgele - verde onderdelen. Omdat er zo veel partijen betrokken zijn bij de vergunningverlening is het Koepeloverleg Borging Omgevingskwali- teit opgericht, onder voorzitterschap van de Rijksadviseur, waarin idealiter de ontwerpen van de aannemer worden besproken vóór ze worden ingediend. Het kwaliteitsteam heeft hier op aangedrongen, omdat er zeven gre - mia bij de toetsing betrokken zijn: welstand- Spui- en pompcomplex Den Oever - pompen doorsnede. BRON RWS/LEVVEL 13 en monumentencommissie van Sudwest Fryslan, provinciaal landschapsadviseurs, RCE, kwaliteitsteam, de superviserende ar- chitecten, Inspectie voor de Leefomgeving. Het sentiment is veranderd, door de haast wordt te laat advies gevraagd, en verdwijnen doelen uit zicht. Zandbelt: "Drie voorbeel- den, positief en negatief: de ontwerpers surf - ten mee op de golven, en de grootste vernieu - wing is het extra fiets- en wandelpad aan de Waddenkant, een grote kwaliteitssprong met een waterbouwkundige functie, voortgeko - men uit het Esthetisch programma van Eisen van Feddes en De Ruiter. Maar we zijn niet blij met het verlies aan uitzicht op het IJsselmeergebied vanaf de A7 vanuit Friesland. Bescherming hiervan was een uitgangspunt in het Masterplan. De marktpartijen hebben als EMVI aangebo - den de A7 te vernieuwen met een bredere en veiliger weg, wat mogelijk wordt ge - maakt door een nieuwe vangrail. De tus - senberm op de A7 was kwetsbaar, niet be - stand tegen overslag van water, maar nu wordt een hoge vangrail aangelegd, tegen ons advies in. En wat ik me ook af vraag, is waarom aan de eis van een energie-neutra - le Afsluitdijk niet kon worden voldaan door een extra windturbine in het Windpark Fryslân in plaats van weggefrommelde zon - nepanelen. Zorg voor details en integrale uitvoering blijven belangrijk!" "Laatste nieuws" Grote projecten worden steeds meer syno - niem met overschrijdingen en vertraging. Ook de Afsluitdijk kwam eind 2020 in het nieuws met een geschat tekort van 200 mil- joen, door een fout in de berekening van de risico's aan de IJsselmeerzijde. Om 'golf - 14 klap' bij laag water op te kunnen vangen moeten de spuisluizen bij den Oever veel zwaarder, en dus duurder worden. Alles hangt met elkaar samen, dit leidt tot gefa- seerde uitvoering en op onderdelen uitstel van de oplevering. De precieze kosten en de dekking moeten nog worden bekend ge - maakt. Gelukkig ligt de versterking van de dijk zelf op schema. De bestuursvoorzitter van de BAM zegt bij de presentatie van de jaarcijfers: 'Dit doen we nooit meer, projecten als de Afsluitdijk en de zeesluis bij IJmuiden geven te veel risico's'. Daan Zandbelt is het volgende opgeval- len: "De risico's van grote projecten zijn de afgelopen jaren bij de gww-aannemers neergelegd, en die lopen er op stuk. Ze ho - ren meer in publieke handen te blijven. RWS wil nu stoppen met deze manier van aanbesteden en de risico's beperken: meer regie, kleinere projecten. Ik heb in zes Q-teams gezeten. De projecten werden voor ? 3 miljard aanbesteed, en er is in - middels ? 1 tot 1,5 miljard meerwerk!" Bij de conferentie over klimaatadaptatie op 25 en 26 januari jl. verscheen de Afsluit - dijk majestueus in beeld. Volop werkzaam - heden, er leek niets aan de hand, ondanks de tekorten en drie jaar uitstel. Maar wat zijn drie jaar in het bestaan van dit waterstaat - kundig icoon?  Slot In haar boeiende essay "Rijk als rentmees - ter" analyseerde Marinke Steenhuis vier succesvolle grote infrastructurele projec - ten van nationaal belang. Deze hebben één ding gemeen: ze kwamen tot stand vanuit een project-overstijgend, gemeenschappe - lijk geformuleerd doel. Een doel waarin de sectorale en departementale doelen in dia - loog met lokale overheden, gebiedspartij - KoornwerderzandDE AFSLUITDIJK RIJKSWATERSTAAT 15 PRAKTIJK ONDER DE GROND en en marktpartijen werden geïntegreerd in het ontwerp en vervolgens georgani- seerd in het planproces. Voldoet de Afsluit- dijk ook aan deze succescriteria? Marinke Steenhuis: "Het icoon moest gerestaureerd worden en aangepast aan de 21e eeuw, maar dat had ook heel lomp kunnen ge - beuren. Er bestaat een genootschap van gelijkgestemden die staan voor continu - i teit in de zorg voor integrale kwaliteit, bij - voorbeeld Ruimte voor de Rivier, de A8/ A9, de Hollandse Waterlinie. Die traditie was bij RWS naar de achtergrond verdwe - nen. Pas in de laatste jaren worden weer ingenieurs aangenomen, in plaats van pro - cesmanagers. In navolging van Mariana Mazzucato bepleit ik een zelf bewuste in - vesterende overheid. Het is nu lastig lave - ren, moeilijker om toegang tot bewinds - personen te krijgen, en om een lange termijnperspectief vorm te geven." Joop Schaminée: "Nederland was vanuit maakbaarheidsidealen en calvinisme afge - dreven van het besef van de waarde en rechten van de natuur, maar dat is een systemische rimpeling geweest. De Afsluit - dijk is onderdeel van een groter geheel, dat is een groeiend besef met nieuwe kansen voor planten en dieren." Daan Zandbelt: "Terugkijkend op mijn vier jaar is voor mij de algemene les dat Ne - derland in de traditie van temmen van wa - ter, natuur en samenleving, wereldwijd zeer ver is gekomen, maar al langer tegen de grenzen aanloopt. Er is een begin ge - maakt om de samenleving als één geheel te zien, te sturen zonder totale controle, ik zie een kanteling in het denken, ook bij Rijks - waterstaat. Iemand moet blijven nadenken over de lange termijn en het grotere geheel, ook bij de Afsluitdijk. Die rol komt terug, er is een bredere afweging nodig, minder toe - val. In de totstandkoming van het uiteinde - lijke plan en voor de nabije toekomst wor - den steeds meer doelen in het programma opgenomen en daar is ruimte voor, mits goed ontworpen en ingepast." Wouter Veldhuis is in december 2020 be - gonnen als derde voorzitter van het kwali- teitsteam. "De komende jaren zien we ho - pelijk het daadwerkelijk realiseren van het hele project, met alle grote uitdagingen in de techniek van de uitvoering. Het wordt onze uitdaging om alle initiatieven die dit internationale icoon willen omarmen en toe-eigenen te synchroniseren en in te pas - sen. Dit noodzaakt tot een herijking van een aantal elementen in het Masterplan om samenhang te bewaren en richting te geven. Deze herijking loopt mooi op met het proces dat de regionale partners door - lopen om meer grip te krijgen op een goede inpassing van toeristische en recreatieve i n f r a st r uc t uu r." 16 BouwgebiedFOTO LILIAN VAN KARNENBEEK 17 Tekst Lilian van Karnenbeek Een van de bekendste buizen in de Neder- landse ondergrond is zonder twijfel de rio- lering. In de Nederlandse ondergrond ligt voor circa 150.000 kilometer aan riolering. Op enkele woningen in het buitengebied na, is elk huishouden in Nederland aange- sloten op het riool. Toch is er één gebied in Nederland waar honderden mensen woon- achtig zijn zonder dat zij een aansluiting op het riool hebben. Dit gebied heet Ooster- wold. Wat is hier aan de hand? Waarom riolering thuishoort in de ondergrond PRAKTIJK ONDER DE GROND Ruimte voor riolering alsjeblieft! 18 I n de Flevopolder in de gemeenten Al- mere en Zeewolde ligt het weids uit- gestrekte gebied Oosterwold. Eenie - der die een bezoek aan Oosterwold brengt, zal zich realiseren dat het gebied in meerdere opzichten uniek is. Het meest in het oog springt de enorme verschei- denheid aan vrijstaande woningen, varië - rend van joerts, prefabwoningen en tiny hou - ses tot woningen die naar eigen ontwerp zijn gebouwd. Ook de afwisseling van verharde en onverharde kavelwegen, en de hoeveel- heid zonnepanelen, kippen, appel- en peren - bomen valt op. Wie oog heeft voor detail ziet in de meeste tuinen een aantal deksels, ver - scholen achter een rietveld van een helofy - tenfilter. Opmerkelijk is het ontbreken van infrastructuur en voorzieningen: er zijn geen trottoirs en fietspaden, en ook winkels zijn nauwelijks vindbaar. Overigens kun je bij verschillende bewoners wel fruit, groenten en honing kopen. Het unieke karakter van Oosterwold heeft alles te maken met de plannen van de be - trokken overheden. De eerste plannen van Oosterwold dateren van 2012, toen onder meer de gemeenten Almere en Zeewolde, de provincie Flevoland, en het Rijksvastgoed- bedrijf de handen ineensloegen en het lege polderlandschap aanwezen voor gebiedsont - wikkeling. De betrokken overheden waren het over een ding eens: geen gebiedsontwik - keling op basis van modernistische princi- pes. Het roer moest volledig om. Oosterwold moest ontwikkeld worden door bewoners die (bijna) zelf voorzienend leven. Ter stimu - lering van een zelf voorzienend leven stelde de betrokken overheden een aantal uit - gangspunten op. De bewoners kopen een ei- gen kavel op plek naar keuze. Vervolgens is het aan de bewoners om een eigen woning te (laten) bouwen, voedsel te telen en oogsten, energie op te wekken, en samen met ande -ren een kavelweg aan te leggen. En daar blijft het niet bij. Een zelf voorzienend leven behoeft geen riolering, aldus de betrokken overheden. In Oosterwold moeten de bewo - ners dan ook zelf hun af valwater opvangen, zuiveren en lozen. Een korte geschiedenis van de rioolbuis Geen rioolbuizen in de ondergrond van Oos - terwold, het is vanuit een historisch oog - punt op zijn zachtst gezegd opmerkelijk. Wie de geschiedenis van de rioolbuis indu - ikt, komt al snel tot de conclusie dat het riool eeuwenoud is. In het Romeinse Rijk zijn al buizen neergelegd die overeenkomsten ver - tonen met de huidige rioolbuis. Ook in Ne - derland is de rioolbuis niks nieuws. In de Nederlandse steden ging het tot aan de in - dustriële revolutie met name om open bui- zen waarin poep, plas en af val werd verza - meld. Tijdens de industriële revolutie, toen de bevolking naar de stad trok, werden de problemen van dit open systeem snel duide - lijk. De enorm slechte kwaliteit van het op - pervlaktewater zorgde voor onhygiënische omstandigheden met de uitbraak van veler - lei ziekten en epidemieën tot gevolg. Vanaf de loop van de negentiende eeuw werd af - valwater daarom in toenemende mate opge - vangen in een gesloten systeem van riool- buizen. Men werd zich ook bewust van de noodzaak om af valwater te zuiveren. Hal- verwege de twintigste eeuw openden de meeste rioolwaterzuiveringsinstallaties in Nederland. Onder invloed van een toene - mend milieubewustzijn werden de afgelo - pen decennia steeds meer eisen gesteld aan het zuiveren van af valwater. Goed be - schouwd heeft mens en milieu enorm veel baat gehad bij het opvangen en zuiveren van af valwater. Zo verbeterde de volksgezond - heid aanzienlijk. De sanitaire revolutie in 19PRAKTIJK ONDER DE GROND het Verenigde Koninkrijk in de negentiende eeuw, waarin drinkwater van af valwater werd gescheiden, werd niets voor niets in 2007 door lezers van het vakblad British Me - dical Journal uitgeroepen tot de belangrijk - ste medische mijlpaal sinds 1840. De riole - ring was hierin allesbepalend.  Wet- en regelgeving afvalwater Dat het opvangen, zuiveren en lo - zen van af valwater een publieke taak is in Nederland, mag gezien de enorme collectieve voordelen geen verrassing zijn. Wet- en re - gelgeving bepaalt de invulling van deze publieke taak. De Wet milieubeheer stelt een zorgplicht in voor het inzamelen en trans - porteren van stedelijk af valwater op gemeentelijke grondgebied door middel van riolering. Een gemeente kan besluiten tot niet-rioleren en voor een alterna - tief systeem kiezen indien met het alternatieve systeem eenzelfde graad van milieubescherming wordt bereikt. Een gemeente kan eveneens bij de provincie een ontheffing van haar zorgplicht aanvragen. Deze provinciale ontheffing wordt enkel verleend als niet-rioleren doelmatig wordt geacht, bijvoorbeeld omdat het een buiten - gebied betreft of omdat het binnen de be - bouwde kom om minder dan tweeduizend inwonerequivalenten gaat. De Waterwet kent waterschappen een zorgplicht toe voor het zuiveren en lozen van af valwater. In de nieuwe Omgevingswet houdt de wetgever grotendeels vast aan de bedoelingen van de geldende wetgeving. De gemeente behoudt de zorgplicht en mogelijkheden om niet te rioleren; het waterschap behoudt de zorg - plicht voor het zuiveren van af valwater. De provinciale ontheffing komt te vervallen. Toch kan de provincie wel invloed uitoefe - nen via instructieregels. Geen riolering, wat dan wel? Het niet-rioleren in Oosterwold is vanuit een gezondheids- en milieuoogpunt moei- lijk te begrijpen. Maar de politieke wind die door Almere raast, biedt een verklaring voor deze keuze. Nadat de wateren van de Zuiderzee waren drooggelegd, werd de stad Almere door de overheid tot in detail op de tekentafel bedacht. Deze doorgeschoten maakbaarheidsgedachte heeft de politiek doen besluiten om de regie in de ruimtelijke ordening steeds vaker los te laten. Niet de overheid, maar de burger is aan zet. Met dit idee in het achterhoofd zijn de plannen voor Oosterwold bedacht. Paradoxaal wel door die 'loslatende' overheid. Het geloof in de zelfredzaamheid van de burger betekent overigens niet dat de overheid achterover - leunt. De overheid heeft in overeenstem - ming met wet- en regelgeving tal van regels opgesteld waaraan burgers zich moeten houden. Het af valwatervraagstuk in Oos - terwold is hierop geen uitzondering. De vraag rijst hoe bewoners in Oosterwold afvalwater verzamelen, zuiveren en lozen "In Oosterwold moeten bewoners zelf hun afvalwater opvangen, zuiveren en lozen" 20 zonder aansluiting op de riolering en een af- valwaterzuiveringsinstallatie. De meeste be - woners hebben gekozen voor een individuele behandeling van afvalwater (bekend onder de af korting IBA). Een IBA is een systeem dat het mogelijk maakt om op eigen perceel af - valwater te zuiveren. Het af valwater wordt gezuiverd doordat bacteriën organische stof - fen af breken. Door middel van een classifica - tie (I, II, IIIA en IIIB) wordt het zuiverings - rendement van een IBA-systeem aangegeven. Hoe hoger het nummer van de classificatie, des te hoger het zuiveringsrendement. Bij IBA-systemen met een hoge classificatie wordt actief zuurstof toegevoegd voor een ef - ficiëntere en snellere zuivering. Na de zuive - ring kan het af valwater geloosd worden in een dichtbijgelegen waterweg of vijver. Het is aan de bewoners zelf om te bepalen of af valwater individueel of collectief wordt opvangen, gezuiverd en geloosd. In de toe - lichting van het bestemmingsplan staat be - schreven dat de gemeente Almere ervan uit - gaat dat bewoners af valwater op collectieve schaal opvangen, zuiveren en lozen. Toch wijst de praktijk anders uit. Op enkele bewo - ners na, heeft nagenoeg elk huishouden een eigen IBA-systeem geïnstalleerd. Bewoners kunnen niet zomaar voor elk IBA-systeem kiezen. Het waterschap verplicht de bewo - ners om een vergunning aan te vragen voor het lozen van af valwater. In die vergunning zijn bepaalde lozingsnormen opgenomen waaraan moet worden voldaan. Op welke manier bewoners aan die lozingsnormen vol- doen, mag zelf worden bepaald. Desondanks komen de gestelde eisen overeen met een IBA-systeem met een classificatie IIIB, dat on - der meer zwevende stoffen, stikstof, fosfaat zuivert. Het waterschap gebruikt deze lo - zingseisen om de kwaliteit van het opper - vlaktewater te beschermen. Het waterschap controleert de lozing - snormen van alle IBA-systemen met enige regelmaat. De effecten van IBA-systemen Zelf je af valwater behandelen, het vergt nogal wat. Maar nog belang - rijker, het heeft ook de nodige ef - fecten op het milieu. Uit de contro - les van het waterschap blijkt dat meerdere IBA-systemen niet voldoen aan de gestelde lozingsnormen. De oorzaken lopen uiteen. Zo zijn IBA-systemen vatbaar voor technische problemen. Een veelgehoord pro - bleem in Oosterwold is de beperkte zuivering van fosfaat. Daarnaast kan de werking van een IBA-systeem negatief worden beïnvloed omdat er producten in het systeem komen die daar niet thuishoren. Maar uiteindelijk zal de schaal van Oosterwold pas echt voor proble - men zorgen. Het cumulatieve effect van hon - derden IBA-systemen, gecombineerd met meerdere slecht functionerende systemen, resulteert in een verslechtering van het op - pervlaktewater. Deze verslechtering kan na - delige gevolgen voor de volksgezondheid be - tekenen. In dit verband kan er ook gewezen worden op het niet voldoen aan de wet: in Oosterwold wordt niet eenzelfde niveau van milieubescherming bereikt en er is ook geen provinciale ontheffing. "Als er een systeem een plek verdient in de ondergrond, dan is het de riolering wel" 21 PRAKTIJK ONDER DE GROND De nadelige effecten van het niet-rioleren stonden geregeld ter discussie. Recentelijk hebben de betrokken overheden dan ook een knoop doorgehakt: nieuwe bewoners wor- den wel degelijk op de riolering aangesloten. De gemeente gaat een hoofdriool aanleggen op de hoofd- en polderwegen. Verreweg de meeste bewoners in Oosterwold wonen niet aan zo'n hoofd- of polderweg, maar aan een zelf aangelegde kavelweg. De nieuwe bewo - ners dienen zelf rioolbuizen in de onder - grond van de kavelweg te plaatsen en aan - sluiting te zoeken op het hoofdriool. Op die manier blijft een zelfvoorzienend leven toch het uitgangspunt. De bestaande bewoners zijn niet verplicht zich alsnog op de riolering aan te sluiten, mits het IBA-systeem voldoet aan de lozingsnormen. Indien het systeem niet voldoet aan deze kwaliteitseisen, is aan - sluiting op de riolering onontkoombaar. Ruimte voor het riool! De ambitie om de bewoners zelf voorzie - nend te laten leven hebben de betrokken overheden ronduit serieus genomen. Ner - gens in Nederland wordt op de schaal van Oosterwold geëxperimenteerd met een au -tarkisch systeem van afvalwaterbehande - ling. En dat is logisch. Nederland is een dichtbevolkt land en iedereen heeft ten zeerste baat en belang bij aansluiting op de riolering. Er is brede overeenstemming over nut en noodzaak: de riolering komt ie - ders volksgezondheid en het milieu ten goe - de. Tot op heden bestaat er geen ander sys - teem dat op grote schaal zoveel bescherming biedt aan het milieu en de volksgezondheid als het riool. Vanuit een gezondheids- en milieuoogpunt is een IBA dan ook geen al- ternatief voor riolering (uitzonderingen daargelaten). Als er dus een systeem een plek verdient in de ondergrond, dan is het de riolering wel. Ook in Oosterwold. Laten we alsjeblieft genoeg ruimte behouden in de ondergrond voor die grijze buizen. Een Nederland met riool, iets beters kunnen we elkaar toch niet wensen. Rietveld. FOTO LILIAN VAN KARNENBEEK Het artikel is gebaseerd op een eerder verschenen wetenschappelijke artikel uit het tijdschrift Journal of Environmental Planning and Management. 22 De boven- en ondergrond van de stad als een samenhangend systeem Ontwerpen vanuit de doorsnede Steam densi? cation.BRON TUD DELTA URBANISM 23 Tekst Fransje Hooimeijer, Jutta Hinterleitner en Paul Gerretsen Geen gezonde stad zonder een gezonde ondergrond. En toch zijn de bodem en zijn bijbehorend eco- en watersysteem een sluitstuk in de gebiedsontwikkelingspraktijk. Wat, als we eens vaker doorsnedes door de boven- en ondergrondse stad zouden tekenen en de 'technische ruimte' van natuur en de stad onder het maaiveld meer aandacht zouden geven? Kunnen we daarmee tot een duurzamere inrichting van de stedelijke ruimte komen? 24 ONDERZOEK ONDERGROND I n Nederland is stedelijke groei voornamelijk verdichting: het con- centreren van functies, meervou - dig ruimtegebruik, intensief ge - bruikte parken en pleinen, hoogbouw. Maar naast de hoogte, moeten we ook de diepte in. Meer gebouwen bete - kent ook meer kabels en leidingen, par - keergarages, metrotunnels, ondergrondse passages en zo voorts. De ondergrond is de 'basis' van de stad, al staat dat niet altijd scherp op ons netvlies. Daar ligt de techni- sche ruimte, de machinekamer van de ste - delijke infrastructuur, waar door bijvoor - beeld energie- en mobiliteitstransitie steeds nieuwe technische voorzieningen aan worden toegevoegd. Maar er ligt voor - al ook de voorwaarde van natuurlijk leven, het eco- en watersysteem, cruciaal in de opgaven van klimaatverandering en biodi- versiteit. Steeds vaker is in Nederland de ondergrondse ruimte ook deel van de pu - blieke ruimte, met stedelijke functies en aantrekkelijke verblijfsruimte en belang - rijke verbindingen. Alleen door de boven- en ondergrond als een integrale opgave te beschouwen, kunnen we onze steden toe - komstbestendig maken. In steden met een dichte bebouwing is integraal ontwerpen noodzakelijk. Bij - voorbeeld bij de geplande binnenstedelijke ontwikkelingen van het Central Innovation District in Den Haag of de gebieden die Rotterdam in haar hoogbouw visie aan - wijst, verloopt stedelijke ontwikkeling fundamenteel anders dan in een buiten - wijk. Hier zijn de systemen van boven- en ondergrond niet alleen in de openbare ruimte verbonden, maar is ook ruimte on - der de gebouwen in beeld als dragers van Ontwerpend onderzoek naar het ideale ruimtegebruik in de doorsnede van de verdichte stad De auteurs van dit artikel zijn betrokken bij de ontwerpverkenning, 'Stad x ruimte ? De doorsnede van de stad als drager voor ruimte- en waardecreatie', die in het voorjaar van 2021 van start zal gaan. De stelling van dit project, geïnitieerd door de TU Delft, het COB, Vereniging Deltametropool en de Vlaamse overheid is dat ontwerpen vanuit de doorsnede van de stad kan helpen oplossingen te vinden voor de hier geschetste complexe vraagstukken. Voor de ontwerpstudie leveren meerdere Nederlandse en Vlaamse steden testlocaties aan: extreem verdichte plekken met verschillende ondergrondse condities die tegen het licht gehouden worden. Hierbij staan vragen centraal als: Kunnen gebouwen delen van de stedelijke infrastruc- tuur opnemen om de ondergrond te ontlasten? Wat is de rol van ondergrondse verblijfsruimten en gebouwde infrastructuur, en welke rol kunnen zij krijgen in het op orde krijgen van het ecosysteem van de stad? Door middel van ontwerpend onderzoek in een lerend netwerk waar de stakeholders van de testlocaties zitting in nemen, zal worden onderzocht hoe de complexe opgaven in de verschillende stedelijke gebieden kunnen worden vertaald naar duurzame ontwerpen. Dit levert naar verwachting nieuwe in- en vergezichten op voor de deelnemende steden, maar ook voor de toekomstbestendige inrichting van onze steden in het algemeen. Volg het project op https://www.cob.nl/wat-doet-het-cob/vakgebieden/ordening-en-waarde/ ontwerpstudie-stad-x-ruimte/ 25 "Als je de doorsnede uittekent, wordt duidelijk waar knel punten, maar ook kansen liggen" FRANSJE HOOIMEIJER 26 nieuwe duurzame infrastructuur; anders- om vraagt de beperkte ruimte onder de grond soms ook van gebouwen dat ze in - frastructuren of ecosystemen deel van het gebouw maken. Voorbeelden van over de hele wereld la - ten zien dat de interactie tussen onder - grond en bovengrond het ruimtelijk rende - ment van de stad kan verbeteren, vooral door het combineren van functies. Het Louvre in Parijs en het Wintercircus in Gent zijn representatief voor de meer - waarde van de ondergrond in het beter benutten van historisch waardevolle ge - bouwen. Les Halles in Parijs en de Beurs - traverse in Rotterdam zijn voorbeelden van hoe ondergrondse ruimte ook een kwalitatieve meerwaarde kan vormen Basisoverzicht van de Systeem Verkenning Ruimte en Ondergrond. BRON TUD DELTA URBANISM 27 door het toevoegen van nieuwe functione- le lagen aan de stad. Het Erasmus Medisch Centrum in Rotterdam gebruikt de onder - grondse ruimte van het naastgelegen Mu - seumpark als belangrijke schakel in de ver - dichtingsstrategie. Het uitplaatsen van parkeren maakte ruimte op de ziekenhuis - locatie om stapsgewijs de oude gebouwen te vervangen voor nieuwe. Bovendien heeft de parkeergarage een waterberging van 10.000 m3, wat een deel van de water - overlast in het Oude Westen oplost. Daar - bij beslaat de ondergrondse warmte-koude opslag van het medisch centrum een veel groter deel dan alleen het eigen terrein en loopt die onder het park door. Wellicht dat in de toekomst op nog grotere diepte het ziekenhuis ook gebruik kan maken van ge - othermie, waarmee de footprint straks ook 3 kilometer diep wordt. Interessante andere culturele en klima - tologische achtergronden voor het gebruik van ondergrondse ruimte zijn te vinden in Japan en Canada. In Osaka is een heel win - kelgebied ondergronds dat binnen de Ja - panse cultuur niet als benauwend wordt ervaren. Omdat Japan al rond 1900 metro - polen kende zijn mensen daar gewend om ruimte te delen. In Toronto bestaat er een steeds verder groeiend ondergronds net - werk met winkels en ingangen van gebou - wen, dat   een groot deel van de 's winters steenkoude straten als looproute vervangt. Denken vanuit de doorsnede Vooral in het westen van Nederland vergen ondergrondse ingrepen behoorlijke kunst - werken en is ondergronds bouwen kost - baar. De ondergrond wordt er wel 'dik wa - ter' genoemd, beheerd door gecontroleerde grondwaterstanden, vatbaar voor water - overlast, verdroging, verzakking, verzil - ting, vervuiling en andere 'plagen'. Kran -tenkoppen over lekkende kelderbakken, schade aan funderingspalen, ondergelo - pen parkeergarages en de moeizame aan - leg van metrotunnels, geven af en toe een inkijkje in deze ongekende wereld. Het wa - tersysteem is er een belangrijke conditie voor ondergronds bouwen, zeker in relatie tot de opgaven van klimaatverandering. De 1,7 miljoen kilometer kabels en leidin - gen die in Nederland in de grond ligt, waar - van 126.000 kilometer riolering, wordt be - heerd door ongeveer 950 kabel- en leidingbeheerders, met 483 gemeenten. In Rotterdam alleen al ligt 2500 kilometer aan rioolbuizen, met een totale vervangings - waarde van 1,6 miljard euro. De stad is, net als veel andere steden, bezig met een ver - vangingsoperatie. Veertig kilometer per jaar à 100 euro per meter die wordt gefinancierd met directe af boeking van de vervangings - investeringen. Hoe kwetsbaar dit systeem kan zijn laten de schades zien: telecomka - bels (inclusief CAI en OV) en laagspannings - kabels ? die over het algemeen het dichtst onder het maaiveld liggen ? ondervinden tien tot twintig duizend schades per jaar. Het riool ondervindt honderden schades per jaar door graafactiviteiten. Het areaal kabels en leidingen wordt door verdichting steeds omvangrijker en de energietransitie introduceert nieuwe "De ondergrond is de 'basis' van de stad, al staat dat niet altijd scherp op ons netvlies" ONDERZOEK ONDERGROND 28 "Het watersysteem is er een belangrijke conditie voor ondergronds bouwen" netten voor warmtetransport, elektrische netten voor laadpalen, en leidt tot het ver - vangen van ouderwetse gasleidingen voor wellicht waterstof. Vrijwel niets gaat eruit en er komt alleen maar meer bij, de onder - grondse 'machinekamers' raken steeds voller. Veel gemeenten weten niet meer hoe ze de bomen nog in het straatprofiel moeten krijgen, laat staan infiltratiestro - ken voor regenwater waar de klimaatadap - tatieprogramma's om vragen. In binnen - stedelijke gebieden is de gangbare manier van bouwen en de toenemende noodzake - lijke infrastructuur nauwelijks meer te combineren met de grote opgaven die een ander klimaat met zich meebrengt en de daarmee samenhangende noodzakelijke versterking van de biodiversiteit en infra - structuur voor hernieuwbare energie. De Nederlandse ruimtelijke ordening heeft wel juist door het feit dat we een klein en lastig grondgebied hebben een zeer sterke traditie van coöperatie. On - danks de lagenbenadering uit de jaren ne - gentig, waarin de ondergrond als belang - rijk verstrekpunt is geïdentificeerd, ontstaan plannen nog altijd vanuit de plat - tegrond. Als je echter de doorsnede uitte - kent, wordt duidelijk waar onvermoede knelpunten, maar ook kansen liggen. De doorsnede laat zien dat de stad een samen - spel is tussen statische gebouwen en de dy - namiek van de infrastructuur, het water - systeem en het ecosysteem. Het verdichtten van steden en daarmee gepaard gaande verzwaring van infrastructuur samen met de eisen die het natuurlijke eco - systeem ons oplegt, dwingen ons daarom om vanuit de doorsnede te gaan ontwerpen. Integrale aanpak Het betrekken van de onder - grond in de eerste fase van plan - vorming ligt in Nederland al enkele jaren op de tafel. De (voormalige) Carrousel Onder - grond en Waarde, die sinds 2017 omgevormd is tot een program - ma van het Centrum voor Ondergronds Bouwen (COB), werd door ingenieursbu - reaus van gemeenten actief ontwikkeld, omdat zij zagen dat veel problemen bij de uitvoering van projecten zouden kunnen worden voorkomen als de (geo-)data van de ondergrond aan de start van een project zouden kunnen worden meegenomen (COB, 2016; Amsterdam, 2019). Aan de TU Delft wordt bij de onderzoeksgroep Delta Urbanism sinds 10 jaar, samen met de Ge - meente Rotterdam, Deltares en TNO, on - derzoek gedaan naar het samenbrengen van onder- en bovengrond in de ruimtelij - ke planvorming. Het onderzoek richt zich op methodes voor een structurele dialoog tussen alle betrokken disciplines en het vinden van een gezamenlijke taal en ver - beelding van de integrale aanpak. Ter structurering van de dialoog is de Systeem Verkenning Ruimte en Onder - grond (SVRO) ontwikkeld (Hooimeijer & Maring, 2013). Het biedt een systeemover - zicht van informatie van de ondergrond en 29 de bovengrond, en kan worden gebruikt om systematisch de relaties en interferen- ties tussen boven- en ondergrond te bekij - ken. De ervaring leert dat alleen door de ondergrond vanaf het begin van een plan - vormingsproces te tekenen deze bestaans - recht krijgt in de gebiedsontwikkeling. In een integrale aanpak gaat het tekenen sa - men met het rekenen, en kan op basis van data en ontwerp een integraal plan tot stand komen. Hiertoe is het Technisch Pro - fiel ontwikkeld dat in feite de rauwe disci- plinaire data van de ondergrond vertaalt naar een samenhangend ruimtelijk beeld in een doorsnede. Op basis van het Tech - nisch Profiel kunnen allerlei oplossingen worden voorgesteld en in een potentie - kaart in beeld worden gebracht. Deze kaarten maken het mogelijk op voorhand kansen en problemen in plannen te identi- ficeren, en zijn een cruciale schakel naar het ontwerp dat erop volgt. Vergelijkbaar hiermee wordt de ondergrond door de ge - meente Amsterdam samengebracht in de 'Integrale ontwerpmethode openbare ruimte'[1], een bruikbaar raamwerk voor het ontwerp van duurzame straatprofie - len, dat thema's zoals leefmilieu, water en flora & fauna in het proces integreert. Duurzame stedelijke verdichting op alle schaal niveaus Het inpassen van ondergrondse ruimte kan als een katalysator voor grotere opga - ven van het bodem- en watersysteem wer - ken door plaats vrij te houden die anders door bebouwing zou worden ingenomen. Op de schaal van de kavel kan hetzelfde gedaan worden: het bouwen van een klei- ner ? maar dieper en hoger gebouw laat ruimte voor open bodem: goed voor de bio - diversiteit, waterbuffering en hittereduc -tie. Bovendien kunnen er door deze inte - grale blik in het algemeen betere verbindingen gelegd worden met het na - tuurlijk ecosysteem en kan er inspiratie gevonden worden voor natuur-inclusief bouwen. De schaal van het grotere gebied geeft aanleiding de bebouwing op een an - dere manier, met een ander business mo - del, van (groene) nutsvoorzieningen te voorzien. Te denken valt aan decentrale systemen waarin de producenten van de infrastructuur ook de eigenaren blijven. Uit deze mogelijkheden komt een nieuwe doorsnede naar voren waarin de onder- en bovengrondse ruimte verbonden zijn in het gebouw en met de systemen in haar omgeving. De doorsnede omvat niet alleen het gebouw, maar ook de relaties met de systemen op de grote schaal. Ondergrond inclusief ontwerpen maakt het mogelijk om meervoudig ruimtegebruik niet alleen als een stapeling van behoeften van mensen te interpreteren, maar ook om het ecosysteem in de stad de ruimte te ge - ven en te ondersteunen. Het bewust leggen van de link tussen de gebiedsschaal en de schaal van de kavel en het gebouw kan op verschillende manieren het duurzaam ont - wikkelen van een gebied verbeteren. ONDERZOEK ONDERGROND [1] https://openresearch.amsterdam/nl/ page/58877/integrale-ontwerp methode- openbare-ruimte 30 Down to earth: droogte in de delta STUDIO MARCO VERMEULEN. 31 Een meterslange doorsnede door het Nederlandse landschap en haar ondergrond toont de specifieke wateropgaven waar de regio's de komende tijd een oplossing voor zullen moeten vinden. Waterkwaliteit, verzilting en verdroging vormen de belangrijkste problemen. Door tot onder de grond te laten zien hoe het zoetwatersysteem werkt, wordt de zoetwateropgave helder. Deze kan dienen als hefboom bij een integrale aanpak van de transitieopga- ven in de Nederlandse delta. Het IABR-Atelier 'Down to Earth' toont problemen en oplossingen voor verschillende landschappen. Per deelsysteem wordt een toekomstbeeld geschetst met bouwstenen om het water-bufferend vermogen te vergroten. Deze variëren van het vernatten van veengebieden tot het vergroten van zoetwaterbellen in de duinen. Ook wordt een zoetwater getijdengebied in de Maas voorgesteld dat werkt als een natuurlijke zuiveringsmachine. In de stad zullen sponsparken en polderdaken de bodemdaling en hittestress tegen- gaan. De hier getoonde beelden zijn uitsnedes ter plekke van de Noord Hollandse duinen en veengronden en het Brabantse zand. De doorsnede is onderdeel van de IABR tentoonstelling DOWN TO EARTH: DROOGTE IN DE DELTA en is gemaakt door Studio Marco Vermeulen. Down to earth 32 33 BEELDESSAY 34 Praktische oplossingen, lange termijn visie, nieuwe werkwijzen en City Deal in Rotterdam "De ondergrond komt boven" 35 Tekst Annemiek Rijckenberg en Jutta Hinterleitner De ondergrond in Rotterdam is in beweging, letterlijk en ? guurlijk. Jutta Hinterleitner en Annemiek Rijckenberg gingen in gesprek met Mattijs van Ruijven, hoofd Stedenbouw Rotterdam, Wil Kovacs, manager ondergrond bij Stadsbeheer, en Wiebe Oosterhoff, strategisch adviseur Stadsbeheer. Werkzaamheden Bergse Dorpsstraat Rotterdam. FOTO BERTUS BOOGERT, GEMEENTE ROTTERDAM 36 Rotterdam staat op de kaart met over- stromingsrisico's, verzilting, de orde - ning van kabels en leidingen, slappe bodem, verdroging, paalrot en funde - ringsproblemen. Is dit nog te over - zien, en hoe pakken jullie dit aan? Mattijs van Ruijven: "De grootste verschui- ving in het denken is dat we in Rotterdam de beheer- en ontwikkelopgave aan het koppelen zijn: niet alleen repareren, maar ook ontwikkelen, extra woningen toevoe - gen, én verdichten én klimaatadaptatie. De meeste technische kennis zit bij het Ingeni- eursbureau en de dienst Stadsbeheer, die probeert alle assets in ondergrond en bo - vengrond in kaart te brengen, en de beheer - vraagstukken beter toegespitst te krijgen." Wil Kovacs: "De ondergrond heeft in Rot - terdam geen eigen beleidsparagraaf, in Amsterdam wel. Bij ons is buitenruimte in beleidsstukken gedefinieerd als samenhan - gend geheel van bovengrond én onder - grond. Buitenruimte moet dus integraal gelezen worden. Die ondergrond bestaat uit vele kubieke kilometers ruimte, en is in zijn totaliteit een publieke verantwoordelijkheid. Het is een 'openbare ruimte', waar beperkingen zoals de privaatrechtelijke grenzen in de platte - grond, niet gelden. 'Bodem' is de term van - uit de milieuwetgeving, en is een déél van de ondergrond. Wegblijven van eigendoms - discussie is belangrijk, ook bij de ontwikke - ling van plannen door stedenbouwkundi - gen en landschapsontwerpers, de ondergrond moet los van privaatrechtelijke grenzen worden bezien. Om dat goed te laten functioneren, is er een 'kernregistratie ondergrond' opgestart. Doel is om de ondergrond transparant te kunnen weergeven, maar dat is exclusief gebouwde samengestelde objecten. Kelders en dergelijke zijn apart geregistreerd. Wiebe Oosterhoff: "De verdichting van Rotterdam leidt tot een enorme druk bo - ven- en ondergronds. Daarnaast zijn er de grote transities: biodiversiteit, klimaat, energie. Dit maakt een andere aanpak en programmering nodig, voor vergroening en extra buizen in de ondergrond. Om dat goed te organiseren moeten in feite Stadsontwikkeling en Stadsbeheer sa - mengevoegd worden. We moeten op zoek naar het beste van beide werelden!" Wordt er in Rotterdam integraal ont - worpen aan boven- en ondergrond? Gaat de ondergrondse stad de boven - grondse bepalen? MR: "De dienst Stadsbeheer ziet de onder - grond als beheerverantwoordelijkheid, maar alle domeinen moeten in boven- en ondergrond gaan denken. De ondergrond bepaalt vaak wat er bovengronds gebeurt: meer heftige regenval vraagt meer water - opslag, zoals waterpleinen, en voor infiltre - ren is doorlatendheid nodig. Het verzakken van de buitenruimte maakt gebouwen min - der toegankelijk. Door   hetere zomers en minder neerslag ontstaan problemen voor het groen in de stad." WK: "We komen uit een tijdperk waarin ruimte geen probleem was en het makkelijk was alles in de ondergrond te leggen, die was zacht, makkelijk om in te graven. Het ge - bruik van de ondergrond gaat veranderen, je kan niet een straat vol met bomen zetten zonder de wortels in te plannen. Er zijn drie domeinen die conflicteren, klimaat, energie - transitie en kabels en leidingen." WO: "Het instrumentarium is nu sterk op de bovengrond gericht, 'de omgevingsvisie stopt bij het maaiveld', maar de opgave is driedimensionaal. Ook voor de ondergrond is er één opgave, het mogelijk maken van alle transities en de   vernieuwing van de stad. 37 PRAKTIJK ONDER DE GROND BRON: STRAADKRANT 5 2021, BOSCHSLABBERS LANDSCHAPSARCHITECTEN & BURO BERGH BRON: STRAADKRANT 5 2021, BOSCHSLABBERS LANDSCHAPSARCHITECTEN & BURO BERGH 38 Het vraagt om planologisch instrumentari- um voor de ondergrond dat er nu niet is." Hoe zijn jullie opgaven aan het kop- pelen? MR: "Rotterdam heeft hoge duurzaamheids - eisen en wil ook de betaalbaarheid van wo - ningen beschermen. Er zijn problemen met funderingen en achterstallig onderhoud. We moeten herstel van de bestaande situatie koppelen aan de verschillende nieuwe opga - ven. Alleen zo leidt het daadwerkelijk tot een integrale verbetering [1].  Slimmer bouwen is nodig, zoals de drijvende constructies van Leonidas in Kralingen-Oost. Niet integraal de grond ophogen, maar de bouwwijze aan - passen aan de ondergrond. Waar het koppe - len lukt, zoals bij de waterpleinen of op da - ken van gebouwen, zie je een immense uitstraling en enthousiasme." Ondergrondscan. BRON: STRAADKRANT 5 2021, BOSCHSLABBERS LANDSCHAPSARCHITECTEN & BURO BERGH 1 JAMMER GENOEG MOGEN CORPORATIES KOSTEN VOOR ONDERHOUD ALLEEN VAN DE BELASTING AFTREKKEN, WANNEER ZE GÉÉN AANVULLENDE VERBETERINGEN AANBRENGEN. (AR) 39 PRAKTIJK ONDER DE GROND WK: "Het grootste probleem is dat we als superspecialisten de oplossing niet hebben. We zijn deskundig op het verleden, 'Hoe we het tot nu toe hebben gedaan'. Ik geloof zeer in pilots en proefprojecten. Als je voor de energietransitie stadsverwarming uitrolt, past dan over 10 jaar de af valscheiding er nog in? Iedereen moet open samenwerken en denken, luisteren en afstemmen. Nieu - we generaties lijken dat vanzelfsprekender te doen en ik ben recentelijk uit mijn functie gestapt om hen ruimte te bieden. In BoTu, Bospolder-Tussendijken, ging in smalle straten de keuze tussen waterleidin - gen, infiltratiekratten en bomen. De buizen voor restwarmte lopen door die straten, maar   vervolgens is er geen ruimte meer voor bomen. Eén opgave gerealiseerd bete - kent dat andere zoals hittestress en aange - naam straatbeeld worden verwaarloosd. Dat voorkomen vraagt afstemmen, advies inwinnen, goede adviseurs, die allemaal meedenken en elkaar helpen. Bijvoorbeeld door in iedere straat elke leiding maar één 40 keer te leggen, met aansluitingen over en weer. BoTu is de eerste wijk in de energie- transitie, daar leren we heel veel van. Ieder project wordt weer beter dan het vorige. Over tien jaar doen we het vast anders en beter, maar we moeten ergens beginnen!" MR: "De nieuwe vorm van stedenbouw, samenwerken met meerdere disciplines, vraagt om expertise over de gevolgen van de keuzes. Integraliteit is nu allesbepa - lend. Next City is ons programma om nieu - we opgaven inzichtelijk te maken: is het een systeem-, een verdelings- of een inpas - singsvraagstuk? Systeemkennis én gevoel voor de ruimtelijke impact van de keuzes zijn van belang." WK: "De belangrijkste vooruitgang vind ik, dat planologen en stedenbouwkundigen de ondergrond nu ook tot hun domein reke - nen. De ogen van een nieuwe generatie ont - werpers zijn geopend, zij zíen de onder - grond. Het proces van onderzoek en ontwerp geeft durf voor nieuwe stappen, en dan moeten wij loslaten, dat is best eng!" Groot riool waar stadsverwarmingsbuizen onderdoor steken. BRON GEMEENTE ROTTERDAM 41 Dus alles wordt nu 3D? WK: "In het Stationsgebied is de onder- grond al meegenomen, bij de Koopgoot ook, bij de Coolsingel gedeeltelijk. De grote me - trostations zijn ook vanuit 3D herontwik - keld. Nesselande is nu een pilot, de hele wijk is in 3D getekend. Deze weergave van vastgelegde data is een goede registratie, maar het ontwérpen van de ondergrond moet nog komen. Dat vinden mensen span -nend. De werkelijkheid in 3D veroorzaakt ook vervreemding, het beeld mag niet té mooi worden. Het is voor een reëel beeld dan nodig de kwaliteit te downsizen. Beper - ken moet je leren, want de techniek is onbe - grensd! Een zeven is voldoende." MR: "De ondergrond in 3D is nu klaar, bruikbaar en toegankelijk [2], en die maakt ook duidelijk, dat de impact van onder - grondse contouren veel groter is dan de kavel. Bijvoorbeeld WKO installaties heb - ben een grotere ondergrondse omvang in impact en voetafdruk dan het gebouw waar het voor gerealiseerd wordt. Bij het Centraal station kwamen we er achter dat al die bouwwerken in de ondergrond (fun - dering, garages en tunnels) een grote im - pact kunnen hebben op grondwaterstro - men. Dat is toen net goed gegaan. Kan de gemeente Rotterdam al die rollen aan? Mattijs van Ruijven: "Beheer van de open - bare ruimte, boven- en ondergronds, ligt op het bord van de gemeente, maar we kunnen niet onbeperkt blijven stapelen als alles in die publieke ruimte opgelost moet worden. De herinrichting van de Coolsingel is prachtig, maar ook daar zijn concessies ge - daan. De werkelijkheid is weerbarstig: veel verschillende partijen in de ondergrond met eigen afschrijvingstermijnen, en kennis over elkaars planningen ontbreekt; de kabelaars zijn zonder bestemmingsplan ondergrond of verplichte kabelgoot moeilijk te beteugelen. We staan voor een nieuwe fase: de grote tran - sities (energie, mobiliteit, klimaat) en drukte in de ondergrond vragen nieuwe competen - ties. Open manieren van samenwerking en bundelen van financieringsstromen van be - heer, moeten worden uitgevonden. PRAKTIJK ONDER DE GROND 2 VIAHTTPS://WWW.ARCGIS.COM/HOME/ITEM.HTML?ID=8A6B6626670B4720AC067DC432E7A5F 42 Ondergrondse leidingen in Charlois. BRON GEMEENTE ROTTERDAM Zijn de gemeentelijke ? nanciën en de bestuursstructuur op deze nieuwe opgave ingericht? Wil Kovacs: "De stad krijgt er gratis een enorme portie ondergrond bij, 165 Km³! Ik heb door studenten laten uitzoeken, of de gemeente zich kan terugtrekken uit de re- gelpraktijk. Conclusie: Je kunt het niet aan de chaos overlaten, de gemeente moet de regierol behouden. De ondergrond valt in Rotterdam onder vier wethouders: econo- mie, milieu, klimaat en veiligheid. We vroe- gen ons ook af of het logisch zou zijn een economische waarde van bijvoorbeeld één Euro per m³ aan de ondergrond toe te ken- nen, maar dat is niet logisch. Je kunt niets vermarkten of kapitaliseren, en dus gaan we uit van een kapitaalwaarde nul. Van daaruit kun je rekenen met toegevoegde of afnemende waarde. Wanneer je de onder- grond volpropt zodat je de ruimte niet meer kunt benutten, is het negatief voor de stad, dan kun je niet door met je plannen. We moeten denk ik verordeningen gaan maken met een indelingssystematiek, en daarom hoort ondergrond thuis in het be- leid voor de openbare ruimte." WO: "De vormgeving van dit nieuwe be- leidsterrein is onderwerp van de nieuwe City Deal 'Integrale Aanpak Openbare Ruimte' die op dit moment wordt uitgewerkt door het Rijk en een 10-tal gemeenten, w.o. Rotterdam. [3] Deze City Deal gaat over de relatie onder- en bovengrond, en dat is vreemd genoeg een nieuw onderwerp voor het Rijk. Er zijn