VAKINFORMATIE EEN BELANGRIJKE SECUNDAIRE ARBEIDSVOORWAARDE? Sluit bij ons een licentie af voor toegang tot de content van Ruimte en Wonen voor iedere medewerker. Uw medewerkers zijn met deze licentie welkom op onze bijeenkomsten, geni\ eten korting bij betaalde masterclasses en hebben te allen tijde online toegang tot alle \ content op de website, waaronder het bijna 100 jaar oude en unieke archief (van SRO en TVV). Interesse? Bel onze collega Stefan op 070-2051023 of mail naar S.Terpstra@aeneas.nl RUIMTEENWONEN.NL Ruimte en Wonen_R+W 03 2018 91 08-10-18 12:02 THEMA Landschap en onbehagen #2/2019 Vakblad over de leefomgeving voor ruimtelijke professionals en woonexperts Ruimte en Wonen Vakblad over de leefomgeving voor ruimtelijke professionals en woonexperts THEMA LANDSCHAP EN ONBEHAGEN  #2/2019 Ook de aandacht trekken van corporaties, bouwers, duurzaamheidstrategen en architecten?Kijk op www.ruimteenwonen.nl/adverteren voor de mogelijkheden of bel 073 205 10 23 Heb je ook interesse om partner te worden, neem dan contact op met Martine van Harten via telefoonnummer 073-2051012 of via e-mail m.vanHarten@aeneas.nl Meer informatie over deze bedrijven en het partnerschap staat op ruimteenwonen.nl/partners Ruimte en Wonen wordt mede mogelijk gemaakt door onze partners. Een partner van Ruimte en Wonen geniet van veel aantrekkelijke voordelen, waaronder een korting op het lidmaatschap en een profielpagina op deze website. Omdat het partnerschap in onderling overleg wordt ingevuld, sluiten de voordelen precies aan bij de behoeftes van de partner. 1 REPORTAGE ARTIKELEN 42 Samen werken aan ruimtelijke kwaliteit Leo Pols en Joost Zonneveld 68 Energiearmoede Evamarije Smit 92 Koken zonder recept Eric Harms 104 De donkere plannenwolk Cees-Jan Pen, Jasper Beekmans, Evert Jan de Kort 114 Gelijk Speelveld Eric Hol en John Stohr 80 De Zwolse aanpak Erik Hardeman INTERVIEWS 26 Interview met Jaap Dirkmaat 52 Interview met Francine Houben THEMA LANDSCHAP EN ONBEHAGEN 6 16 32 Vlijmende landschaps- pijn Gebrek aan regie op landschap Het vergeten landschap Omgevingswet strijdig met Europees landschapsverdrag Landschap in transitie Het Nederlandse landschap op een kantelpunt COVER Ruimte + Wonen wil jonge ontwerpers een podium geven. Esmay Groot Koerkamp won een van de Fiep Westendorp Stimuleringsprijzen voor jonge illustratoren. EN VERDER 58 Werk in uitvoering Theo Baart 78 Hoe woont Nederland? Duurzame drijvende wijk 90 Recensies De groene horizon & How to build a city in Afrika 102 Column Han Weber Inhoud 2 Annemiek Rijckenberg  Zelfstandig adviseur stedelijke ontwikkeling Cees-Jan Pen  Fontys Hogescholen Eric Harms  Harms Communicatie Eric Hol  Invisor Erik Hardeman  Journalist Evamarije Smit  Ruimte + Wonen Evert Jan de Kort Stec Groep Frank van Dam  Planbureau voor de Leefomgeving Fred Kistenkas  Wageningen University & Research Aan dit nummer werkten mee: Auteurs 3 RUIMTE + WONEN NETWERK Han Weber  Provincie Zuid Holland Hans Elzenga  Planbureau voor de Leefomgeving Jantien de Boer  Journalist Jasper Beekmans  Stec Groep John Stohr  John Stohr Advies Joost Zonneveld  Ruimte + Wonen Leo Pols  Planbureau voor de Leefomgeving Like Bijlsma  Planbureau voor de Leefomgeving Theo Baart  Fotograaf 4 In 2012 beëindigt het kabinet het landschapsbe - leid, met uitzondering van nationaal erfgoed. Daar - mee komt er een einde aan decennia van rijksbemoei- enis met het Nederlandse landschap. Landschapsbe - leid wordt vanaf dat mo - ment overgelaten aan pro - vincies en gemeenten. Het Rijk gaat er niet meer over. Door de economische crisis en de daaropvolgende cri- sis- en herstelwetgeving zijn lagere overheidsuitga - ven en economische groei de speerpunten van het rijksbeleid. De positie van landschap is onduidelijk: Eric Luiten, voormalig Rijksadviseur verklaart het landschap dan ook 'te von - deling gelegd'. In 2015 uit Adriaan Geuze in het tele - visieprogramma Zomer - gasten drie uur lang zijn woede over de manier waarop wij met het Neder - landse landschap omgaan. Geuze bij de 'mall' aan de A4 bij Leiderdorp: "Wie heeft hier om gevraagd? Ik niet". Dat vindt weerklank: wekenlang na de uitzen - ding verschijnen artikelen en ingezonden brieven in de dagbladen. Landschapspijn In 2017 komt Jantien de Boer met het boekje Land - schapspijn : een verhaal vervuld met onbehagen over de verschraling van het Friese landschap. Ook deze publicatie maakt veel los. In datzelfde jaar wordt ook de 'verdozing' van Nederland een serieus on - derwerp. Terwijl uit snel opeenvolgende onderzoe - ken duidelijk wordt dat de meeste insecten zeer ern - stig te lijden hebben van rationalisering van de land - bouw. Monoculturen, luchtvervuiling en gif eisen hun tol. Het is niet langer nodig geplette insecten van de voorruit te poetsen: ze zijn er niet meer. Alles van waarde blijkt weerloos. In Landschap en onbehagen In 1991 beschreef de En- gelse historicus Simon Schama in Overvloed en onbehagen hoe een aan- tal boerendorpen, vis- sersplaatsen en havensteden zonder ge- meenschappelijke taal, godsdienst of regering zich in de zeventiende eeuw kon verenigen tot de Republiek der Neder- landen. In 1995 volgde Landschap en herinne- ring. Aan die twee inspi- rerende boeken ontleenden wij de titel voor dit themanummer over landschap: 'Land- schap en onbehagen'. Een nummer dat overi- gens ook gaat over over- vloed en herinnering. Alles van waarde blijkt weerloos" 5HOOFDREDACTIONEEL 2018 voorspelt Berno Strootman, Rijksadviseur voor de Fysieke Leefomge - ving, in een interview met Ruimte+Wonen, een nieuw momentum voor het land - schap als vergeten beleids- thema: "We zitten hopelijk op de bodem." In maart 2019 maakt Jan Eikelboom voor Nieuwsuur drie indringende reporta - ges over dit onbehagen met landschap. In diezelfde maand publiceert Natuur - monumenten de resultaten van de Nationale Land - schap Enquête. Van de 45.000 deelnemers maakt 81 procent zich zorgen om het landschap. De Nieuw - suurreportages én de land - schapsenquête zijn aanlei- ding voor een lange reeks Kamervragen waar de ministeries LN V, BZK en OCW ? allemaal een beetje verantwoordelijk voor landschap ? nog geen goed antwoord op hebben gege - ven. Het ongemak bij het Rijk groeit terwijl wordt geschreven aan de Natio - nale Omgevingsvisie, waar nog niet veel concreets over landschap in staat. Ondertussen scoort Forum voor Democratie in de provincies met oneliners als 'geen windmolens en zonneparken in ons land - schap' terwijl dat volgens het klimaatakkoord wel nodig lijkt. Groeiend onbehagen Het onbehagen groeit. Maar tegelijkertijd groeit ook het draagvlak voor een nieuwe impuls voor land - schapsbeleid: Nederland ondertekent de Europese Landschapsconventie waarin de 47 landen van de Raad van Europa aan - dringen op 'nationale zorg voor het landschap'. Het Gemeenschappelijk Land - schapsbeleid (GLB) van de Europese Unie wordt ver - nieuwd en gaat in 2021 een nieuwe ronde in met waar - schijnlijk flink aange - scherpte eisen (en vergoe - dingen) voor 'landschapsinclusieve' landbouw. Kortom: de tijd is rijp voor vernieuwde zorg voor het landschap. In dit themanummer vertelt Jantien de Boer over haar geluksgevoel bij het Friese landschap en hoe dit plaats heeft ge - maakt voor landschapspijn waarmee ze niet naar de dokter kan. Francine Hou - ben presenteert een nieu - we visie op Nationale Par - ken. Jaap Dirkmaat vertelt over onze belabberde zorg voor het landschap maar schetst ook hoe dat veel beter kan. Zo ingewikkeld is dat eigenlijk niet. En Theo Baart ondersteunt met indringende beelden van energielandschappen zijn verhaal over de grote veranderingen in de metro - poolregio Amsterdam. Leo Pols Annemiek Rijckenberg Joost Zonneveld  6 N ederland staat aan de voor- avond van omvangrijke veranderingen in het land- schap: duurzame energie - winning wordt zichtbaar in de leefomgeving, circulaire landbouw en aanpassing aan de klimaatverandering zul- Tekst Leo Pols, Frank van Dam, Hans Elzenga Nederlanders hechten aan hun landschap. Maar met name door de energietransitie, ontwikkelingen in de landbouw en de behoefte aan meer woningen, staat onze groene collectieve ruimte onder druk. Bovendien is de vraag wat nieuwe wetge- ving concreet gaat betekenen voor ons landschap. Duidelijk is dat oplossingen gezocht moeten worden in een meer inte- grale aanpak van verschillende opgaven en ruimteclaims. Het Nederlandse landschap staat op een kantelpunt LANDSCHAP EN ONBEHAGEN Land- schap in transitie Landbouw in transitieBEELDBANK PBL 7 Landbouw in transitieBEELDBANK PBL 8 len onvoorziene sporen trekken. De druk om woningen te bouwen, ook in het groen, neemt weer toe en grote sorteerdozen vor- men een verbluffende nieuwkomer in het landschap. Is ons landschapsbeleid inge - steld op deze ontwikkelingen? Biedt de nieuwe omgevingswetgeving voldoende in - strumenten voor een landschapsinclusief omgevingsbeleid? Wat eist, en wat biedt Europa? Hoe om te gaan met ons landschap is een actueel onderwerp: er worden Ka - mervragen gesteld over landschap en in de media is aandacht voor  'landschapspijn'. Het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties verkent voorzichtig enke - le beleidsopties rond landschap. Het Planbu - reau voor de leefomgeving publiceerde in maart van dit jaar de 'Beleidsbrief landschap - sinclusief denken en doen'. Het College van Rijksadviseurs legt de focus in 'Panorama NL' nadrukkelijk op het Nederlandse landschap. Zorg om landschap is terug van weggeweest. Waarom is dat het geval? Kwetsbaar landschap Identiteit wordt mede ontleend aan land - schap. Mensen groeien erin op, zijn daarmee verbonden, en maken zich zorgen over het karakter van het landschap als dat verandert. Nederlanders maken zich vooral zorgen om het verdwijnen van bomen, houtwallen, slo - ten, bloemen, insecten en vogels in het bui- tengebied, zoals blijkt uit de Nationale Land - schap Enquête van Natuurmonumenten die in maart van dit jaar werd gepubliceerd. Meer dan 45.000 mensen vulden deze en - quête in: 81 procent geeft aan zich zorgen te maken om de toekomst van ons landschap en vreest dat het landschap onvoldoende be - schermd wordt bij het maken van ruimtelijke keuzes. Drenthe kreeg het hoogste gemiddel- de rapportcijfer (8,1), Zuid-Holland het laag - ste (6,7). Mensen waarderen hun woonom -geving hoger als ze meer dieren, bomen, houtwallen en bloemen zien. Hoe lager het cijfer dat mensen geven aan hun landschap, des te groter de zorg over dat landschap is. Je kunt deze enquête zien als een rapport van de bevolking: het landschap krijgt gemiddeld een dikke 7,5 en dat valt best mee. Het Colle - ge van Rijksadviseurs en natuur- en land - schapsorganisaties zijn kritischer. Zij waar - schuwen: als we zo slordig blijven omgaan met ons landschap, dan wordt het kaal, kleurloos, betekenisloos. Ons artikel heeft geen betrekking op deze zorg over land - schap. Wel is dit de aanleiding: wat komt er op ons kwetsbare landschap af, en wie zorgt er eigenlijk voor het Nederlandse landschap? Nationale zorg Genoemde vragen zijn lastig te beantwoor - den. De Europese Unie heeft Richtlijnen voor water, leefgebieden en vogelsoorten. De Raad van Europa publiceerde het verdrag on - der de naam de Europese Landschapscon - ventie. Het Rijk beschikt over meerdere wet - ten waarmee het probeert waardevolle maatschappelijke waarden in stand te hou - den en toch recht wil doen aan alle sectorale belangen. In 2021 treedt de Omgevingswet in werking waarin die wetten worden gebun - deld in één wet. Dat zou moeten leiden tot integraal omgevingsbeleid, maar landschap komt in de nieuwe wet nauwelijks aan bod. Concrete nationale zorg voor landschap is be - perkt tot nationaal cultuurhistorisch erfgoed. In de vorige eeuw was er wel nationale zorg voor landschap via het natuur-, openruimte-, openluchtrecreatie-, en landinrichtingsbe - leid. En via de sectorale zorg voor land - schapsbescherming. Enige ambivalentie zat hier overigens wel in omdat de ruilverkave - lingen en de landinrichting naast landschapsontwikkeling ook zorgde voor een enorme schaalvergroting in het land - LANDSCHAP EN ONBEHAGEN 9 "Wie zorgt er eigenlijk voor het Nederlandse landschap?" LEO POLS, FRANK VAN DAM, HANS ELZENGA 10 schap.Het Rijk heeft het landschapsbeleid afge - bouwd en overgelaten aan provincies. Die voeren nu een sterk gedifferentieerd beleid. Tegelijkertijd klinkt het publieke ongemak over landschap steeds luider vanwege het verlies van biodiversiteit, verdozing, zonne - parken en windmolens. In maart zond  Nieuwsuur vier reportages over landschap uit, Natuurmonumenten publiceerde de Nati - onale Landschap Enquête en direct daarna stelden Smeulders (GroenLinks) en Van Eijs (D66) Kamervragen aan de minister van Bin - nenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. Na - tuur- en landschapsorganisaties verwijzen naar de Europese Landschapsconventie waarin Nederland zich volgens hen heeft ver - plicht tot nationale zorg voor landschap, in de vorm van een toetsingskader. Dat zit nu niet in de Omgevingswet. Maar wat niet is kan nog komen: de Omgevingswet kent aan - hangsels van de wet in de vorm van een Alge - mene Maatregel van Bestuur (AMvB). Een voorbeeld van zo'n AMvB is het Besluit kwali- teit leefomgeving. Het Rijk kán hierin een landschapstoets voorschrijven: in dat geval vraagt het Rijk aan provincies om land - schapskwaliteiten in hun gebied te benoe - men en daar voorwaarden aan te verbinden. Bijvoorbeeld voor ruimtelijke inpassing, of juist om bepaalde ontwikkelingen uit te slui- ten. Die landschappelijke voorwaarden moet de provincie dan opnemen in hun omge - vingsverordening. Gemeenten moeten die uitwerken in hun omgevingsplan, de opvol- ger van het bestemmingsplan. Dit zou een adequate drieslag voor landschapszorg kun - nen zijn. Provincies kunnen wel op eigen houtje een  landschappelijk afwegingskader opnemen in hun omgevingsverordeningen. Soms gebeurt dat al: voor het inpassen van nieuwe ontwikkelingen in het landschap werkt de provincie Overijssel met de 'Catalo - gus Gebiedskenmerken' en de provincie Noord-Holland met de 'Leidraad Landschap en Cultuurhistorie'. Of de andere provincies dat voorbeeld volgen zonder prikkel van het Rijk is nog maar de vraag. Van wie is het landschap? Landschap voelt voor de meeste mensen als een publiek goed, maar is dat qua eigendom maar voor een deel. Overheden en water - schappen bezitten zeventien procent van het landelijk gebied. Natuurorganisaties ruim twaalf procent. Iets meer dan 60 procent van de grond in het landelijk gebied is van particulieren. Meestal zijn dat boeren die zelf hun grond bewer - ken. Een kleine tien procent is in handen van bedrijven en beleg - gingsmaatschappijen. Een deel van die groep is ook verbonden met landbouw. Het gaat om bv's waarin landbouwbedrijven opere - ren en om maatschappijen die grond in bezit hebben die zij aan boeren en tuinders verhu - ren of verpachten. Steden en stadsranden zijn in deze cijfers niet meegenomen; daar is het eigendom van de grond anders verdeeld. Boeren, bedrijven, maar ook de andere grondeigenaren hebben zeggenschap over wat zij met hun land doen, maar moeten ui- teraard rekening houden met alle verorde - ningen en regels voor vergunningen. Het landschap is daarmee het onderhandelings - resultaat van zowel de wensen van de "Zorg om landschap is terug van weggeweest" 11 LANDSCHAP EN ONBEHAGEN grondeigenaren als de regels van overheden. Betrokken bewoners hebben wel enige zeg- genschap over dit landschap omdat zij plan - nen kunnen beïnvloeden en kunnen proce - deren tegen ongewenste ontwikkelingen, maar dat vereist een lange adem. Wat dat met de betrokken mensen doet werd ook duidelijk in de Nieuwsuur reportages van maart: moedeloos werden ze er van. Scheiden of meekoppelen? Het beleidsantwoord op dit dilemma van particulier bezit versus publiek belang is steeds vaker 'meervoudig ruimtegebruik': een menging van functies zoals weidevo - gelbeheer, of functionele meekoppeling zo - als recreatief medegebruik. Dat is aantrek - kelijk vanwege functionele synergie en zuinig ruimtegebruik. Het Nederlandse wa - tersysteem is een mooi voorbeeld van  het combineren van functies: opgaven voor zoetwatervoorziening, circulaire land - bouw, natuurontwikkeling, klimaatadapta -tie, waterveiligheid, waterbuffering, verste - delijking en recreatie hebben allemaal een aangrijpingspunt in het watersysteem. Ook op het land heeft mengen vaak een meerwaarde. Wanneer de uiteenlopende functies van ruimte niet met elkaar verbon - den zijn, is het risico groot dat dit leidt tot verschraling van het landschap. Een voor - beeld daarvan is de functionele optimalise - ring van de landbouw die, wanneer geen rekening wordt gehouden met natuur- en recreatiefuncties, tot weiden met monocul- turen leidt. Engels raaigras domineert ter - wijl houtwallen worden ver waarloosd. Bij de inpassing van duurzame energie - voorziening moet eveneens rekening wor - den gehouden met landschap, natuur en recreatie omdat anders het maatschappelijk draagvlak voor de energietransitie kan wegebben. Het combineren van functies heeft voordelen vanwege functionele sy - nergie, efficiënter ruimtegebruik en een aantrekkelijker landschap. Dat kan leiden Zonneparken: nog nauwelijks regels voor landschappelijke inpassing 12 tot meer draagvlak voor landbouw en de opwekking van duurzame energie. De voor- nemens om functies te combineren zijn er vaak wel, maar de uitvoering is lastig om - dat beleid, bestuur en wetgeving vaak sec - toraal zijn opgezet. Europese richtlijnen en provinciale omgevingsverordeningen ma - ken meervoudig ruimtegebruik vaak lastig. Landbouw in transitie Landbouw was lange tijd de belangrijkste on - derlegger van het cultuurlandschap. De vele functies die verscheidene landschapsele - menten vervulden voor de landbouw zorg - den voor een divers landschap. Sinds de mo - dernisering van de landbouw in  de jaren 50 vervult het landschap steeds minder functies voor agrarische bedrijven. Specialisatie, me - chanisering en schaalvergroting hebben vele traditionele functies die landschapselemen - ten in de landbouw hadden, overbodig ge - maakt. Voor de boeren die (nog) grondge - bonden werken, zijn het vooral de hectares en de bodemgesteldheid die ertoe doen. Houtwallen die voorheen de percelen scheid - den, hout leverden en vee schaduw boden, zijn met het verliezen van hun functie over - bodig geraakt en staan de efficiënte boer vaak juist in de weg. Niet alle mogelijkheden om deze landschapselementen een nieuwe maatschappelijke functie te geven, zoals be - taalde groene diensten door boeren voor landschapsbeheer, zijn nu benut. Dat blijkt uit de manier waarop Nederland omgaat met mogelijkheden voor subsidie van groene diensten. Nederland heeft de Europese Land - schapsconventie (ELC) van de Raad van Europa ondertekend en daarmee zichzelf op - 13 gedragen zorg te dragen voor de kwaliteit van het landschap en de bijbehorende land- schapselementen. Een mogelijk instrument voor beheer van landschapselementen levert de Europese Unie: het gemeenschappelijk landbouwbeleid (GLB). Het GLB biedt boeren de mogelijkheid een deel van hun land in aanmerking te laten komen voor EU-subsidie voor groene diensten, zoals een vergoeding voor het beheer van akkerranden, sloten, houtwallen en bomen op hun land. Maar Ne - derland maakt daar geen gebruik van: de grond waar deze landschapselementen op staan wordt niet meegenomen in de land - bouwtelling van het Centraal Bureau voor de Statistiek. Op basis van die registratie van landbouwgrond krijgen boeren subsidie uit het GLB. Dat kan voor landbouwproductie - grond én voor eventuele groenblauwe dien -sten. Maar de Nederlandse overheid maakt nu (nog) geen gebruik van deze mogelijkheid en neemt in de landbouwtelling uitsluitend landbouwproductiegrond mee. Dat leidt tot een perverse prikkel: als boe - ren die elementen kappen, omploegen en omzetten in grond voor hun agrarische be - drijf, dan krijgen ze voor die hectares wel subsidie, namelijk als landbouwproductie - grond. Het gevolg is geleidelijke aantasting van het Nederlandse landschap, terwijl dat binnen het huidige GLB niet nodig is. Verstedelijking en landschap Stad en land worden nogal eens als tegen - polen gezien, maar er kan wel degelijk over landschapsinclusieve verstedelijking wor - den nagedacht. De verstedelijkingsopgave is meervoudig: de woningbouwopgave en de binnenstedelijke transformatie zijn na - melijk verbonden met de opgaven voor kli- maatadaptatie en de leefomgeving. Zo vraagt het klimaatbestendig maken en aan - trekkelijk houden van de stad om meer ruimte voor water en groen in en om urbane gebieden. De verstedelijkingsopgave impli- ceert zowel compacter bouwen als het reali- seren van fysieke groenblauwe verbindin - gen tussen stad, stadsrand, ommeland, watersysteem en natuurnetwerk. Provincies zouden daar voor nieuwe richtlijnen voor 'groen' en 'blauw' kunnen formuleren, waarmee zowel bij ontwerp en ontwikkeling van nieuwe woon- en werkge - bieden, als bij verdichting, herstructurering en herontwerp van bestaande woon- en werkgebieden rekening moet worden ge - houden. Daarbij kan worden uitgegaan van verdichting, maar ruimte voor stedelijke 'uitleg' is niet uit te sluiten, zij het onder ste - vige landschappelijke randvoorwaarden. Een dergelijke, 'groenblauwe' toepassing van de  Ladder voor duurzame verstedelij - Windmolens in zee LANDSCHAP EN ONBEHAGEN 14 king stimuleert ontwerpers en ontwikke - laars tot creativiteit en daarmee tot nieuwe landschappelijke (verblijfs-)kwaliteiten in en om de stad. Regels voor zonneparken De Nederlandse overheid heeft als doel ge - steld dat er in 2030 op land 35 miljard kWh hernieuwbare elektriciteit wordt opgewekt. Daarvoor zijn ongeveer 4.700 windmolens van drie megawatt (met een tiphoogte van 180 meter) of 37.000 hectare zonnepanelen nodig. In de praktijk zal het een combinatie van deze twee technieken worden. De  in - vloed op het landschap zal groot zijn. Omdat windenergie al een lange historie heeft, hebben alle provincies in hun ruimte - lijke verordeningen daarvoor regels opge - nomen. Daarin is onder meer afgebakend in welke gebieden grote windmolens wel zijn toegestaan en in welke niet. Tevens bevat - ten de meeste verordeningen regels over de maximale hoogte en de minimumaantallen waarin ze moeten worden opgesteld. Voor zonne-energie gelden nog nauwe - lijks regels, waarschijnlijk omdat het pas sinds enkele jaren echt in de lift zit. Er zijn wel intenties: overheden beogen dat zonne - panelen zoveel mogelijk op daken en ver - weesde gronden komen, maar vooralsnog is er nog nauwelijks beleid om daarop te stu - ren. Naar aanleiding van de motie Dik-Fa - ber over de Zonneladder onderzoekt het ministerie van Economische Zaken en Kli- maat welk beleid kan worden ingezet. Me - dio 2019 worden de uitkomsten verwacht. Vooralsnog zetten commerciële ontwik - kelaars stevig in op het ontwikkelen van grote, grondgebonden zonneparken: op dit moment zijn er al 100 zonneparken van meer dan één megawatt piekvermogen ge - realiseerd, en bijna 500 in voorbereiding. Het gemiddelde vermogen stijgt iets, maar niet veel en ligt nu rond de vijf megawatt piekvermogen. Met forse uitschieters naar boven, tot meer dan 100 hectare in Gronin - gen. De ontwikkelaars zijn vooral actief in gebieden met lage grondprijzen zoals agra - Het landschap van de Wadden BEELDBANK PBL 15 risch land in de noordelijke provincies en de kleinschalige gebieden in het oosten van het land. Er is nu vanuit de overheden nog nauwelijks sturing op locatiekeuze, om- vang en vormgeving. Groene normen Wie zorgt er voor het landschap? De Raad van Europa legt in de Europese Land - schapsconventie de systeemverantwoorde - lijkheid voor landschap bij de nationale overheid. Die kan met een landschapstoets landschapskwaliteit verankeren in het om - gevingsrecht. En de Europese Unie biedt met haar GLB de instrumenten om daar voor het landbouwareaal invulling aan te geven. Nederland heeft zelf ook instrumen - ten. Belangrijk is de energietransitie die on - vermijdelijk een stempel drukt op het land - schap. Daardoor is het risico groot dat bij onzorgvuldige inpassing in het landschap een deel van de samenleving zich verzet te - gen deze vormen van de opwekking van duurzame energie op land. Het College van Rijksadviseurs pleit er nu nadrukkelijk voor dat we moeten stimuleren dat zonnepane - len eerst op daken, langs wegen en op ande - re verharde oppervlakken worden geplaatst vóór je op grote schaal landbouwgrond gaat bedekken met zonnepanelen. En als dat laatste toch nodig is, kunnen daar inpas - singseisen aan gesteld worden. Dan helpt zo'n landschapstoets in de Omgevingswet - geving: die dwingt de sectorale departe - menten stimuleringsmaatregelen voor duurzame energie te koppelen aan omge - vingskwaliteit. De omgevingsrechtelijke zorg voor land - schap ligt vooral bij provincies. Zij kunnen de te behouden landschapswaarden uitwer - ken in concrete omgevingsverordeningen die gemeenten overnemen in hun omge - vingsplannen. Provinciale omgevingsver -ordeningen zijn cruciaal voor adequate zorg voor landschap. Sommige provincies doen dat reeds, ook al is dat voor grensover - schrijdend landschap geen oplossing. Gemeenten zorgen vervolgens voor het landschap met concrete vergunningsver - plichtingen en via stedelijk ontwikkelings - beleid voor wonen en werken. Wij denken dat voor duurzame stedelijke ontwikkeling gemeenten voor hun gehele grondgebied een groenstructuurplan moeten maken: voor het stedelijk gebied én het ommeland. Kwaliteit van groen in de directe woonom - geving vraagt om de nodige aandacht. In ruim opgezette woonwijken is dat uiteraard veel gemakkelijker dan in buurten met hoge dichtheden. En juist daar wonen vaak kwetsbare groepen waarvan bekend is dat zij minder buiten hun eigen buurt komen. Het gaat er daarbij om groen een concreet gezicht te geven. Mensen willen graag in hun eigen buurt een groen ommetje kun - nen maken. Dat kan met slim gekoppelde groene routes binnen en buiten de bebouw - de omgeving. Groen zichtbaar maken is één kwaliteit en verbindingen leggen een twee - de. Verblijfskwaliteit is een derde: het groen moet 'body' hebben. We houden er in dit land niet van vierkante meters voor te schrijven, maar dat is wel een beproefde manier om iets te bereiken. Wellicht kun - nen we de oude normen voor groen afstof - fen: 75 vierkante meter groen per woning zoals het Rijk decennialang als norm stelde of anders toch in ieder geval 48 vierkante meter groen per stadsbewoner zoals de Ver - enigde Naties als minimum stelt. LANDSCHAP EN ONBEHAGEN 16 Over het gebrek aan regie op het Nederlandse landschap Tekst Jantien de Boer Vlijmende landschapspijn Kleuren vervagen en geluiden sterven weg in het Nederland van zuivel, vlees en turbogras. Vogels, planten en insecten hebben het steeds moeilijker, net als veehouders en akkerbouwers die voor hun bestaan moeten vechten. Het gevolg is een vlijmende landschapspijn. Maar wie neemt nu de regie over het Nederlandse landschap? Die vraag is acuut aan de orde. Grutto te midden van het Friese landschap MARCEL VAN KAMMEN 17 18 LANDSCHAP EN ONBEHAGEN S oms hoor je een nieuw woord dat je direct in het hart raakt. Landschapspijn is er zo eentje en waarschijnlijk werd het drie jaar geleden geboren in het hoofd van hoogleraar trekvogel-ecologie Theunis Piersma. Vijfentwintig jaar lang reisde hij door verre buitenlanden en toen hij terugkeerde naar zijn geboortegrond zag hij dat de slootjes waren gedempt en de bloemrijke weilanden waren veranderd in steriele, groene landerijen. "Ik moet tandenknarsend toegeven dat mijn Friese geluksgevoel plaatsmaakte voor pijn. Nor - maal ga je daarmee naar de dokter, maar waar kun je heen met landschapspijn?'', noteerde hij in zijn voorwoord bij het boek  Vloeiend Landschap   van land- schapsarchitect Peter de Ruyter.  Ik las het en ik was opgetogen en verdrie - tig tegelijk over dat nieuwe woord dat zo trefzeker ook mijn gevoel van verlies be - noemde. Voor de Leeuwarder Courant van 11 juni 2016 schreef ik er daarom een ver - haal over dat ik 'Melk, kaas en landschap - spijn' doopte. Het ging zo: "Friesland, woestijnland. Ik heb 86 kilometer gefietst en ik heb vier scholeksterpaartjes gezien,'' zegt een vriendin. "Verder niks.''  Land - schapspijn doet zeer, en het maakt kwaad. Van wie is dit land eigenlijk? Hier, in mijn Friesland, maakte ik als dreumes groen - tesoep van zuring, boterbloemen, pink - sterbloemen en dotters. Hier las ik, lig - gend in het gras,  'Kruistocht in Spijkerbroek ' ter wijl hoog boven mijn hoofd een leeuwerik zingend zijn territori- um af bakende.  Friesland was een rijk land en ik mis het. "Als ik nu een veldleeuwerik hoor ben ik opgetogen. O, er zijn nog velden vol zu - ring, klaver en boterbloemen maar het zijn uitzonderingen in een monotoon diep -groen, wuivend, raaigrasland. Het land- schap leeft maar het leeft ook niet. Daar - om sta ik er nu liever met de rug naartoe want mijn land doet pijn." Het was eng om het te schrijven. Het voelde ongemakke - lijk. Nederland is immers een boerenland. En ik wil boeren niet af vallen. Ik woon tussen de melkveehouders en akkerbou - wers. Het allerliefst wil ik naast ze staan. Vlijmende pijn De nacht voordat het artikel gepubliceerd werd droomde ik dat ik een steen in het water gooide die naar de bodem zonk, zonder ook maar een rimpeling in het wa - teroppervlak te veroorzaken. Maar het liep anders. Het nieuwe woord deed waar - voor het geboren is. Het ontroerde, het maakte kwaad, het schrijnde precies zoals het hoort te schrijnen.  Mijn mailbox stroomde vol en het regende ingezonden brieven. Het was alsof er een etterende buil openbarstte. "Vandaag je artikel over landschapspijn gezien,'' schreef een mevrouw. "Help me om de moed erin te houden.''  Natuurlijk waren er ook mensen kwaad. Boeren, die zich onterecht aangevallen voelden, zei- den dat het maar weer eens oorlog moest worden. Vroeger, zeiden ze, kwam het volk op fietsen zonder banden naar de boerderijen. Vroeger waren mensen nog wel blij met boeren. Landschapspijn schurkt tegen weemoed aan maar het is geen zeurend gevoel van nostalgie, het is eerder een vlijmende pijn die door je borst snijdt. En Theunis Piersma die het woord voor het eerst ge - bruikte deed er bescheiden over. "Volgens mij heeft schrijver Koos van Zomeren het bedacht,'' zei hij toen ik het hem vroeg. Maar Van Zomeren ontkende, al had hij best de geestelijk vader van Landschap - 19 "Ik probeer me het gejammer van de grutto's niet aan te trekken" JANTIEN DE BOER 20 LANDSCHAP EN ONBEHAGEN spijn kunnen zijn. Al in mei 1990 schreef hij een opiniestuk onder de kop:  'Stop de gruttomoord' waarin hij verhakselen van jonge grutto's vergeleek met het dood - slaan van zeehondjes. Twaalf jaar later ging het in een van zijn columns opnieuw over de grutto's. Voorheen was Van Zome - ren altijd blij als de vogels in de lente terugkeerden. Nu liep hij in maart al te tobben over het moment dat de boeren zouden gaan maaien. Want door de verza - kelijking van het landschap en de stelsel- matige vervroeging van het maaiseizoen hebben de vogels geen schijn van kans meer. Op een nacht, toen Van Zomeren de duistere polder bij Breukelen in reed en in de verte loonwerkers bij kunstlicht zag maaien, was het klaar. "Toen heb ik er bij mijzelf een streep onder gezet. Grutto's, koeien, boeren, dat hele verdomde Groene Hart, het kon me gestolen worden. Je kunt niet blijven redden.'' Het lijkt me een klas - siek geval van landschapspijn. En ik deel het gevoel van Van Zomeren. Ik probeer me het gejammer van de grutto's die hun jongen zijn verloren niet aan te trekken. Ik  kijk liever niet naar aaneen geschoven landbouwpercelen waarvoor slootjes wor - den gedempt en boomsingels worden ge - kapt. Maar het nieuwe woord landschapspijn legde ineens mijn persoonlijke relatie met het landschap bloot.  Daarom ging ik op zoek naar de oorzaken van de achteruit - gang van het platteland. Ik sprak met boe - ren, burgers en onderzoekers. Ik verzamel - de cijfers, ging naar boerenbijeenkomsten en probeerde in een boek het probleem van allerlei kanten te belichten. Allemaal schuldig Nu, twee jaar later, voel ik me bijna een oorlogsverslaggever. Landschapspijn roept van alle kanten felle meningen op.  Op Twitter las ik laatst:  'Landschapspijnroe - pers vinden dat boeren de schuld zijn van alles'. Niet waar. Boeren zijn niet de schuld van alles. Wij allemaal zijn de schuld van alles. Consumenten en supermarkten die voedselproducenten het vel over de oren halen zijn de schuld van alles. Politici en zuivelreuzen die geen visie tonen zijn de schuld van alles. En omdat niemand regie neemt over het landschap wordt de strijd steeds feller.  In 2018 interviewde ik voor de Leeuwarder Courant grutto-onderzoeker Egbert van der Velde van de Rijks Universiteit Gronin - gen. Hij vertelde over de spanningen in het veld en over de gruttostand die zwaar onder druk staat. "Ik ben wetenschapper geworden om dingen aan te kaarten,'' zei hij. "Maar het ecosysteem is kapot en er wordt niet geluisterd.  Ik ben zesendertig en ik voel me een oude kerel, vol van ver - lies. In onze Nederlandse landerijen ligt de focus nu op gras en niet op vogels. Het ecosysteem stort in. Het gaat echt, echt héél snel." Het interview veroorzaakte een explo - sie. Op de dag dat het stuk in de krant stond had Van der Velde om tien uur 's och - tends al 1738 whatsappjes, bijna allemaal positief, uit alle hoeken van de samenle - ving binnengekregen. "Van boeren bij - voorbeeld die niet mee willen doen aan het grote slopen, maar daar economisch toe verplicht worden,'' zei hij. Of van loon - werkers die van hun werkgevers over nes - ten heen moeten rijden. Sommigen maak - ten zich ook zorgen over het gifgebruik in maisvelden: hoe ongezond is dat eigenlijk voor veldarbeiders? Toch waren er ook veel mensen boos. De dagen na de publicatie was de spanning in het veld om te snijden. "Ik hield er reke - 21LANDSCHAP EN ONBEHAGEN ning mee dat we van de weg gereden zou - den worden,'' vertelde een andere grut - to-onderzoeker. Dat krijg je ervan als beleidsmakers de boel op zijn beloop la - ten. Landbouwminister Carola Schouten doet haar best met haar pleidooi voor cir - culaire landbouw, maar in het regeerak - koord van het kabinet Rutte II staat welge - teld drie keer het woord landschap: bankenlandschap, medialandschap en po - litiek landschap. En ondertussen is het buiten oorlog.   Vlak na het interview met Egbert van der Velde eiste de Land en Tuinbouw Organisatie-Noord bij de Rijks Universiteit Groningen een recti- ficatie van het krantenstuk. "In het artikel worden door de heer Van der Velde uitspraken gedaan die op ons overkomen als menin - gen en niet als onderbouwde fei- ten. Dit brengt schade toe aan het imago van de agrarische sec - tor en daarmee ook aan het imago van onze leden'', schreef LTO-Noordvoorzitter Trienke Elshof aan het universiteitsbe - stuur. Toen er niet werd gerectificeerd nam een akkerbouwer de handschoen op. Hij stelde dat Egbert van der Velde en zijn baas Theunis Piersma zich met hun uit - spraken onwetenschappelijk gedroegen. Eind 2018 werden de drie daarom samen bij de integriteitscommissie van de Rijks Universiteit Groningen geroepen die de klacht drie maanden later afwees.  Heftige emoties Het rumoer deed me denken aan een in - terview dat ik drie jaar geleden had met de Britse hommelprofessor Dave Goulson. "Er zijn mensen die vinden dat weten - schappers alleen koele feiten en cijfers moeten presenteren zodat anderen ze kunnen interpreteren",  zei de hommel- kenner. "Maar ik zag dat mijn gegevens verkeerd gebruikt werden." Daarom trad hij zelf naar voren en sindsdien ligt hij zwaar onder vuur. Gedoe is onvermijde - lijk, zei hij daarover. "Je moet reageren als de industrie zegt dat je studies rotzooi zijn of als je beschuldigd wordt van activisme. Dat kost veel tijd.'' Egbert van der Velde kan er over mee - praten, net als Theunis Piersma. Het ver - anderende landschap, het verdwijnen van het leven uit het land, en alle discussies eromheen roepen heftige emoties op en ondertussen gebeurt er te weinig. Het rijk heeft het landschaps- en natuurbeheer uitbesteed aan de provincies maar als je naar buiten kijkt kun je niet anders dan concluderen dat het landschap is overgele - verd aan de markt, aan de pegels, aan de v rije economie.   Sterker nog, het woord Landschapspijn roept nu ook weerstand op. Begin april pleitten twee Groningse hoogleraren in de Leeuwarder Courant voor de afschaffing ervan. "Landschapspijn is een polarise - rende term", schreven ze.  "Het plaatst de boer als veroorzaker van de pijn tegenover een steeds grotere groep burgers die zich zorgen maakt over de achteruitgang van bloem- en kruidenrijke weilanden.'' Daar - om stelden ze voor om voortaan te praten over  landschapswaarde zodat het gemak - "Waar kun je heen met landschapspijn?" 22 kelijker wordt om onder boeren draagvlak te vinden voor noodzakelijke, ingrijpende maatregelen. Verloren sporen Maar is de groeiende onrust onder boeren, burgers en buitenlui werkelijk de schuld van een woord? Veel eerder lijken de span-ningen het gevolg van een gebrek aan re - gie. In maart dit jaar vertelden Sikke Lau - tenbach en Tryntsje de Lang-Bosma in Nieuwsuur over het coulisselandschap rond het Friese dorp Bitgummole. Elf jaar geleden zagen ze voor het eerst dat een boer landbouwgrond egaliseerde, sloten dempte en bomen omhakte. Het mocht ei- Omploegen van het land 23 genlijk niet, maar het mocht ook weer wel want er was niemand die er iets van zei. Eind vorig jaar besloten ze in actie te ko- men toen opnieuw boomwallen en mean - derende slootjes verdwenen. Lautenbach deed een melding bij de provinciale mi- lieudienst Fumo over het dempen van de sloten. De dienst bevestigde dat het land -schap naar de filistijnen werd geholpen. En verder? Verder niets. De gemeente gaf niet thuis, het waterschap niet, en de pro - vincie Fryslân verwees naar de ambtelijke nota Grutsk op  'e Romte uit 2014. Daarin worden alle belangrijke landschappelijke en cultuurhistorische structuren in Fries - land geanalyseerd en gewaardeerd.  Zelfs als je kwaad wilde, kon je het er nog mee eens zijn, zo boterzacht zijn de afspraken in de nota. "Gelet op de Friese bestuurs - cultuur kiezen we niet voor regelgeving maar voor samenwerken, inspireren, ver - binden en stimuleren,'' valt erin te lezen. Ondertussen gaan sporen van de oude Middelzee verloren. Het grillige, slinge - rende patroon van waterlopen, wegen en paden waarover in de nota nog zo enthou - siast wordt geschreven verliest het van de zucht naar efficiency. Het landschap staat in zijn blote kont. Niet alleen in Friesland maar in heel Nederland. Tot 2011 voerde het toenmalige ministerie van Landbouw Natuurbeheer en Visserij nog landschaps- beleid. Daarna werd het mistig. Het lukt de provincies niet om in het landschaps - dossier een ommekeer te bewerkstelligen.  Kijk naar het Friese veenweidegebied. Nergens is het veen zo ver drooggelegd als in Friesland maar het schiet niet op met de vernatting ervan.  De macht van het CDA, traditioneel een boerenpartij, en van de landbouwsector is groot en een waterpeil- "Boeren zijn niet de schuld van alles. Wij allemaal zijn de schuld van alles" LANDSCHAP EN ONBEHAGEN 24 Sporen van het landschap lijken verloren te gaan 25 verhoging in het veenweidegebied bete- kent voor veel boeren een geheide financi- e le strop. Stapje voor stapje schuifelen alle partijen toe naar een mogelijke oplossing maar het gaat tergend langzaam. Niks meer gehoord En de vernieling van het coulisselandschap bij Bitgummole waarover in Nieuwsuur werd geklaagd? De provincie Fryslân meld - de na ampel beraad dat de gemeente Waad - hoeke verantwoordelijk is voor de bescherming ervan.  De boer die bomen kapte en sloten demp - te? Volgens hem beperkt het con - tact met de provincie zich tot con - troleurs die zijn erf opkomen en boetes uitdelen. Hij wil wel mee - denken over het landschap maar daar is helemaal geen plaats voor, zei hij in de Leeuwarder Courant. De sloten in zijn nieuw ver - wor ven land waren slecht onderhouden, vertelde hij ter verdediging, waardoor hij eentje dichtgooide en de ander zelf uit - diepte. Bovendien waren de bomen ver - vallen, 'met verdorde takken',  waarop hij besloot om ze om te halen. Hij hoopte dat hij via de Boswet subsidie kon krijgen voor de aanplant van elzensingels, waarmee hij de kap wilde compenseren, maar volgens de Rijksdienst voor Ondernemend Neder - land kwam hij niet voor de regeling in aanmerking.  En de provincie deed hem een 'belachelijk voorstel', vond hij. Voor tien jaar onderhoud van 670 meter singel kon hij in totaal 500 euro subsidie krijgen. Daarna hoorde hij niks meer. Zo gaat het landschap niet alleen in Friesland maar heus ook ver daarbuiten naar de gallemiezen. En het grote geheel onttrekt zich op een of andere manier aan onze waarneming. "Ik wist dit niet, wat een schokkend verhaal,'' zei een landelijk bekende politica tegen me. Het gebeurde na afloop van een uitzending van Buiten - hof waarin ik samen met V VD-kamerlid Helma Lodders werd geïnterviewd over landschapspijn. Dringt de landschapscri - sis wel door tot de Haagse burelen, vroeg ik me verbaasd af. Wanneer neemt iemand ei ndel ijk reg ie? "Misschien hebben we deze achteruit - gang nodig om te beseffen dat het anders moet,'' hoorde ik een bioloog ooit zeggen. Laten we het hopen. Maar laten we alsje - blieft ook vaart maken met het zoeken naar een oplossing, voordat de bodem ka - pot is, de landerijen vol zonnepanelen lig - gen, de horizon vol windmolens staat en de landschapspijn ondraaglijk is geworden. "Dringt de landschaps - crisis wel door tot de Haagse burelen?" LEES MEER LANDSCHAP EN ONBEHAGEN Lees dit artikel ook online. 26 INTERVIEW JAAP DIRKMAAT Directeur Vereniging Nederlands Cultuurlandschap VERENIGING NEDERLANDS CULTUURLANDSCHAP 27INTERVIEW "Er is geen landschapsbeleid. Geen enkel land in West-Europa heeft het landschap zo efficiënt naar de knoppen geholpen als Nederland." Deze woorden komen uit de mond van de Nederlandse natuurbeschermer en strijder voor het landschap Jaap Dirkmaat (Hilversum, 1958). Hij richtte in 1981, samen met andere natuuractivis - ten, de vereniging Das & Boom op en was daarvan vervolgens 25 jaar voorzitter. In 2006 besloot hij dat de vereniging haar doelen had bereikt en werd Das & Boom opgevolgd door de Vereniging Nederlands Cultuurlandschap. Dirkmaat staat be - kend om zijn ferme uitspraken en zijn enorme inzet voor natuur en landschap. Dirkmaat vertelt kort wat hij in zijn loopbaan heeft zien gebeuren: tijdens de reek - sen ruilverkavelingen van de vorige eeuw zijn veel landschapselementen verdwe - nen. Dat verdwijnen stopte niet toen Nederland bijna geheel opnieuw was verka - veld. Nederland, of beter gezegd het Nederlandse landbouwbeleid, houdt zich nu niet aan de voorschriften van de Europese Unie. Brussel heeft een uitstekende Tekst Annemiek Rijckenberg en Leo Pols Volgens Jaap Dirkmaat, directeur van de Vereniging Nederlands Cultuurlandschap, maakt Nederland goede sier met pilotprojecten en landschapsiconen, maar ontbreekt het simpelweg aan landschapsbeleid. Daardoor verdwijnen niet alleen bijzondere landschapselementen, er is ook sprake van een ongebreidelde groei van het aantal onnodige zonneparken. Het zijn kwesties waar steeds meer mensen tegen ageren. En terecht, vindt Dirkmaat, want we kunnen echt beter met ons landschap omgaan. Mistgordijn voor het landschap 28 INTERVIEW 'Richtlijn voor de goede landbouwpraktijk' maar Nederland doet daar niets mee. Nederland trekt een mistgordijn op voor deze richtlijn: "Dat is een Nederlandse gewoonte bij regels van de EU: we denken bij de meeste richtlijnen dat Nederland zich een uitzondering kan veroorloven." Wat betekent dat mistgordijn concreet? "Deze 'mist' komt vooral van de opeenvolgende ministeries waar natuur en land - schap onder vielen. Eerst voerden zij de Boswet op als excuusinstrument om land - schapselementen te beschermen. Maar sloten en wallen en graften zijn geen bos, ook al staan er bomen, dus daar helpt een Boswet niet. Bovendien kende de Boswet een herplantplicht waar jaren overheen konden gaan. Zó lang dat de meeste pro - testen dat niet volhielden. Een andere 'mist' was het beeld dat in Brussel werd uit - gedragen dat Nederland vooral uit stad bestaat, waardoor in Brussel het idee is ontstaan dat hier nauwelijks landschap is. Er werd met termen gegoocheld: natio - nale parken van minimale omvang en nationale landschappen zonder bescher - ming. Steeds andere termen voor dezelfde gebieden en met beleid zonder statuur. Alsmaar nieuwe namen en regels en kleinere budgetten, werkte ook zeer demoti- verend voor beheerders en organisaties. 'Nederland heeft geen 'landschaft', 'coun - tryside' of 'campagne'. Nee, Nederland heeft 'wit gebied'. Ik zie vooral het afschaf - fen van regels, of het nu gaat om de Natuurwet, waarin landschapselementen níet worden beschermd, of de Richtlijn Waterkwaliteit. Onze wetten en regels staan vol met termen als streven, pogen, 'waar mogelijk' en 'zo veel mogelijk', dit soort woorden komen niet voor in de internationale verdragen. Die spreken van 'moe - ten', 'zullen' en 'doen'. Maar het ergste is de wijze waarop Nederland het GLB, het gemeenschappelijk landbouwbeleid van de EU, invult. Land waar landschapsele - menten op staan mag van de Nederlandse overheid niet in de 'Landbouwtelling' worden meegenomen. In de jaarlijkse Landbouwtelling beschrijft het Centraal Bu - reau voor de Statistiek tot in detail de structuur van de Nederlandse agrarische sector, waaronder de oppervlakte en de omvang van individuele agrarische bedrij - ven. De gegevens worden gebruikt voor onderzoek en voor de nationale en inter - nationale politiek en beleid. Ook voor het GLB van de EU." Wat is het gevolg hiervan? "Het gevolg van de Nederlandse werkwijze is dat grond waar landschapselemen - ten op staan niét meetelt voor subsidies uit het GLB. Alleen voor hectares kale land - bouwgrond krijgt de boer een subsidie. En dan is er nog het perverse effect van de wijze waarop die landschapselementen worden afgetrokken van de hectares waar - mee een boer aanspraak mag maken op die GLB-subsidie: voor de landbouwtelling worden niét de gegevens van het aloude prachtige kadaster gebruikt, maar in de winter gemaakte luchtfoto's van de topografische dienst! Ook geen satellietfoto's, dat zou al veel beter zijn. Met de lage winterzon wordt de slagschaduw van zijn of haar bomen en struiken meegerekend voor de aftrekpost landschapselementen. Het effect laat zich makkelijk raden: houtwallen worden zo kort mogelijk gehou - 29INTERVIEW den. En vaak helemaal verwijderd omdat die grond zo geen subsidie oplevert. Om die reden is er al jaren een kaalslag gaande in het landelijk gebied." Maar dat moet toch opvallen? Dat kan toch niet zomaar gebeuren? Nee, dat kan ook niet, beaamt Dirkmaat. "Daar gaan die moties in de Tweede ka - mer ook over. En in Brussel krijgen ze dat ook in de gaten: Nederland moet nu al zijn landschapselementen in kaart brengen ? een soort nulmeting waarin duidelijk wordt wat er nog te bewaren valt. Vervolgens moet er een monitoringssysteem ko - men om die elementen bij te houden. Dat kan veel betekenen." Nog meer mist: biodiversiteit herstellen is meer dan natuurbehoud! "Maar dat is niet de enige mistwolk. In maart van dit jaar is het derde (!) Deltaplan biodiversiteit aangeboden aan de Tweede Kamer. Vergeleken met het eerste plan uit 2006 is het erg vaag. Toen was er een haalbaar plan, dat volledig op kosten en baten was doorgerekend: 200.000 kilometer randen van akkers en weilanden die natuurvriendelijk konden worden ingericht. Boeren zouden betaald krijgen voor houtwallen, struwelen en bloem- en kruidrijke beplanting. En ze zouden aan weerszijden stroken van vier meter akker- en grasland vrijhouden van bemesting en bestrijdingsmiddelen. In 2008 rekende de Taskforce Financiering Landschap onder leiding van Alexander Rinnooy Kan het plan door: het was haalbaar. Maar in 2010 kwam het kabinet Rutte I met bezuinigingen en werd het netwerk van natuurranden niet aangelegd. Wel kwamen er proefprojecten in de Ooijpol- der bij Groesbeek, de Meijerij bij Den Bosch, Amstelland en in de Gelderse Val- lei. De proef is een succes, vooral in de Ooijpolder: 22 rode lijstsoorten zijn te - ruggekeerd dankzij poelen, natuurlijke oevers en akkerranden. De Wet natuurbescherming van 2017 gaat straks op in de nieuwe Omgevingswet. De Boswet was al eerder opgegaan in deze Wet natuurbe - scherming, waarin de compensatieplicht voor bos werd beperkt: je mag nu bomen kappen voor natuurontwikkeling. Maar je mag ook bos compenseren op heel ande - re plekken. Ook waar dat nu juist niet de bedoeling is, zoals in de beschermde Ro - meinse terrassenlandschappen in Zuid-Limburg. Daar leidt boscompensatie tot vernietiging van het oeroude landschap." Welk effect heeft de energietransitie op het landschap?  "De Vereniging Nederlands Cultuurlandschap heeft uitgerekend dat er 250.000 hectare aan zonnepanelen nodig is om aan de klimaatdoelen van Parijs te voldoen. Dat is natuurlijk waanzinnig veel en dat gaat ook niet gebeuren. Maar het gaat wel hard vanwege de subsidieregeling van de Rijksdienst voor Ondernemend Neder - "Maak van de waterschappen 'water- en landschappen'" 30 INTERVIEW "Geen West- Europees land heeft het landschap zo naar de knop - pen geholpen als Nederland" JAAP DIRKMAAT 31INTERVIEW land voor Stimulering van de Duurzame Energieproductie: de SDE+ regeling. Daardoor gaat het nu hard, veel te hard eigenlijk. Boeren krijgen 5000 tot 8000 euro per hectare per jaar, wanneer ze die grond als zonneparken laten inrichten." Volgens Dirkmaat is dat voor boeren in oude kleinschalige landschappen veel geld, vaak meer dan hun grond met landbouw opbrengt. Juist kleinschalige bedrijven hebben mooie houtsingels en heggen, dat vinden de zonne-exploitanten fijn, van - wege de inpassing in het landschap. En eigenlijk is Nederland helemaal niet zo geschikt voor zonne-energie. Dirk - maat laat de wereldkaart zien met de productiefactoren voor alle soorten energie: het levert veel minder op in vergelijking met bijvoorbeeld Noord-Afrika. "Daar heb je een veel betere business case, én daar hebben de mensen er ook iets aan, mits het de lokale economie ten goede komt: 'Solar power to the People'. Ad van Wijk, hoog - leraar Future Energy Systems aan de TU Delft, heeft daar een verhaal over met mondiale impact, dat staat als een huis." In woestijnen is zo veel meer zon dan in Nederland dat het opwekken van elektriciteit daar enkele malen meer rendement oplevert dan hier. Probleem is natuurlijk de afstand. Maar ook daar zijn oplossin - gen voor. Dirkmaat gelooft in de omzetting van elektriciteit in waterstof, waardoor elektriciteit veel gemakkelijker over grote afstanden vervoerd kan worden. Wind op land is in de visie van Dirkmaat ook niet zo'n geschikte oplossing voor Nederland: "Op land staan molens de helft van de tijd stil en gemeenten hebben de neiging die molens zo laag mogelijk te houden vanwege protesten van de bevol- king. Van enig zinnig rendement blijft niet veel over. Die kleine molens zijn duur, niet duurzaam, en deels niet recyclebaar." En zonneparken op land? "Dat moet je niet doen. Eerst moeten de daken worden volgelegd met zonnepane - len. Daar moet veel meer druk op worden gezet. Nu is het verhaal: zon op akkers is uiteindelijk toch nodig. Dus beginnen we daar! Dat is de omgekeerde wereld. Dan komen er nooit op grote schaal zonnepanelen op daken. We gaan in die benadering de doelstellingen nooit halen al was het maar door het verzet van de bevolking te - gen molens en panelen. Of het gaat ten koste van natuur en landschap. Er is zelfs al sprake van ecologische verbindingszones onder de zonneweides. Zonneparken zijn zonder duidelijke afspraken over inrichting en beheer slecht voor de natuur, omdat regen en zonlicht de grond niet bereiken." Maar terug naar het landschap, wat kunnen we doen? "Er zíjn niet vele wegen naar Rome. We hebben regels en financiering nodig, niet louter pilots, wedstrijden en iconen. De provincies blijken niet in staat cultuurland - schap te beschermen. Voor ministeries bestaat het niet. Maar we hebben wel een mooi en effectief instituut: waterschappen. Die bestuurslaag gaat over water, maar waterhuishouding en waterbeheer bepalen ook natuur en landschap. Maak van de waterschappen 'water- en landschappen'. Daarmee geef je deze democratische be - stuurslaag veel meer maatschappelijke betekenis." 32 Omgevingswet strijdig met Europees landschapsverdrag Tekst Fred Kistenkas Het vergeten landschap In 2021 wordt als onderdeel van de grote Stelselherziening Omgevingsrecht de nieuwe Omgevingswet ingevoerd. De wet bevat regels over het beschermen en benutten van de fysieke leefomgeving. Daaronder zou ook het landschap moeten vallen, maar daar bevat de wet geen regels over. Het landschap is van niemand meer. Dat is in strijd met het Europese recht: de Europese landschapsconventie eist nationale regels en maatregelen. Pool of Peace bij Ieper ERIC HUYBRECHTS 33 34 LANDSCHAP EN ONBEHAGEN D e tekst van de Omgevings- wet (Ow) begint met de stel- ling dat die wet over de 'fy - sieke leefomgeving' gaat. Infrastructuur, bouw wer - ken, water, bodem, lucht, natuur, erfgoed en landschap maken daar allemaal deel van uit (art. 1.2 Ow). In de Stelselherziening Omge - vingsrecht, zoals de hele operatie van de nieuwe Omgevingswet en zijn uitvoeringsre - gelingen wordt genoemd, krijgen zij allemaal hun eigen toets. De meeste zijn van Europees rechtelijke origine, die kunnen dus sowieso niet weggelaten worden. Zo hebben we straks weer een watertoets, luchtkwali- teitstoets, bodemtoets, habitattoets en ande - re natuurtoetsen zoals de soortentoets en de natuurnetwerktoets (de aloude EHS-toets van de Ecologische Hoofdstructuur). Voor landschap geldt dit evenwel niet. In de omgevingswetgeving of in een uitvoerings - regeling als het Besluit kwaliteit leefomge - ving (Bkl) is geen landschapstoets te vinden. Dit betekent dat het Rijk geen wettelijk kader aangeeft voor landschapsbescherming. Dit kan in strijd met Europees recht worden ge - acht, want de Europese Landschapsconven - tie (ELC) eist juist van de centrale overheid om zo'n landschapstoets wettelijk vast te leg - gen. Dat mag een 'nee, tenzij '-toets zijn (zoals we gewend zijn bij de habitattoets voor na - tuur waarden in Natura 2000-gebieden) maar ook een 'ja, mits '-toets. De rijksoverheid heeft dus enige vrijheid, maar moet wel íets doen of zorgen dat een lagere overheid het nader inkadert. Stilzitten kan niet - er moet een zogenoemde gelede normstelling langs lijnen van subsidiariteit (Rijk-provincie-ge - meente) opgesteld worden. Subsidiariteit voor landschap Subsidiariteit: daar waren wij in Nederland toch altijd zo goed in? Iedere overheidslaag heeft een eigen verantwoordelijkheid; van rijk via provincie tot gemeente. Dat heet in het staatsrecht ook wel 'gedecentraliseerde eenheidsstaat': eenheid onder een algemeen rijkskader en uitwerking in detail door lagere overheden. Vaak vinden we het ook weer te - rug in Europese verdragen, zoals het ELC van de Raad van Europa. Maar voor landschaps - bescherming doet de rijksoverheid dus niet wat gevraagd wordt. De nieuwe omgevingswetgeving (in dit ge - val het Besluit kwaliteit leefomgeving, Bkl) biedt, buiten de Unesco-werelderfgoederen, geen beschermingsregime voor landschap - pen. Alles wordt doorgeschoven naar het ge - meentelijke omgevingsplan. Zo hoopt men dat alsnog voldaan wordt aan de landschaps - rechtelijke verplichtingen uit de Europese Landschapsconventie. De gemeenten zijn voor verdragsverplichtingen de verantwoor - delijke overheidslaag, aldus de Nota van Toe - lichting (NvT) bij de Omgevingswet. De Nota van Toelichting merkt hier verder over op: 'Met het inventariseren en beoordelen van cultuurlandschappen en het opnemen daar - van in de omgevingsvisie en het omgevings - plan, wordt ook uitvoering gegeven aan het Europees landschapsverdrag' (NvT-para - graaf 8.1.7.5, Cultureel erfgoed). Het is zeer de vraag of dit rechtens klopt, nu de ELC nadrukkelijk ook om  national measures  (dus ook van de rijksoverheid) vraagt langs lijnen van subsidiariteit, dus via de aloude trits van Rijk-provincies-gemeen - ten (vgl. art. 4 en 6 ELC). De ELC eist in wezen een landschapstoets zoals we die ook kennen uit het natuurbe - schermingsrecht, een soort habitattoets voor landschappen waarbij getoetst moet worden aan  landscape qualit y objectives . Vaak wordt gedacht dat een habitattoets ook wel genoeg zal zijn om landschap te beschermen. Een Natura 2000-habitattoets beschermt echter 35 "Niemand zit er op te wachten dat gemeenten waardevol landschap volbouwen" FRED KISTENKAS 36 LANDSCHAP EN ONBEHAGEN slechts enkele specifieke Europese natuur- waarden, bijvoorbeeld een habitattype als basisch laagveen, trilveen of blauwgrasland. Of een aantal broedparen van een Europees beschermde vogelsoort. Het beschermt even - wel geen kernkwaliteiten van landschappen. Bovendien trekt dit landschap zich niets aan van gemeentegrenzen.  Landschap wordt nu in de Omgevings - wet weliswaar expliciet tot onderdeel van de fysieke leefomgeving verklaard, maar vervolgens wordt er toch - in de wet en in de onderliggende algemene maatregelen van bestuur zoals het Bkl - niets meer mee gedaan. Er is zo dus geen inhoudelijk land - schapsrecht in de omgevingswetgeving te vinden. Een echte landschapstoets hoort in de wet of desnoods een Algemene Maat - regel van Bestuur (AMvB) (dat is ook een wet, zij het een uitvoeringswet). Alleen dan is er afdwingbaar landschaps recht. Enkel landschapsbeleid in beleidsnota's, zoals bijvoorbeeld de Nationale Omge - vingsvisie (NOVI) of een provinciale om - gevingsvisie (POVI) is niet genoeg: een nationale of provinciale omgevingsvisie is geen wettelijk voorschrift. Zo'n visie is geen recht en dus veel te vrijblijvend. Al- leen recht is immers uiteindelijk in de rechtszaal afdwingbaar. Waar we naar op zoek zijn is in rechte afdwingbaar land - schapsrecht, waar bijvoorbeeld al te bouw - lustige gemeenten zich aan moeten hou - den op straffe van een vernietigende rechterlijke uitspraak. Behoud hoogwaardig landschap Een mooi voorbeeld is het zogenoemde 'schuldig landschap'; oorlogslandschap zo - als de slagvelden van de Eerste Wereldoor - log in West-Vlaanderen. Onder een oude bomkrater uit 1917 die er nu uitziet als een vredige vijver (deze heet ook letterlijk  Pool of Peace ) nabij Ieper bij de Franse grens, liggen nog oude Engelse tunnels, Duitse schachten, onontplofte munitie, loopgra - ven, gifgas-obussen en stoffelijke resten. Dit is geen Europese topnatuur en door - gaans dus ook niet habitattoetsplichtig, Kazematten PAUL VAN DE VELDE 37LANDSCHAP EN ONBEHAGEN maar wel hoogwaardig landschap en het beschermen waard tegen bouwlustige ge - meenten. Zo heeft Nederland de Grebbelinie, onder meer bekend uit de meidagen van 1940. Die ligt er nog steeds, compleet met onbebouwde schootsvelden, loopgraven en kazematten (zowel Nederlandse bunkers gericht op het oosten als Duitse bunkers gericht op het wes - ten), tussen grofweg het Eemmeer, langs Amersfoort en Rhenen naar de Nederrijn. Dat is misschien geen natuur, maar wel land - schap. Buiten wellicht de gemeenten zelf of projectontwikkelaars, zit niemand er op te wachten dat de gemeenten Veenendaal, Woudenberg, Scher - penzeel en Leusden dat gaan vol- bouwen met een zoveelste bedrij - venpark of woonwijk. De provincies Utrecht en Gelderland zouden dan een door het Rijk aan - gereikt toetsingsregime (dus een 'ja, mits '-regime of een 'nee, ten - zij '-regime) moeten hebben om het gebied te sparen of althans zijn kernkwaliteiten te versterken. Europese Land ­ schapsconventie In een kopje (de aanhef van paragraaf 5.1.5) van het Besluit kwaliteit leefomgeving (Bkl) wordt nog wel 'beschermen van landschap - pelijke waarden' genoemd, maar in de wet - tekst zelf staat daar vervolgens niets meer over. De centrale overheid geeft dus geen normatief kader voor landschapsbescher - ming en ook geen aanzet tot een uitrol van landschapsrecht. Het Rijk reikt geen af - dwingbaar rechtsregime aan. In art. 6 van het - al sinds 2005 van kracht zijnde - Europees Landschapsverdrag staat letterlijk: 'Elke Partij (bedoeld wordt de nati- onale overheid) verbindt zich ertoe kwali- teitsdoelstellingen voor landschappen te om - schrijven'. In de officiële Engelse tekst heten deze kwaliteitsdoelstellingen 'landscape quality objectives ', hetgeen sterk doet denken aan de ' nature conservation objectives ' uit de strenge habitattoets voor de Europese Natura 2000-gebieden. Zoals bekend geeft de habi- tattoets deze natuurgebieden een zeer sterke juridische bescherming en rechterlijke af - dwingbaarheid. Met deze verdragstekst van de ELC in de hand zou men dus naar analogie van de habitattoets zeer verdedigbaar ook voor een landschapstoets kunnen pleiten. Een verschil is echter dat de Habitatrichtlijn van de Europese Unie af komstig is en boven - dien streng uitgelegd wordt door de eigen EU-rechter en waar men bovendien ingebre - kestellingsprocedures kent. Het Europese Landschapsverdrag is een product van de Raad van Europa (RvE). Hoewel de naam an - ders doet vermoeden, vormt de RvE geen on - derdeel van de Europese Unie. EU-natuur - richtlijnen zijn harde afdwingbare verplichtingen, maar voor regelgeving van hun neefjes van de RvE ligt dat anders. De ELC zal daarom door nationale overheden als minder dwingend worden gezien. "Een afdwingbaar landschapsrecht waar al te bouwlustige gemeenten zich aan moeten houden" 38 Provinciale voorbeelden Zolang er nog geen nationaal landschaps- recht bestaat, zouden provincies zelf alvast iets kunnen doen. In provinciale ruimtelijke verordeningen kan men een 'ja, mits'-be- schermingsregime opnemen, compleet met toetsing van gemeentelijke bestemmings - plannen aan landschappelijke kernkwalitei- ten. Bekend is het voorbeeld uit de provincia - le omgevingsverordening van Overijssel met kernkwaliteiten voor het Nationaal Land- schap IJsseldelta en Nationaal landschap Noordoost-Twente, waaraan via een 'ja, mits'-regime getoetst moet worden (art. 2.6.3 en 2.6.4 uit de provinciale verordening). Er geldt aldus een 'ja, mits'-bescherming zoals we die voor 2012 landelijk wilden regelen voor alle Nationale Landschappen in het Be -sluit algemene regels ruimtelijke ordening (Barro). Bovendien heeft de provincie Over - ijssel, naast specifiek landschapsrecht voor de twee genoemde gebieden, ook nog eens een Catalogus Gebiedskenmerken als gene - riek landschapsrecht voor de hele provincie. Overijssel geeft hiermee een aardig voor - beeld. Mooier zou het zijn als alle twaalf pro - vincies wettelijk verplicht zouden zijn om in - vulling te geven aan zo'n 'ja, mits '-regime als provinciale landschapstoets. Nu doet de ene provincie het wel en de andere het niet en doen ze het sowieso allemaal verschillend. Eenheid in verscheidenheid zou hier wellicht een mooi devies zijn. Ook de nieuwe Wet natuurbescherming (Wnb) schept intussen de mogelijkheid om zogeheten bijzondere provinciale landschap - 39 pen aan te wijzen (art. 1.12 lid 3 Wnb). Gede- puteerde Staten kunnen daartoe besluiten, maar zijn dat niet verplicht. Zo blijft het land - schapsrecht zonder wettelijke aansturing vanuit de centrale overheid dus steken in vrij - blijvendheid: een provincie kan wat doen, maar hoeft dat niet. Het enige voorbeeld tot nog toe is Midden-Delfland, waarvoor de provincie Zuid-Holland echter geen 'ja, mits '-regime heeft doen gelden. We missen in wezen een 'ja, mits'-regime of, nog mooier, een 'nee, tenzij '-regime op Rijksniveau (in het Barro en straks in het Bkl) dat provincies verplicht zo