THEMA Regio volgt functie #4/2019 Vakblad over de leefomgeving voor ruimtelijke professionals en woonexperts 1 De regio krijgt vorm In gesprek met drie regiodirecteuren EN VERDER 4 Is het aan de regio? Hoofdredactioneel 72 Column Hanna Lára Pálsdottir en David van Zelm van Eldik 94 Recesies Slim Zand en Pontsteiger ARTIKELEN 6 De NOVI verdwijnt in het regionale gat Over de democratische legitimiteit van de regio 32 Verbeelding als kracht De betekenis van ontwerpend onderzoek voor regionale visieontwikkeling 54 Foodvalley Vruchtbare regionale samenwerking 64 Via Parijs Een ontwerpverkenning naar een klimaatneutraal Nederland 74 Inzicht in ruimte Provincie Groningen brengt ruimteclaims in beeld BEELDESSAY 60 Lappendeken van regio's Beeldessay INTERVIEWS 50 Interview met Riek Bakker Inhoud als verbindende factor Regio Utrecht stelt gezonde leefomgeving centraal Uiteindelijk is de regio van niemand Regionale samenwerking Parkstad Limburg 12 22 40 COVER Illustratie is gemaakt door Kersten Nabielek THEMA REGIO VOLGT FUNCTIE 84 Sociale huur in EU-perspectief Balans na tien jaar inkomensgrenzen sociale huur in Nederland Inhoud 2 Annemiek Rijckenberg Zelfstandig adviseur stedelijke ontwikkelingDavid van Zelm van Eldik Ministerie BZK Flip ten Cate Federatie Ruimtelijke Kwaliteit Hanna Lara Pálsdottir Ministerie BZK Jutta Hinterleitner Programmamanager BNA OnderzoekJoost Zonneveld Ruimte + Wonen Kersten Nabielek Planbureau voor de Leefomgeving Leo Pols Planbureau voor de LeefomgevingMiriam Ram College van Rijksadviseurs Aan dit nummer werkten mee: Auteurs 3 RUIMTE + WONEN NETWERK Paul Gerretsen Vereniging DeltametropoolPeter Bertholet Parkstad LimburgRob van Hilten Utrecht10 Ron Lander Provincie Groningen Sebastian Garnier AxHASteven Wester Provincie Groningen Cees-Jan Pen, Fontys Hogeschool 4 Regio niet te stuiten In het verleden zijn regio's al verschillende malen for - mele bevoegdheden toebe - deeld en vervolgens, onder het mom van het tegengaan van bestuurlijke drukte, ook weer afgenomen. De Wet Gemeenschappelijke Rege - lingen (WGR+) is in 2015 afgeschaft, ondanks positie - ve evaluaties, maar daar - mee was de regio niet van het bestuurlijke toneel ver - dwenen. Er zijn interessante bewegingen: regio's, die niet als bestuursorgaan willen opereren maar puur op de inhoud samenwer - king willen organiseren, resultaatgericht, praktisch en efficiënt. Nieuwe metro - poolregio's die juist sterkere bestuurskracht proberen te organiseren. Maar ook de regio als parkeerplaats van alles wat elders liever nog even niet wordt opgelost. Ook bij de rijksoverheid, die voor de uitwerking van de Nationale Omgevingsvisie alle heil van regio's ver - wacht, zonder zich op echte doelen te binden. Nog im - mer verkokerde ministeries, die het geld voor ruimtelijke investeringen strak onder zich houden, alsof de krui- mels van de tafel van het MIRT worden geveegd voor de zogenaamde regiodeals. Een goed moment om het spectrum aan ontwikkelin - gen en opvattingen te ver - kennen, vooral door men - sen uit de praktijk aan het woord te laten, en uit het hele land. We zijn niet de enigen: het PBL presenteert nog dit jaar het resultaat van haar onderzoekingen, de Rli hield een conferentie met vooral bestuurders, die uitriepen, dat de regio van iedereen is. En dus van niemand, want bij wie kun - nen de regio's straks steun en middelen halen voor hun programma's? Kracht van de regio Wie komt u tegen in dit nummer? Flip ten Cate uit zich kritisch over de demo - Is het aan de regio? De energietransitie, be­ houd van het landschap en de woningbouwopga­ ve. Het zijn maar een paar grote uitdagingen waar 'de regio' voor staat. Het begrip regio is ruim­ telijk zo ongeveer het meest flexibele dat er be­ staat. Het omvat afhanke­ lijk van waar je je bevindt hele continenten, lands­ delen, agglomeraties of stadsdelen. In Nederland is er, ondanks alle inter­ nationale spraakverwar­ ring, behoorlijke consensus over wat regio betekent. Namelijk: een gebied kleiner dan een provincie en bestaande uit meerdere gemeenten, met een redelijk samen­ hangende identiteit. Voor veel inwoners is de regio het daily urban system. Regio verdween niet van het bestuurlijke toneel" 5HOOFDREDACTIONEEL cratische legitimiteit van de regio. Het is volgens hem bovendien onduide - lijk wie nu eigenlijk beslui- ten neemt in regionale netwerken. Stedenbouw - kundige Riek Bakker wijst er op dat die regionale samenwerking uit nood geboren is, omdat een stevige visie op de ruimte - lijke toekomst van Neder - land op nationaal niveau ontbreekt. De regio is vol- gens haar ook niet het schaalniveau waarop grote nationale vraagstukken kunnen worden opgepakt. En dat is ook de portee van het artikel van Miriam Ram over een toekomstvi- sie op Nederland na de energietransitie: er zijn af wegingen op nationaal niveau nodig die de ener - giestrategieën op regio - naal niveau te boven gaan. Als we overal hetzelfde willen doen, dan komen we er niet. Dat volgens Ron Lander en Steven Wester zelfs in de op het oog lege provincie Gronin - gen de vele ruimteclaims beginnen te wringen, ver -baast dan ook niet. In Zuid-Limburg vraagt Peter Bertholet, directeur van wat wel de oudste regiona - le samenwerking van het land wordt genoemd, om een meer stevige inbed - ding van regionale samen - werking in bestuurlijk Nederland. Inter views met directeuren van drie me - tropoolregio's laten ver - schillen, maar vooral grote overeenkomsten en prag - matisme in de praktijk van de regio zien. Licht of zwaar, in de re - gio's zelf bestaat groot ver - trouwen in de kracht van regionale samenwerking. Niet van bovenaf opgelegd maar vormgegeven door de betrokken overheden zelf. Wij vinden dat een hoopvol- le en vernieuwende ontwik - keling. Paul Gerretsen Annemiek Rijckenberg Joost Zonneveld 100 JAAR 'STE DE N BOUW E N VOLKSH U ISVESTI NG' Ruimte + Wonen is in 2015 ontstaan uit de tijdschriften Stedenbouw en Ruimtelijke Ordening (S+RO) en Tijd­ schrift voor de Volkshuisves­ ting (TVV). In 1919 begon het Nederlandse Instituut voor Ruimtelijke Ordening en Volkshuisvesting (Nirov) met het uitgeven van vaktijd­ schriften op deze werkterrei­ nen. Ze hebben verschillende namen gehad, zijn samenge­ gaan, weer opgesplitst, en worden nu voortgezet door uitgeverij Aeneas Media, met een redactie van vrijwillige vakgenoten. Het Nirov stelde zich ten doel om de leefom­ standigheden van arbeiders te verbeteren. Niet alleen volkshuisvesting, maar ook stedenbouw en ruimtelijke ordening waren volgens de grondleggers van de tijd­ schriften daarvoor essentieel. Die gedachte staat na 100 jaar nog steeds overeind. 6 7 O ok in de Nationale Omge- vingsvisie (NOVI) worden de opgaven van klimaat, energie, woningbouw, mo - biliteit en landschap vanuit Tekst Flip ten Cate De regio is hot. Voor de grote problemen van Nederland is 'de regio' de panacee. Er zijn Regionale Energiestrategieën (RES) in de maak, gebiedsagenda's, er zijn al cultuur- regio's, mobiliteitsregio's, veiligheidsregio's, en regionale omgevingsdiensten. Inhoude- lijk is dat onvermijdelijk, maar bestuurlijk en democratisch gezien is het dramatisch. Over de democratische legitimiteit van de regio REGIO VOLGT FUNCTIE NOVI verdwijnt in regio - naal gat 8 de regio benaderd. Net als bij de regionale energiestrategieën zullen het er een stuk of dertig worden.Inhoudelijk gezien is het logisch om de regio te kiezen als het optimale schaalni- veau. Veel problemen laten zich immers niet oplossen op lokale schaal. De mobili- teit is er een van. OV-verbindingen tussen de periferie en het centraal station zijn per definitie regionaal. Ook het koppelen van bijvoorbeeld ecologie aan duurzaamheid en klimaatvragen vraagt om een hoger schaalniveau dan het lokale. Gebiedsge - richt denken leidt immers tot integrale en kwalitatief hoogwaardige oplossingen, in tegenstelling tot probleemgericht denken. De NOVI gaat in op de grootschalige vraagstukken van dit moment: hoe gaan we voorzien in duurzame energie, vol- doende woningen, veiligheid tegen kli- maatverandering, verstandige mobiliteit, en hoe bieden we de problemen van bo - demdaling en bevolkingskrimp het hoofd. De NOVI geeft een analyse van de omvang van de opgaven. Nadrukkelijk gaan de op - stellers niet in op de vraag wáár we die problemen gaan adresseren, want het Rijk heeft de ruimtelijke ordening immers ge - decentraliseerd. Toch omvat de visie be - langrijke principes die richtinggevend zijn voor de besluitvorming. Dubieus middel Net als de provinciale en gemeentelijke omgevingsvisies, is de NOVI juridisch al- leen bindend voor de overheid die hem heeft vastgesteld. Wat in de NOVI staat kan strikt genomen door de provincies en gemeen - ten genegeerd worden. Om dat te voorkomen wordt er een 'be - stuursakkoord' gesloten: een contract tussen de regering, het Interprovinciaal Overleg en de Vereniging van Nederlandse Ge - meenten met afspraken over rolverdeling, samenwerking, planning en de inzet van instru - menten en geld. Een dubieus middel, want IPO en VNG kun - nen helemaal geen akkoord slui - ten namens de provincies en ge - meenten, tenzij ze er via de omweg van een ledenvergade - ring door een meerderheid toe gemachtigd worden. De koninklijke weg - het borgen van de rijksbelangen uit de NOVI via wetgeving - is ingeruild voor het dubieuze handjeklap van het bestuursak - koord. De 21 nationale belangen uit de NOVI worden in 'omgevingsagenda's' per lands - deel (daar zijn er vijf van, dat u dat weet) omgezet in harde afspraken. Het gaat dan om alle projecten die nodig zijn om Neder - land energetisch duurzaam en klimaatvei - lig te maken, om de woningnood op te los - "Borgen van rijksbelangen via wetgeving is ingeruild voor dubieus handjeklap" 9 REGIO VOLGT FUNCTIE sen, het land per lucht bereikbaar, et cetera. Die omgevingsagenda's worden 'interbestuurlijk' gemaakt, aldus de NOVI. En hoewel de NOVI nog niet door het kabi- net is vastgesteld, noch parlementair de- mocratisch gelegitimeerd, wordt in de loop van dit jaar toch alvast maar gestart met de omgevingsagenda's naar het model van pilot Omgevingsagenda Oost. Want de urgentie is groot. Regionale besluiten Alle omvangrijke en omstreden maatre - gelen worden binnen die landsdelen regi -onaal opgelost. De windmolens, de zon - ne-akkers, de nieuwe grootschalige NOVI-wijken: ze worden gebaseerd op re - gionale besluiten. Hoe ziet zo'n regionaal besluit eruit? In de NOVI-regio ligt de programmatische regie bij het Rijk, die spreekt met de provincie en met de gemeenten in de regio. Wie neemt het regionale besluit? Dat is nu nog een beetje schimmig. Onlangs vroeg ik de trek - ker van één van de regionale energiestra - tegieën wie haar baas was. Het bleef stil: ze is eigen baas. Maar haar opdrachtgever dan? Eh? de provincie, het waterschap en Luchtfoto Rotterdam. DJ E DJ 10 "Straks wordt die beloofde biodiverse polder een woningbouwlocatie" de twaalf gemeenten in die regio te samen. De meest krachtige vorm van regionaal bestuur (eufemistisch "verlengd lokaal bestuur" genoemd) verloopt via een Ge - meenschappelijke Regeling op grond van de Wet gemeenschappelijke regelingen (Wgr). Alle gemeenten in een regio sturen een af vaardiging naar het regiobestuur, en zo ook de provincie en wellicht straks ook het Rijk (de Raad voor leefomgeving en infrastructuur pleit in dit kader voor de terugkeer van een 'hoog-ambtelijke' rijksvertegenwoordiger). Het veelal uit - voerend werk wordt uitgevoerd door ambtenaren die niet voor een gemeente werken, maar voor de directeur van het regionale orgaan (zoals een omgevings - dienst of veiligheidsregio). De taken van de regio zijn vastgesteld door de deelne - mende gemeenteraden, provinciaal be - stuur en regering. Het maakt het regiobe - stuur tot een inf lexibel orgaan: wat niet precies binnen de opdracht valt, behoeft de goedkeuring van alle aangesloten volksvertegenwoordigingen. Elke deelne - mer heeft een veto: taakverandering is daarmee praktisch onmogelijk. Voor de uitvoering van de NOVI hoeft niet per se een Wgr-orgaan worden op -gericht. Het kan ook informeler: via af - spraken op grond van vertrouwen tussen bestuurders die allemaal hun eigen ver - antwoordelijkheid behouden. Dat is veel flexibeler, maar onwerkbaar als de afzon - derlijke belangen te verschillend zijn. De moordende concurrentie bij het plannen van lucratieve doch overbodige bedrijven - terreinen bewijst dat regionale afstem - ming niet altijd slaagt. Ongelijke relatie Ernstiger wellicht is de ongelijke relatie tussen overheden: de rijksvertegenwoor - diger en de provinciaal vertegenwoordiger rapporteren elk aan één politieke chef, de gemeentelijke vertegen - woordiging heeft te maken met een veelheid aan gemeentebe - sturen met verschillende politie - ke visies. Omdat het bij de NOVI gaat om nationale belangen, zal het Rijk die ofwel door een natio - naal programma, ofwel door in - structieregels aan gemeenten kunnen opleggen. Voor de pro - vincie geldt hetzelfde: de 'hoge - re' overheid heeft een machts - middel. Een politicus van een kleine gemeente, die aan zijn kiezers beloofd heeft te investeren in de biodiversiteit van een specifieke polder, en op grond van die belofte wethouder is geworden, kan zijn afspraak dus niet nakomen. Hoewel de Omgevingswet de ruimtelijke ordening naar de gemeenten heeft gedecentrali - seerd, en belooft dat inwoners mogen mee - praten met de visie- en beleidsontwikke - ling en zelfs met de concrete planvorming, staan de wethouder, de gemeenteraad en de inwoners, als puntje bij paaltje komt, met lege handen. 11 Straks wordt die beloofde biodiverse polder dus een woningbouwlocatie, of een zonne-akker, omdat het regio-orgaan dat zo heeft beslist. Moet de participerende bewoner van dat dorp de volgende keer op een andere politicus stemmen? Nee, dat zal geen fluit helpen. Zijn wethouder heeft in het overleg zijn best gedaan, maar legde het af tegen een meerderheid die zijn pol- der nodig had om de van landsdeelzijde bepaalde opdracht te realiseren. De lokale politicus valt niets te verwijten, en de pro - vinciebestuurder evenmin want de polder legde het loodje bij meerderheid van niet-gelegitimeerde stemmen. Kleine regiootjes Wat hier beschreven is, is geen nieuw pro - bleem. Al decennialang breken bestuurs - kundigen en politici zich het hoofd over dit ondemocratische 'regionale gat'. De afge - lopen decennia zijn pogingen gedaan om het gat te dichten met Wgr-plus regio's, stadsprovincies, BON-gebieden ('Bestuur op Niveau' I en II), en landsdelen. Niets is gelukt. Er is geen vooruitzicht dat dat bin - nenkort anders wordt. Daar staat tegenover dat het aantal ge - meenten de afgelopen dertig jaar door fu - sies en herindelingen zonder geweldige on - gelukken is gehalveerd tot de huidige 355. Gemeenten worden steeds groter. Steevast is het argument dat kleine gemeenten de aan hen overgedragen taken niet goed kun - nen uitvoeren. De gemeenten zijn inmid - dels zo groot dat ze zelf kleine regiootjes geworden zijn. Maar nog lang niet groot genoeg om de NOVI-opgaven zelfstandig te kunnen uitvoeren. En dus wordt vertrouwd op de regio. Maar niemand is voor een regi- onaal besluit verantwoordelijk te houden, geen regiobestuurder hoeft rechtstreeks verantwoording af te leggen aan de regio -nale volksvertegenwoordiging. Gaat er straks iets mis, of ontstaat er onvrede onder het volk, dan kan elke lokale bestuurder zich veilig verschuilen achter het collectief.  De betrokkenheid en de interesse van in - woners in politiek en bestuur, zeker op lo - kaal niveau, is de afgelopen decennia flink toegenomen, als je de sociale media als in - dicator mag nemen. Maar ook het wan - trouwen groeit, net als de boosheid op de bestuurlijke 'elite'. Het lijkt in dat licht niet verstandig om besluiten over de inrichting van de fysieke leefomgeving in handen te leggen van regio's die niet democratisch zijn gelegitimeerd. Wie een ondemocrati- sche weg kiest om ons land toekomstbe - stendig in te richten, drijft de duivel uit met Beëlzebub. REGIO VOLGT FUNCTIE LEES MEER Lees dit artikel ook online. 12 Tekst Paul Gerretsen, Annemiek Rijckenberg, Joost Zonneveld Alle gelukkige regio's lijken op elkaar, dat blijkt uit de drie interviews, die we met regiodirecteuren hebben gehou- den. Ze gebruiken alle drie familiemetaforen, en dan wor- den de verschillen ook duidelijk. Een aantal thema's springt er uit: het werken aan een nieuwe cultuur van ver- trouwen en samenwerking, de behoefte aan een integraal programma, en de bescheiden, níet bestuurlijke opstelling van de regiobureaus. Er komt steeds meer aandacht voor de plek van de gemeenteraden, als verbinding met de in- woners van de regio's, en voor samenwerking met de pro- vincies. Ze zijn allemaal door de inhoud gedreven. Het is nu een spannende tijd, wat gaat de samenwerking opleve- ren? Het zou goed zijn de voortgang te meten, en dat was ook een oproep aan Ruimte + Wonen, let op ons! In gesprek met drie regiodirecteuren De regio krijgt vorm 13 Utrecht en omliggende gemeenten bouwen aan een regionaal netwerk zonder formele structuur. "Er is nauwelijks een A4 met afspraken vastgelegd," zegt algemeen manager Maurits Hoeve. Het uitgangspunt is relevante samenwerking op inhoud. "Het is niet de bedoeling dat we een nieuwe bestuurslaag creëren." "Het beloofde een emotionele en roerige avond te worden, met in de zaal 175 in- sprekers die de bouw van nieuwe wonin - gen in hun buurt niet zagen zitten. Maar de wethouder van de betreffende gemeente was vastbesloten te gaan staan voor de bredere opgave in de regio." Maurits Hoe - ve is sinds april dit jaar interim algemeen manager van U10, het netwerk van ge - meenten in de regio Utrecht. Hij vindt de houding van deze wethouder een treffend voorbeeld hoe 'de regio' steeds meer op het Utrechtse regio U10: samenwerken zonder formele structuur Maurits Hoeve, U10AT OSBORNE 14 REGIO VOLGT FUNCTIE De bestuurlijke en ambtelijke werkwijzen gaan zich volgens Hoeve steeds meer aan - sluiten op de regionale realiteit. "Tegen - woordig hangt alles met elkaar samen. Als je ergens woningen wil bouwen, dan moet je ook zorgen voor goede bereikbaarheid en de kwaliteit van het land - schap behouden. Het gaat er vooral om dat bestuurlijk en ambtelijk begrip ontstaat voor elkaars belangen. Om die reden hebben we de regionale samen - werking breed neergezet. Er zijn zes inhoudelijke bestuurstafels met ieder een ambtelijke pijler. Op sommige onderwerpen, zoals de woningmarkt is het al langer vanzelfsprekend dat we regio - naal afstemmen, maar structurele samen - werking op thema's als 'de klimaatneutrale regio' of 'groen en landschap' is nieuw." Het is daarbij volgens Hoeve een kans om de provinciale omgevingsvisie (POVI), het Ruimtelijk-Economisch Perspectief (REP) en ook het Meerjarenprogramma Infra - structuur, Ruimte en Transport (MIRT) vanaf het voorjaar van 2020 gelijk op te laten lopen in de besluitvorming. 'Gezond stedelijk leven' is als missie gekozen voor de samenwerking, plannen in de regio moeten aan dat uitgangspunt bijdragen. ? waarover meer in de bijdrage van Rob van Hilten in dit nummer. Vele allianties De samenwerking op regionaal niveau krijgt op verschillende manieren vorm. Zo is gestart met een gezamenlijke ontwikkel- visie voor de periode tot 2040. U10 heeft een kleine staf die de regionale samenwer - king coördineert, en een groot netwerk van ambtenaren uit de deelnemende gemeen - tes. Het is nadrukkelijk niet de bedoeling netvlies komt bij bestuurders, en bij amb - tenaren. "Waar ambtenaren in de jaren ne - gentig misschien tien procent van hun tijd bezig waren met regionale opgaven, zal dat nu eerder zestig procent worden. De woningmarkt, de economie, mobiliteit, landschap, het zijn allemaal onderwerpen die we beter kunnen aanpakken als we re - gionaal samenwerken, maar dat geldt net zo goed voor het sociale domein." Netwerk op inhoud Na het afschaffen van de WGR+ regio's in 2015 en nadat de vervoersconcessie in de regio Utrecht op het bord van de provincie kwam, is er geen formele regionale struc - tuur meer. "Er is destijds wel meteen uitge - sproken dat gemeenten in regionaal ver - band wilden blijven samenwerken." Aanvankelijk waren dat tien gemeenten ? vandaar U10 ? en inmiddels telt de regio Utrecht twaalf leden en hebben vier ge - meenten aangegeven zich ook bij het net - werk aan te willen sluiten. Volgens Hoeve is daarmee een logische schaal gevonden. "Het gaat dan in de provincie Utrecht om drie regio's: U10, het westelijk deel van de Foodvalley en de regio Amersfoort. Als je kijkt naar economie, mobiliteit en woning - markt, dan vormen die drie binnen de pro - vincie daily urban systems ." "Per opgave vormen we een coalition of the willing" 15 een extra bestuurslaag te creëren, zegt Hoeve. "Het bureau wordt gefinancierd via een verdeelsleutel naar inwonertal van de gemeenten, maar de feitelijke opgaven wor- den straks aangepakt door gemeenten die zich hier expliciet aan willen committeren." Zo hoeven niet alle gemeenten mee te pra - ten over de bouw van één specifieke wijk en de landschappelijke inpassing daarvan. "We willen stimuleren dat gemeenten met eenzelfde uitdaging slagkrachtig kunnen opereren. Dat doen we door coalitions of the willing te vormen, partijen samenbrengen per opgave." Het betekent ook dat er geen gemeenschappelijk fonds komt dat de ge - meenten vullen en waaruit de realisatie van alle opgaven betaald wordt. Volgens Hoeve een zegen: "want dan gaat de politieke dia - loog al snel vooral over het vrijmaken en verdelen van de middelen, ter wijl de maat - schappelijke urgentie om gericht samen te werken buiten beeld geraakt. We kiezen er nadrukkelijk voor om, in aanvulling op de activiteiten die we aan de bestuurstafels in gezamenlijkheid bekostigen, de financie - ring van de opgaven naar rato van de waar - de voor de deelnemers te organiseren." Daarbij helpt het in de ogen van Hoeve als steeds meer overlap gaat ontstaan tussen 'de visie en middelen' die bijvoorbeeld de directeuren stedelijke ontwikkeling van de netwerkgemeenten hebben op lokaal én re - gionaal niveau. Hoewel in dienst van de af - zonderlijke gemeenten, wordt van hen na - drukkelijk een regionale bril verwacht. Raden, burgers, belanghebbenden Aan de gemeenteraden wordt in het kader van de regionale samenwerking per opgave gevraagd of de inzet van een gemeente op - weegt tegen hetgeen het oplevert. Het man - daat blijft daarmee liggen bij de afzonderlij - ke gemeenteraden. "Vanuit verschillende raden is het verzoek gekomen meer betrok - ken te zijn bij de regionale samenwerking. Daar is gehoor aan gegeven door bijeen - komsten te organiseren waar gemeente - raadsleden geïnformeerd worden. Daar - naast bespreken zij ook regionale thema's los van de bestuurlijke en ambtelijke over - leggen. Het wordt voor raadsleden steeds meer duidelijk dat burgers en belangheb - benden gemeentegrens-overstijgend den - ken en handelen." Complexiteiten en hindermacht In de regio Utrecht wordt aan een bestuur - lijk en ambtelijk netwerk gebouwd dat op een gegeven moment ook, samen met pu - blieke en private partners, aan concrete integrale opgaven zal gaan werken. Die uitvoering wordt de proof of the pudding , want wat als belangen niet bij elkaar ko - men? "Er valt samen meer te winnen dan te verliezen, dat betekent soms iets geven, waar je een andere keer weer iets terug - krijgt. Het maakt een groot verschil of je inzet op een besluit dat door een ieder in de volle omvang onderschreven moet wor - den of op een besluit waar geen van de be - trokkenen meer een beargumenteerd be - zwaar heeft. De bestuurlijk boegbeelden in onze regio zien hier ook op toe. Natuurlijk organiseren we gesprekken bij conflicten, en we hebben nog een forse lobby voor de boeg over de vervoersgelden van het Rijk, en keuzes in de energietransitie en de wo - ningnood. Krachten bundelen, ook met de provincie, is mijn devies." LEES MEER Lees dit artikel ook online. 16 De laatste stap in dit proces van bestuurlijke samenwerking is twee jaar geleden gezet met het convenant dat de partijen in de MR A, van Lelystad tot kust en van Purme- rend tot Schiphol, met elkaar sloten. Wie het MR A Bureau op de Zuidas bezoekt wordt bij binnenkomst aan het oversized akkoord met handtekeningen van alle wet - houders en gedeputeerden herinnerd. Concrete acties In het rapport dat de bestuurskracht analy - Samenwerking is er al heel erg lang in de regio rond Amsterdam. Eeu- wen voordat het de Metropoolregio Amsterdam (MRA) heette, werkten de bestuurders in het gebied al samen. Dat moest natuurlijk ook van- wege het ingewikkelde landschap, met z'n drassige land en al het wa- ter, maar ook vanwege de economische specialisaties die ontstonden in de stormachtige groei van de stad in de zeventiende eeuw. MRA: regio met vrijwilligheid hoog in het vaandel Rijk van Ark, MRAPETER LOWIE 17 "In de komende jaren komt er ruimtelijk gezien nog het nodige op de regio af " REGIO VOLGT FUNCTIE seerde van de MR A, staat de aanbeveling de regionale samenwerking te versterken. Rijk van Ark, directeur van het slanke en behen- dige MR A Bureau, had liever gezien dat ook was geanalyseerd wat binnen de MR A-sa - menwerking recent bereikt is. "We hebben destijds 57 acties met elkaar afgesproken, dat klinkt als veel en als versnipperde aan - dacht, maar het omgekeerde is waar. Het is juist belangrijk als regio concrete zaken op te pakken. Je moet oppassen voor de ab - stracte discussies, want die horen bij een duidelijke politieke lijn thuis en in de regio is het dan al snel van niemand. Liever con - crete acties, al kunnen die natuurlijk in vorm behoorlijk van elkaar verschillen. Dus het gaat echt niet alleen over schoppen in de grond, maar bij - voorbeeld ook over arbeids - kracht. Met House of Skills is er bijvoorbeeld aan gewerkt dat de beroepsbevolking in de regio zich mee blijft ontwikkelen met de vaardigheden die voor de toe - komst in het gebied nodig zijn." "We richten ons op ruimte, mo - biliteit en economie. Onderwer - pen die logischerwijs gemeente - grenzen overschrijdend zijn en waar de regio aan kan bijdragen. Maar ei- genlijk bevinden de belangrijke opgaven zich op het snijvlak van die verschillende domeinen. Die integraliteit zie je nu bijvoor - beeld heel goed bij 'landschap', een voor een drukke regio als de Amsterdamse be - langrijk onderwerp. Het is de basis van je kwaliteit, maar uiteindelijk het kind van de rekening, als je de ruimteclaims sectoraal aanvliegt en afzonderlijk accommodeert. De economische betekenis van een aantrek - kelijke regio is in toenemende mate met het landschap verbonden en daar hebben we in Amsterdam en omgeving nu nog veel van." Grote broer Amsterdam De grote opgaven kunnen dus juist niet zon - der elkaar, stelt Rijk van Ark. Er komt de komende jaren ruimtelijk gezien ook nog het nodige op de regio af. De vraag naar nieuwe woningen, nieuwe infrastructuur, meer recreatie, nieuwe 'circulaire' bedrijfs - gebieden, meer ruimte voor klimaatadapta - tie, maar ook de ruimtevraag voor duurza - me energievoorziening is gigantisch en nog maar zeer beperkt in beeld. Veel claims op hetzelfde territorium zonder dat alle partij - en datzelfde voor ogen hebben. Het conve - nant is opgezet met het gevoel van Amster - dam, tolerantie en vrijheid, dus met vrijwilligheid hoog in het vaandel. Lukt dat dan wel om dat gevecht om dezelfde ruimte met elkaar afgewogen te beslechten? En hoe bepalend is dan Amsterdam? "Het convenant is de vader, en Amster - dam is de grote broer. Die grote broer doet soms ook dingen die de rest van het gezin nog niet snapt, maar hij is er ook om de kas - tanjes uit het vuur te halen. Er wordt op dit moment gewerkt aan een nieuwe agenda. Op basis van de commissie Depla en gericht op de structuur uit het huis van Thorbecke, wordt automatisch ingezet op beperken en focus. Rijk van Ark: "Maar te veel focus maakt je ook minder flexibel en daarmee in 18 potentie minder relevant. Natuurlijk is er veel bestuurlijke en ambtelijke drukte, maar de Amsterdamse regio is dan ook een multidimensionale regio, we zijn niet goed in één ding, maar in een stapeling van acti- viteiten die allemaal in de internationale top meedoen en die ten opzichte van elkaar elk vragen om een goede inbedding. Dat is dus complex; "that's life" in een internatio - nale regio als deze. In de nieuwe agenda zou je, wat mij betreft, dus nog veel meer acties kunnen verwachten. Je moet de bete - kenis van het MR A Bureau ook niet te groot maken, uiteindelijk liggen de resultaten vooral bij de deelnemers van de samenwer - king zelf. Dat is ook zichtbaar in het bureau. Er is bijvoorbeeld niemand in dienst bij de MR A, we werken met een heel klein team dat vooral bestaat uit mensen die in de or - ganisaties van de deelnemende partijen werken. Dat is erg belangrijk voor de hech - ting van het werk in alle organisaties en om goed te weten wat waar speelt." Positioneren van de MRA De vergelijking met andere metropoolre - gio's in Nederland is interessant, omdat ze elk zo van elkaar verschillen. De MR A is daarin waarschijnlijk het meest op vrijwil- ligheid en op een zich ontwikkelende agen - da gericht. "De gezamenlijke investeringsa - genda van MRDH is dan een interessant vehikel en ten opzichte van de huidige sa - menwerking in de MR A een stap verder. Dat zou in de Amsterdamse regio ook best een goed idee zijn en daaraan werken we dan ook. Het leiderschap op bepaalde onder - werpen sterker borgen zou ook een goede ontwikkelstap zijn, het is zoeken naar een passende bestuursopstelling bij elk onder - wer p." Democratische legitimatie is altijd een vraagstuk voor regio's, maar anders dan in veel buitenlandse voorbeelden is er in Ne - derland, wellicht door het verleden van vastgelopen pogingen, geen sterke neiging tot structuurveranderingen. Van Ark: "Het is interessant te zien dat veel raden, anders dan de colle - ges met hun verschillende vaak sectoraal ingedeelde portefeuil - les, in zichzelf al erg integraal zijn. Dat sluit aan bij hoe we de inhoudelijke agenda proberen op te bouwen. De raden hebben nu zelf een platform opgericht voor onderlinge uitwisseling en focus op de onderwerpen die voor de MR A van belang zijn. Tijdens de recente raads- en statenledenconferentie is die behoefte be - vestigd, ondanks de drukke en vaak lokaal gerichte agenda's. De investeringen uit Den Haag en Europa worden ook steeds meer op het regionale schaalniveau gericht, want daar zit steeds vaker de logica van het Daily Urban System . Iedereen zal daar mee moe - ten omgaan en dat vergt van iedereen aan - passingen." LEES MEER Lees dit artikel ook online. " Het is juist belangrijk als regio concrete zaken op te pakken" 19 "Deze regio heeft twee complementaire gro- te steden, en een netwerk van middelgrote en kleinere gemeenten, waaronder de prach -tige oude universiteitsstad Delft, de green - ports Westland en Lansingerland maar ook veel economische bedrijvigheid en gerenom - REGIO VOLGT FUNCTIE De nieuwe secretaris-algemeen directeur van de Metropoolregio Rotterdam Den Haag (MRDH) heeft een Rotterdamse achtergrond, en is zeer gemotiveerd om samen te werken aan concrete resulta- ten voor de inwoners van de regio. Hij is verheugd dat de burge- meesters van Den Haag en Rotterdam de aanzet hebben gegeven om serieus met elkaar te gaan samenwerken, in de regio. Het eer- ste zichtbare resultaat daarvan is de naamsverandering naar Rotterdam-The Hague Airport. MRDH: regio met grote uitdagingen en enorme potentie Wim Hoogendoorn, MRDH 20 meerde kenniscentra. De potentie van de drieëntwintig gemeenten in dit gebied is enorm en kan nog meer ontsloten worden. Adel verplicht de grote steden hier een voor- trekkersrol in te spelen. Het is een familie met eigen gebruiken en spelregels". Hoe wilt u gaan werken om concrete resultaten te bereiken? Het huidige actieprogramma munt uit in analyses, vergezichten, fieldlabs en mogelijke projecten. Maar het staat vooral bol van stimuleren, netwerken, vage platforms en adviezen aan de provincie? "Onze Strategische Agenda is een koersdo - cument. Het geeft richting. De MRDH is ge - lukkig al weer een paar stappen verder in het concretiseren van de daarin verwoorde ambities. We kiezen voor samenwerken op inhoud en verbinden daartoe de politieke, bestuurlijke en ambtelijke niveaus vanuit onze kerntaken verkeer en vervoer en eco - nomie. Iedereen weet, dat die terreinen sa - menhangen met verstedelijking en daar - mee de keuze voor woon- en werklocaties, en met energie- en duurzaamheidsvraag - stukken. We werken dus ook samen met de provincie en de ministeries en diverse ande - re partijen in de regio." "Bij verkeer en vervoer zijn ook de ver - voerders bij de plannen betrokken, de ener - gie gaat daarbij niet alleen uit naar formele procedures als de aanbesteding van het openbaar vervoer maar de inzet is gericht op het gezamenlijk ontwikkelen van het best mogelijke vervoer vanuit een adaptieve ontwikkelstrategie. Daarbij is de verbinding met het MIRT onontkoombaar want we heb - ben het Rijk als partner nodig, om de nood - zakelijke investeringen te kunnen doen." "Op dit moment wordt gewerkt aan goede onderbouwingen voor de noodzakelijke in - vesteringen, en aan gebiedsprogramma's voor de hele regio, met sterke coalities. Dat moet leiden tot een programma met concre - te projecten, die aantoonbaar bijdragen aan de opgaven voor de hele MRDH. Hierbij gaat het om de binnenstedelijke verdich - ting, de opgave om de bouwlocaties bij Randstadrail, de Stedenbaan en bij de Hoekse lijn goed te benutten en te ontslui- ten. En tegelijkertijd het groen in de regio te ontzien en te koesteren." En zo komt de regio weer ouderwets op het terrein van de provincie. Dat was toch een van de redenen waarom de WGR+ werd afgeschaft? "Met dit verschil, dat er nu als partners wordt samengewerkt, al was het maar om te voorkomen dat er allerlei losse routes naar de ministeries bewandeld worden. We heb - ben samen een veel sterker verhaal, met be - houd van bevoegdheden binnen de eigen domeinen van de gemeenten. En natuurlijk schuurt het af en toe, maar daar leren we van. De oude scheiding, dat de provincie, volgens de steden, alleen de kleinere ge - meenten hielp is niet meer relevant, wan - neer we elkaar allemaal helpen. En er is echt iets veranderd, we werken nu echt sa - men, ook met de provincie, door het besef dat vraagstukken niet meer per gemeente of sectoraal kunnen worden aangepakt, en dat de bewoners van deze regio recht heb - ben op een overheid die resultaten levert." Hoe communiceert u met de burgers? Is de metropoolregio een gekend en geliefd bestuursorgaan? "De democratische legitimatie vindt plaats via de deelnemende gemeenten, net als de 21 communicatie met bewoners en belangheb- benden. Wij zijn geen politiek orgaan, en stre - ven daarin ook geen eigen positie of identiteit na. We communiceren met bestuurders en gemeenteraden, en die werken binnen de MRDH onder leiding van ons bestuur samen in bestuurs- en adviescommissies. Idealiter worden vanaf het eerste begin in gemeenten bewoners uitgenodigd zienswijzen in te die - nen en mee te denken. De wijze van participa - tie van inwoners maakt bij het ontwikkelen en uitvoeren van plannen vanaf het allereer - ste begin deel uit van de planvorming." Wat betekent dit voor de vervoerregio? "De voorgeschiedenis van deze vervoerregio is lang en enerverend. Randstadrail is nu een groot succes, maar kende in aanvang niet al- leen maar voorstanders. We zijn gelukkig uit de fase van de concessieverlening met de strakke procedures die daar mee samen - gaan, maar hebben nu in de huidige fase veel procesvaardigheden nodig om samen met de gemeenten, vervoerders en andere partners waaronder provincie en Rijk, te werken aan vernieuwing en verbetering van ons ver - voerssysteem en het vermogen om ook an - dersoortige verbindingen dan weg en rail te ontwikkelen. Een eigen identiteit en dure huisstijlen zijn daarbij voor ons niet nuttig, al zou best iets groter op de voertuigen mogen staan dat die deel uitmaken van ons MRDH vervoerssysteem." "Hiërarchie, structuren, formeel of informeel, ik vind het niet zo relevant. Het gaat om overeen - stemming op de inhoud, om sa - menwerking, en van daaruit ook gedeelde programma's en projec - ten die leiden tot concrete en zichtbare resultaten voor de in - woners van deze regio." Daar meet u het succes van de MRDH aan af? "Zoals ik al zei, dit is een regio met grote uitdagingen en immense po - tentie, zoals ook bevestigd in het OESO-rap - port over deze regio. Maar we kunnen niet blijven praten, we hebben resultaten nodig, dus wanneer we binnen de regio een gedeel- de visie hebben geformuleerd die leidt tot een visie van het kabinet op deze regio, dan hoort daar een investeringsprogramma bij. Het lukt ons steeds beter om met alle part - ners, waaronder het Rijk, integraal samen te werken en een brede samenhangende visie te ontwikkelen zoals we in de verstedelij - kingsalliantie en het gebiedsprogramma MoVe hebben bewezen. De basis en de plan - nen liggen er, nu nog de benodigde financië - le middelen en de realisatie middels diverse projecten naar zichtbare resultaten. Daarbij lijkt het me heel nuttig om die ontwikkeling ook te volgen om te beoordelen of onze werkwijze ook tot resultaten leidt." "De oude scheiding tussen de steden en kleinere gemeenten is niet meer relevant" REGIO VOLGT FUNCTIE LEES MEER Lees dit artikel ook online. 22 Tekst Rob van Hilten De gemeenten die samen de regio Utrecht vormen, kiezen gezondheid als centraal thema voor hun gemeenschappelijke be- leid. Dat betekent dat ook al het ruimtelijke beleid vanuit die opgave gemaakt wordt. Wanneer gezondheid, in de betekenis van algemeen welbevinden van de inwoners van de regio, het uitgangspunt wordt, dan heeft dat tot gevolg dat ruimtelijk beleid minder sectoraal ingevuld kan worden. Regio Utrecht stelt gezonde leefomgeving centraal REGIO VOLGT FUNCTIE Inhoud als ver - bindende factor 23 24 D ecentralisatie was lange tijd het toverwoord voor het Rijk om lokale en provincia- le overheden te winnen voor zijn plannen. Vanuit het buitenland kijkt men nog steeds jaloers naar ons poldermodel, onze succesformule voor het bereiken van een zo breed mogelijk maatschappelijk draagvlak. Maar als we te - rugkijken naar het ontstaan van actuele ruimtelijke problemen zoals stikstof, CO 2 en woningnood, dan moeten we constate - ren dat het Rijk helaas heeft verzuimd hier - op voldoende nationale regie te voeren. Voor de grote transities die nu nodig zijn zagen we de afgelopen maanden een groei- end verzet van allerlei belangengroepen die zich richten tegen gemeenten en provin - cies. Decentralisatie wordt op deze manier een bliksemafleider van falend rijksbeleid. Zo keert ons poldermodel zich tegen zich - zelf: het hele netwerk komt geleidelijk in verzet, helaas vaak zonder precies te weten welke beleidsmaatregelen men eigenlijk wél nodig vindt en bij welk overheidsadres men daarvoor aan moet kloppen. Wat hier - bij vooral mist is een overkoepelend ge - meenschappelijk analysekader. Gezond leven In haar zoektocht naar een gemeenschap - pelijke noemer voor toekomstige ontwik - kelingen heeft de Utrechtse regio een be - wuste keuze gemaakt: 'Gezond stedelijk leven voor iedereen' is het centrale motto van onze regio tot 2040. Om deze noemer ook aan te laten slaan bij kleinere gemeen - ten en dorpen werken we nu ook met de term 'Gezond leven in een stedelijke re - gio'. Dit centrale motto gaan we omzetten in een verhaal met meer concrete maatre - gelen en richtlijnen ten behoeve van het ruimtelijk-economisch programma (REP) dat nu in ontwikkeling is. Hiermee is een breed samengesteld 'bouwteam gezond- heid' aan de slag gegaan dat haar acties afstemt met parallelle overlegcircuits in - zake gezondheid, zoals met de provincie en de GGD regio Utrecht. De provincie is ook aangesloten bij dit proces omdat we het belangrijk vinden dat het REP goed aansluit op de Provinciale Omgevingsvisie (POVI) die tegelijkertijd in ontwikkeling is, en andersom. REGIO VOLGT FUNCTIE In de regio Utrecht zijn we uitgekomen op de volgende algemene inrichtingsprinci­ pes ten behoeve van gezond leven in een stedelijke regio: Realiseer voldoende, kwalitatief hoog­ waardige, groenblauwe ruimte, die voor iedereen toegankelijk is. Geef prioriteit aan lopen, fietsen en openbaar vervoer, stimuleer bewegen en beperk het vervui­ lende goederen­ en personenvervoer. Pas inrichting en gebruik van de ruimte aan op de eisen vanuit klimaatverande­ ring en borg gezondheid en veiligheid daarbij. Verminder door de inrichting de milieubelasting op gevoelige bestem­ mingen. Zet in op een landbouwtransitie met minder negatieve en meer positieve effecten op gezondheid. Zorg voor een ruimtelijke inrichting waarin iedereen mee kan doen en ontwikkel nieuwe woonconcepten gericht op bevorderen van sociale cohesie. Zet ook bij circulaire economie en in de bouw en bouwcon­ cepten gezondheid centraal. We zijn nu bezig om de ambities te verta­ len in concrete uitvoeringsprogramma's waarbij gezondheid de centrale opgave is. 25 "Ons concept van positieve gezondheid richt zich op algemeen welbevinden, op geluk" ROB VAN HILTEN 26 Gezondheid wordt door onze regio ge- bruikt in de meest brede betekenis. Met ons centrale motto verwijzen we naar het begrip 'algemeen welbevinden oftewel ge - luk' . We sluiten daarbij aan bij het concept van ' positieve gezondheid'. Niet de af- of aanwezigheid van ziekte staat hierin cen - traal, maar het vermogen van mensen om met de fysieke, emotionele en sociale le - vensuitdagingen om te gaan en zoveel mo - gelijk eigen regie te voeren. Gezondheid en geluk zijn niet alleen individueel te be - i nvloeden, maar zijn ook sterk af hankelijk van de kwaliteit van de leefomgeving en van de maatschappelijke mogelijkheden die men heeft om een zinvolle rol te ver - vullen in de samenleving (inclusiviteit). Met ons motto ' Gezond stedelijk leven voor iedereen' zeggen we dat het ons gaat om ' gelukkig leven voor iedereen' . Dat is nodig omdat het niet iedereen ge - geven is om in vrijheid de beste keuze te maken in het belang van zijn of haar ge - zondheid. Zo hangt aan de prettigste en meest gezonde woongebieden een prijs - kaartje. Ook voor starters wordt het steeds lastiger om een betaalbare woning in onze regio te vinden. Financiële problemen kunnen leiden tot armoede en daarmee tot een minder goede gezondheid. De keuze voor gezondheid als centraal motto voor de regio komt voor een deel voort vanuit de gedachte dat alle inwoners van de regio recht hebben op positieve ge - zondheid. Parallel hieraan heeft de 'Health Hub Utrecht' zich ontwikkeld tot een belangrijk regionaal economisch clus - ter met instellingen en bedrijven die zich met tal van gezondheidsaspecten bezig - houden. Door gezondheid nu ook in het REP in te zetten als centraal uitgangspunt voor de gehele ruimtelijke ontwikkeling, creëren we een nieuw perspectief. Gedeelde focus Binnen het vakgebied van de ruimtelijke ordening is het ge - bruikelijk om alle fysieke pijlers te betrekken bij de ontwikkeling van een ruimtelijk ontwikke - lingsperspectief. De centrale vraag is steeds: wat gaan we waar ontwikkelen of bouwen en waarom? In die processen ont - wikkelt zich gewoonlijk een be - langenstrijd tussen inhoudelijke sectoren met elk hun eigen ruimteclaims. Het blijkt nu, dat een inhoudelijk thema zoals gezondheid voor de gehele ruimtelij - ke ontwikkeling het makkelijker maakt om een dialoog tussen de verschillende secto - ren op gang te brengen. Door die bril krij - gen mobiliteitsexperts een bredere focus, het gaat hen dan niet meer alleen om het zo efficiënt en goedkoop mogelijk trans - porteren van mensen en goederen. De principiële vraag in hoeverre al dat ver - voer ons ook gezonder en gelukkiger maakt kan eindelijk eens worden gesteld. Wat kunnen we doen zodat we ons minder vaak en minder ver hoeven te verplaatsen? Geen irrelevante vraag voor de Utrechtse regio, dat de draaischijf van Nederland is. "Een heldere koers en een lange termijn- strategie betekent minder ad hoc beleid" 27 REGIO VOLGT FUNCTIE Gezondheid als centraal thema biedt niet al- leen een bredere focus. Het biedt ook moge- lijkheden om beleid te maken op thema's waarmee op de langere termijn een prettige leefomgeving behouden kan worden. Denk hierbij aan biodiversiteit en klimaatveran - dering. Het zijn onderwerpen die voor som - migen nog abstract zijn, maar concreter en persoonlijker worden door die te verbinden aan de eigen gezondheid, en aan die van kinderen en kleinkinderen. Daarmee kan draagvlak ontstaan voor noodzakelijke maatregelen. Op deze manier raakt gezondheid als the - ma zowel in de breedte als in de tijd al het ruimtelijke beleid van het regionale net - werk. Gezondheid brengt daarmee de ver -schillende beleidsdomeinen bij elkaar, met als doel het welbevinden van alle inwoners van de regio. Momenteel zijn we aan het uit - werken wat dit concreet betekent in de uit - voering van het regionale ruimtelijke beleid. Ruimtelijke programma's De kracht van onze regio is dat er heel ver - schillende leefmilieus op korte afstand van elkaar te vinden zijn. Een centrumste - delijk gebied met veel hoogwaardige voor - zieningen, heel verschillende stadswij - ken, dorpskernen, landelijke gebieden en waardevolle natuurgebieden. Die grote variatie maakt dat mensen, mits daartoe fysiek en financieel in staat, steeds een omgeving kunnen opzoeken die hen past, Utrecht CS, grootste fietsenstalling ter wereld, stimulans voor gezond verplaatsen 28 om te wonen, werken of te recreëren. Maar elk gebied kent eigen gezondheidsri- sico's. In de buurt van doorgaande wegen is de luchtkwaliteit vaak het slechtst. In stedelijke omgevingen is bovendien ook meer geluidsoverlast en sommige landelij- ke gebieden hebben te maken met onge - zonde stikstofconcentraties. In kleine woonkernen zijn beperkte mobiliteitsmo - gelijkheden nadelig waardoor men vaker de auto gebruikt. Terwijl onze florerende economie werknemers maar blijft aan - trekken gaan ook steeds meer 'luchtvluch - telingen' op zoek naar schonere regio's. De Omgevingswet, die op 1 januari 2021 in werking treedt,  maakt het mogelijk om beleid en maatregelen voor de gezonde leefomgeving steviger te verankeren, reke - ning houdend met de samenstelling van de wijk en de behoeften van inwoners. Ge - meenten krijgen meer ruimte voor lokaal maatwerk doordat taken worden gedecen - traliseerd. Ze kunnen eigen ambities bepa - len voor een gezonde leefomgeving en ma - ken een eigen omgevingsvisie en -plan. In het kader van het opstellen van de Omgevingsvisie van de provincie Utrecht hebben we samen met onze gemeenten de vraag gesteld: hoe realiseren wij een gezon - de en veilige leefomgeving voor het grondge - bied van de provincie Utrecht in de context van alles wat er op ons af komt? 29 Gezondheid als basis Samen met de inhoudelijke experts per werkveld is de regio Utrecht alvast gestart om de belangrijkste gevolgen van deze nieuwe benaderingswijze in kaart te bren- gen. Het gaat dan vanzelfsprekend over een gezonde woon- en leefomgeving, maar ook om onderwerpen als mobiliteit, energie - transitie, economie en landschap. We blijven gezonder als we de leefomge - ving zo inrichten dat die bewegen voor ie - dereen stimuleert en ontmoeten en ont - spannen faciliteert. Daartoe moeten we erop letten om onze steden niet vol te bou - wen met stenen, maar te zorgen voor vol- doende prettige verblijfsruimten, zoals par -ken, sportvelden en speelplaatsen. Maar ook voor een groene woonomgeving, bij - voorbeeld door parkeren onder de grond te plaatsen. Door bewoners te betrekken bij de planvorming en bij het ontwerp van de woonomgeving, versterken we de sociale cohesie en kunnen we beter zorgen voor maatwerk voor alle doelgroepen. Dat alles zorgt voor meer levensgeluk. Een ander voorbeeld is de transitie van de landbouw met meer positieve effecten op gezondheid. Denk daarbij aan minder stik - stofuitstoot, minder gebruik van bestrij - dingsmiddelen en een gezondere voedsel - productie. Daartoe moeten we veel intensiever informatie en communicatie gaan delen en boeren ondersteunen bij deze transitie. De inzet is de ontwikkeling van innovatieve en duurzame landbouwsyste - men gericht op een gezonde voedselproduc - tie. Bij voorkeur ook in combinatie met na - tuur- en maatschappelijke opgaven, zoals via de energietransitie. We kunnen veel draagvlak van boeren winnen door het de - len van goede innovatieve voorbeelden van transitie van traditioneel naar ecologisch boeren met economische potentie. Zo'n transitie is uiteindelijk heel belangrijk voor verbetering van de luchtkwaliteit en daar - mee van onze gezondheid. Daartoe is een sterke daling nodig van ongezonde stikstof (NOX), ammoniak (NH3) en fijnstof (PM 2 en PM 10) en minder gebruik van bestrij - dingsmiddelen. Juist in een drukke, centraal gelegen re - gio als die rond Utrecht is gezonde mobili- teit van groot belang. We moeten zorgen voor een goede bereikbaarheid en openbare toegankelijkheid van landschappen. Dat gaan we doen door het labelen van stations als toegangspoort naar groene gebieden, uitbreiden van het fietsnetwerk voor recrea - tieve verbindingen en het aantrekkelijk ma - De Bilt - De Stijl Fietsroute. FOTO SEBASTIAAN TER BURG REGIO VOLGT FUNCTIE 30 "Klimaatbeleid is voor- al gezondheidsbeleid voor de lange termijn" ken van langzaam verkeersroutes. De lucht - kwaliteit in woonwijken kunnen we verbeteren door beperkingen op te leggen aan gemotoriseerd verkeer met de slecht - ste emissiewaarden (vooral fijnstof en NO 2), zoals oude diesels, brommers, scoo - ters en vrachtverkeer, vooral in de dichtst - bevolkte gebieden. Daarbij kunnen we kij - ken naar de toegankelijkheid (bijvoorbeeld milieuzones) en naar het parkeerbeleid. De geluidoverlast in woonwijken kunnen we beperken door snelheidsbeperkende en geluidwerende maatregelen. Bijvoorbeeld door te kiezen voor lagere basissnelheden op het wegennet en strengere geluidnor - men voor alle typen gemotoriseerd ver - keer (inclusief motoren en bromfietsen). Wat onze gezondheid ook bevordert, is een OV- en fietsinfrastructuur met snelle verbindingen tussen steden en dorpen, tussen wonen, werken, scholen en overige voorzieningen. Via maatwerk bij de in - richting van de woonomgeving beperken we, in samenspraak met de bewoners, de ruimte voor autoverkeer en -parkeren in woonstraten. Voor stedelijke regio's als de onze is het cruciaal voor onze gezondheid om niet al- leen te investeren in verstedelijking, maar dat ook te doen in gezonde landschapsont - wikkeling. Het gaat dan niet alleen om be - houd van onze groene gebieden waarin stil- te en rust gevonden kan worden, maar ook om de ontwikkeling van nieuwe landschap - pen. Die landschappen dienen we zo in te richten dat deze bewegen stimuleren en ontmoeten en ontspannen faciliteren. Deze beweging kan worden versterkt door de meer traditionele landbouwbedrijven te transformeren in meer duurzame land - bouwbedrijven of deze gebieden, in nauw overleg met alle belanghebbenden, een an - dere bestemming te geven. Ook door te in - vesteren in de biodiversiteit van onze na - tuurgebieden helpen we onze gezondheid een handje. Bijvoorbeeld door het tegen - gaan van groene monoculturen die nieuwe ziektes en plagen kunnen veroorzaken (denk aan de recente uitbraak van de eiken - processierups). Een laatste voorbeeld betreft maatregelen in het kader van de energietransitie. Ook die dragen bij aan een gezonde leefomge - ving. Bij de introductie van al- ternatieve energiebronnen moe - ten we letten op het voorkomen van nieuwe gezondheidsproble - men. Bijvoorbeeld door aanvul- lende normen te stellen aan af - metingen, geluidbelasting en afstand van windmolens tot woningen. Bij de energie - transitie moeten we ook rekening houden met een gezond binnenmilieu van wonin - gen, openbare voorzieningen en bedrij - ven. Isolatie moet in balans zijn met vol- doende ventilatie. De ontwikkeling van innovatieve en duurzame landbouwsyste - men kan goed samengaan met de ontwik - keling van alternatieve energiebronnen. Als we vraag en aanbod van energie dich - ter bij elkaar brengen is er ook minder energie-infrastructuur nodig. Door initia - tieven gericht op collectieve energievoor - ziening in buurten te stimuleren, verster - 31 ken we de betrokkenheid van bewoners bij de energietransitie. Dat zorgt tevens voor een betere sociale cohesie. De grootschali- ge plannen van het kabinet voor de aanleg van nieuwe biomassacentrales verdienen een veel betere gezondheidstoets dan tot nu toe praktijk is. Daarbij moeten we voor- al ook kijken naar de effecten op onze ge - zondheid en het klimaat in de hele keten. Dus zowel naar de winning, het transport, de verbranding en de uitstoot van onge - zonde lucht zoals fijnstof. Gezondheid en de NOVI De Utrechtse regio probeert met behulp van een centraal motto meer grip te krijgen op toekomstige ontwikkelingen. Het grote voordeel van de keuze van gezondheid als centraal motto is dat bijna niemand hierte - gen zal zijn. Maar ook is heel goed zichtbaar te maken hoe dit thema verbindend kan zijn voor beleidsmaatregelen in alle sectoren. Als we onderwerpen als gezonde lucht en voldoende betaalbare woningen voortaan gaan bezien als centrale doelen ter wille van ons aller welbevinden, zullen we min - der snel komen te staan voor moeilijke keu - zes tussen kleinere deelbelangen. Daardoor zullen we ons ook beter kunnen voorberei- den op onverwachte crises. Met een heldere koers en een lange termijnstrategie zal min - der ad hoc beleid nodig zijn om crises te ma - nagen die doorwerken op de gehele ruimte - lijke ontwikkeling zoals bijvoorbeeld de huidige stikstof- en pfas-crisis. Een belangrijke kritiek op het Ontwerp van de Nationale Omgevingsvisie is dat er nog weinig keuzes in staan. Door inhoude - lijke doelen zoals gezondheid en klimaat (gezondheid op de lange termijn) meer cen - traal te stellen in de nationale visie kan het Rijk meer invulling geven aan haar rol als regisseur van landelijke ruimtelijke ont -wikkelingen. Die positie houdt wel in, dat zij cruciale besluiten niet meer verder voor zich uit kan schuiven. Op korte termijn valt hierdoor wel meer maatschappelijke weer - stand te verwachten maar zo investeert het Rijk tegelijkertijd wel in een breder maat - schappelijk draagvlak voor haar visie op de lange termijn. Dat geeft decentrale partijen ook een sterkere positie om op basis van deze visie samen met de regio, maatschap - pelijke partijen, bedrijfsleven en bewoners op regionaal niveau concrete keuzes te ma - ken die ook in het belang van de regio zijn. Meer sturende wetgeving voor ruimtelijk beleid op nationaal niveau schept duidelij - ker kaders voor regelgeving van provincies en gemeenten waarbij de regio's een be - langrijke verbindende rol kunnen vervul- len. Vanuit het algemene basisprincipe 'cen - traal wat moet en decentraal wat kan'. Dat maakt een sterk bouwwerk voor een gezon - de toekomst van Nederland. REGIO VOLGT FUNCTIE LEES MEER Lees dit artikel ook online. 32 De betekenis van ontwerpend onderzoek voor regionale visieontwikkeling Verbeelding als kracht 33 Tekst Jutta Hinterleitner Hoe komen we in de huidige tijd waarin de grote transitieopgaven iedere dag voor krantenkoppen zorgen, tot integrale vergezichten voor de ruimtelijke inrichting van ons land? Een werkwijze die vanaf de jaren '80 is ontwikkeld ? het ontwerpatelier ? kan hierbij helpen. Wat is de rol van ontwerpend onderzoek als strategisch instrument in gebiedsontwikkeling? En welke lessen kunnen hieruit getrokken worden? 34 REGIO VOLGT FUNCTIE N ederland kent een lange traditie van ontwerpend onderzoek in gebiedsont- wikkeling. Het begon in de jaren '80 van de vorige eeuw, toen duidelijk werd dat de Rijksover - heid na decennia van overheids gestuurde ruimtelijke ordening in de wederopbouw - tijd, het niet langer als haar taak zag de gro - te vergezichten op de toekomstige inrich - ting van het land te ontwikkelen. Maarten Hajer, Dirk Sijmons en Fred Feddes be - schrijven dit in de publicatie Een plan dat werkt (2006) heel treffend: "Er kon niet meer worden teruggevallen op het clubje verstandige heren, dat in onderling overleg knopen doorhakte". Voor de toch al mondi- ger wordende samenleving ontstond er ruimte om een bijdrage te leveren aan visie - ontwikkeling. Er ontstonden nieuwe werk - wijzen, die veelal gebruik maakten van ont - werpdenken, stakeholder involvement , kennis uit het gebied en horizontale samen - werkingsverbanden. Vandaag de dag wor - den verschillende werkvormen gebruikt waarbij ontwerpers, gebiedsstakeholders en overheden samen optrekken. Deze zijn echter nog geen standaard middel om aan de voorkant van complexe regionale- of ge - biedsontwikkelingen de neuzen een kant op te krijgen. Instrument voor visievorming Het initiatief voor visievormingstrajecten waarbij ontwerpend onderzoek wordt toe - gepast, ligt vaak bij onaf hankelijke institu - ties zoals bijvoorbeeld universiteiten, de IABR, Atelier Rijksbouwmeester en het Col- lege van Rijksadviseurs, de Eo Wijers Stich - ting, maar ook brancheverenigingen en ex - pert-netwerken. De initiatiefnemers maken zich druk over urgente, vaak ultra-com - plexe vraagstukken zoals energietransitie, mobiliteit, natuurbehoud, klimaatadapta - tie, sociale inclusiviteit en combinaties daarvan, die in de vorm van concurrerende ruimteclaims boven een gebied hangen. Ontwerpend onderzoek helpt om vanuit een beleidsluwe en onaf hankelijke positie zowel de toekomstige ontwikkeling van een gebied te bevragen, als het beleid. Door de luiken open te zetten en samen met ontwer - pers, experts en gebiedsstakeholders (in - clusief de lokale overheden) te schetsen aan wenselijke toekomsten voor een gebied, kunnen nieuwe vertrekpunten of samen - werkingen ontstaan. De Rijksoverheid onderkent het belang van een dergelijke 'vrije ruimte', en draagt hier via verschillende fondsen en actiepro - gramma's aan bij. Ook de recentelijk gelan - ceerde Nationale Omgevingsvisie (NOVI) beschrijft ontwerpend onderzoek als bruik - baar middel om tot visies te komen in ge - biedsont wik keling. Definitie De literatuur beschrijft ontwerpend onder - zoek als een reeks van cycli die wordt door - lopen. Een vraagstuk wordt door ontwer - pers geanalyseerd en uitgetekend in een ruimtelijk idee (representatie). Dit idee wordt in dialoog met stakeholders en ge - biedsactoren getest, en in een volgende cy - clus bijgesteld. Dit nieuwe, beter passende idee wordt wederom getest, en opnieuw bij - gesteld. Zo worden gedurende het proces de ontwerpvisies steeds concreter, en worden de stakeholders uit een gebied daar me - de-eigenaar van. Drie concrete casussen Hoe werkt ontwerpend onderzoek in het complexe krachtenveld van regionale en ge - biedsontwikkeling precies? En hoe kan er, als je kiest voor een dergelijk traject dat tijd 35 "Niet meer terugvallen op clubje verstandige heren" MAARTEN HAJER, DIRK SIJMONS, FRED FEDDES 36 en geld kost, worden gestuurd op de grootst mogelijke impact op zowel beleid (bijvoor- beeld structuurvisies) als praktijk (de ge - biedsontwikkelingen die zich in de jaren en decennia daarna voltrekken)? Aan de hand van drie voorbeeldprojecten, die al een tijdje geleden zijn afgerond, is er in het kader van dit onderzoek gekeken naar de organisatiestructuur, de rol van de ont - werpers, maar vooral naar sturingsprinci- pes die gebruikt werden om de projecten te laten slagen. Alle drie de projecten waren opgezet als 'ontwerpatelier': nauwkeurig ge - regisseerde processen, waarin door ontwer - pers, experts, gebiedsstakeholders en over - heden over een langere periode (1-3 jaar) Afbeelding 3: De 47 stations in de Zuidvleugel, die een regionaal netwerk vormen. Bron: Translating the technical into the metropolitan, Stedenbaan ? Atelier Zuidvleugel (artikel) 37 werd gewerkt aan visies voor een gebied. In de projecten ging het er om zowel regio- nale als lokale vraagstukken te tackelen. Regionale vraagstukken zoals bijvoorbeeld kustversterking of bereikbaarheid hebben immers lokale uitwerkingen in de aanleg van zeeweringen of het ontwerp van stati- onsomgevingen, omgekeerd hebben lokale invullingen invloed op regionale systemen. Atelier IJmeer (2003-2006) In dit project zette de wethouder stedelijke ontwikkeling van de gemeente Almere het stedenbouwkundig duo Teun Koolhaas en Ellen Marcusse aan het werk. De mogelijk - heden voor de groei van Almere aan de westkant van de stad, in combinatie met een verbinding door het IJmeer richting Amsterdam werden onderzocht. De ont - werpers hadden in dit voorbeeld grote stu - ringskracht. Zij zetten een fysiek atelier op, waar zij meer dan 500 experts, bestuurders en betrokkenen ontvingen. Al deze mensen leverden een bijdrage aan de plannen, die aan de hand van grote maquettes werden verbeeld. Het atelier creëerde een geïntegreerde vi- sie, die de woningbouwopgave verbond aan de infrastructurele en ecologische opgaven in de regio. De resultaten van het atelier hadden invloed op het discours over de toe - komst van de regio en werkten onder ande - re door in de Rijksstructuurvisie Amster - dam ? Almere ? Markermeer (RR A AM) uit 2013, die een duidelijk stappenplan gaf voor de toekomstige ontwikkelingen. Atelier Zuidvleugel / deelproject Stedenbaan (2005-2007) Dit ontwerpatelier werd opgestart vanuit de directie Ruimte en Mobiliteit van de pro - vincie Zuid-Holland en kreeg de opdracht om te onderzoeken of bouwen rondom de 47 stations in de Zuidvleugel  de reizigers - aantallen zou kunnen opleveren die de NS nodig had om de treinen met hogere fre - quentie te laten rijden. Atelier Zuidvleugel verkende onder de leiding van ateliermees - ter Paul Gerretsen en hoofdontwerper Verena Balz de afzonderlijke stationsgebie - den, hun kwaliteiten in relatie tot elkaar en hun plek in het regionale netwerk. De con - clusie was dat Transit Oriented Develop - ment ? verdichting rondom de stations en betere benutting van de spoorinfrastruc - tuur ? haalbaar en wenselijk was. In dit atelier was de interactie met de pa - rallelle bestuurlijke trajecten opvallend. De resultaten uit het ontwerpatelier voorzagen de regionale Stedenbaan-coalitie van de on - derbouwing, die nodig was om een uitvoe - ringsovereenkomst te kunnen sluiten met de NS. De verankering in verschillende Rijksnota's en in de structuurvisie hielpen daarbij. Het hoogfrequente spoornet is in aanleg, vanaf 2024 zal de trein in een deel van de Zuidvleugel hoogfrequent rijden. Atelier Kustkwaliteit / deelproject De stad aan zee (2011-2012) Dit ontwerpatelier ontstond vanuit een bre - de initiatiefgroep waarin onder andere ver - tegenwoordigers van de vier kustprovincies "Ontwerpateliers leveren waarde- volle bijdrage aan visies en coalities" REGIO VOLGT FUNCTIE 38 zitting hadden, het Deltaprogramma Kust, de gemeente Den Haag, de TU Delft en ma- ritiem aannemer Van Oord. De initiatief - groep wilde een betere relatie tussen de technische aspecten van de kustversterking en de ruimtelijke kwaliteit bewerkstelligen. Daarnaast was het de bedoeling om inzich - ten uit het atelier te integreren in de Natio - nale Visie Kust, die in 2013 gereed kwam. Het atelier onder de leiding van Jandirk Hoekstra was een wendbaar vehikel, dat uiteenlopende lokale vraagstukken behan - delde: kustgemeenten konden casussen rondom het versterken van hun zeewering inbrengen, die vervolgens in ateliersessies onder handen werden genomen. In het deelproject 'De stad aan zee en de toekomst van de verharde zeewering' ontwikkelde stedenbouwkundige Anne Loes Nillesen sa - men met de gebiedsstakeholders visies op de kust van Scheveningen. Er werd onder - zocht hoe door middel van harde (gebouw - de) of zachte, zanderige kustversterking ruimte kan ontstaan voor stedelijke ver - dichting. In dit atelier was vooral het ontstaan van een 'kustcommunity' opvallend