RUIMTE + WNEN Vakblad over de leefomgeving voor ruimtelijke professionals en woonexperts Ruimte en Wonen Vakblad over de leefomgeving voor ruimtelijke professionals en woonexperts Dromen over duurzaamheid Momentum voor warmtenet THEMA ENERGIETRANSITIE De grootse vergezichten en de kleine praktijken 04/2017 12 Wat wil de bewoner? We gaan VanGasLos! 30 78 68 THEMA ENERGIETRANSITIE 04-2017 RUIMTE + WNEN Partners van Ruimte en Wonen wordt mede mogelijk gemaakt door onze partners. Een partner van Ruimte en Wonen geniet van veel aantrekkelijke voordelen, waaronder een korting op het lidmaatschap en een profielpagina op deze website. Omdat het partnerschap in onderling overleg wordt ingevuld, sluiten de voordelen precies aan bij de behoeftes van de partner. Heb je ook interesse om partner te worden, neem dan contact op met Evamarije Smit via telefoonnummer 073-2051010 of via e-mail e.smit@ae\ neas.nl  Meer informatie over deze bedrijven en het partnerschap staat op ruimteenwonen.nl/partners 1 THEMA'S 6 Meters maken in de energietransitie van het wonen Anne-Jo Visser en Anouk Corel 16 Wat betekent de energietransitie voor woningen? Nico Hogervorst 40 Parkstad Limburg: plannen volgens het boekje; zo zou het overal moeten kunnen! Ralph van der Straten en Volmar Verheij 50 Rotterdamse VvE's Kans voor de Stad Corine Erades 72 We gaan VanGasLos! Maar hoe dan? Maya van der Steenhoven 82 Zo gaat de Leidse regio van het gas af Fred Goedbloed INTERVIEWS 34 Interview Annelies Huygen Hoogleraar UvA 92 Interview Hans Mommaas directeur Planbureau voor de Leefomgeving EN VERDER 2 Hoofdredactioneel Paul Gerretsen Martijn Eskinasie Annemiek Rijckenberg Evamarije Smit 59 Column Guido van Loenen 70 Column Monique Esselbrugge 118 Hoe woont Nederland? 142 Boekenrecensies THEMA ENERGIETRANSITIE 98 Momentum voor het warmtenet Renée Heller en Frank Suurenbroek 120 Watercyclus katalyseert Rob Ververs 132 Duurzaam Ameland, groot worden door klein te blijven David van Zelm van Eldik REPORTAGES 24 Dromen over duurzaamheid Eric Harms 60 'Wat wil de bewoner?' Tony Jacobs 108 'Zet de ambitie voorop' Tony Jacobs Gesponsord ongeluk? In de vorige editie is per ongeluk het artikel "Geef leefomgeving actief vorm" geplaatst. Hoewel het onderwerp past bij het thema, voldoet de inhoud niet aan onze redactionele eisen. Verschillende lezers hebben ons gevraagd of dit een gesponsorde bijdrage was. Nee, dat was het niet. Wij zijn een onafhankelijk vakblad en plaatsen geen gesponsorde kopij. Onze excuses voor dit artikel. Evamarije Smit, ook namens de hoofredactie. Inhoud 2 Iedereen, die zich ooit heeft verdiept in het Ne- derlandse energiege- bruik, weet dat de omvang daarvan gigan- tisch is. Ondanks de ge- ringe inhoud van een Joule ? de hoeveelheid energie om één lamp van 1 watt 1 seconde te laten branden - is een Petajou- le, een biljard Joule, een enorme brok energie. Jaarlijks worden nog bij- na 3000Pj voornamelijk fossiel opgewekt. De ko- mende 30 jaar zullen we moeten gaan ombuigen naar zo'n 2200 Pj die dan vrijwel geheel CO 2-loos worden geproduceerd. Dat betekent én onze gehe - le woningvoorraad met een tempo van bijna 200.000 woningen per jaar super energiezuinig maken (zo'n 117PJ) én 25.000 windmo - lens in onze Noordzee plaatsen (zo'n 500PJ) én alle bruikbare daken inzet - ten voor pv-panelen (zo'n 90PJ ) én... én... enz... Dat zijn overweldigende aan - tallen, die het voorstel- lingsvermogen, zeker op het geringe grondgebied van Nederland, haast te buiten gaan. In de recente studie Ener - gie en Ruimte heeft een gideonsbende van onder - zoekers en ontwerpers on - der leiding van Dirk Sijmons in kaart gebracht hoe haal - baar deze ombuiging is. Deze geeft aan dat met de rugwind van een stevige efficiëntiebonus door elek - trificatie en een veeleisende maar haalbare besparing er ook keuzes ontstaan. Dat geeft de burger moed. We hoeven niet overal het maximale uit onze duurza - me energiepotentie te ha - len. En daarmee ontstaat er gelegenheid voor experi - ment, maatschappelijke betrokkenheid en ruimtelij - ke keuzes, ook al zitten die wellicht een planmatig en maximaal efficient top- down scenario in de weg. De zin van dit nationale pespectief op 2050 zit hem Of het op schiet met onze energierevolutie?" Agenda's trekken 3 dan ook vooral in de hou - vast die het biedt om zonder vrees een brede maatschap - pelijke beweging in gang te zetten. Want de urgentie is er niet minder om. Een tekening linksonder beginnen eindigt zelden rechtsboven, laat staan dat het dan nog ergens op lijkt. Er is dus niet alleen vanwege verduurzaming van onze energievoorziening een noodzaak een modus te vinden om gelijktijdig het individu, de V VE, de wijk, de regio en de Noordwest Euro - pese zone in actie te krijgen. Voor de doelstellingen in Petajoules telt ieder joule gelijkwaardig en mag je alles bij elkaar op tellen. Voor onze ruimtelijke in - richting geldt dat echter niet ? daar leidt een optel - ling van acties niet tot een totaal resultaat. Onze ste - den en landschappen, het materiaal van onze breed gewaardeerde leefomge - ving, zijn het resultaat van investeringen die soms wel duizend jaar renderen. Op het nieuw gevormde ministerie Economische Zaken en Klimaat is goed doorgedrongen dat de ruim - telijke consequenties van een duurzame energievoor - ziening aanzienlijk zijn. In verschillende transitiepa - den van soorten emissie - bronnen en energiegebruik zijn de keuzes nu op hun ruimtelijke voor- en nadelen en onderlinge samenhang op verschillene schaalni - veuas onderzocht. Dat geeft duidelijkheid en maakt helder dat de sleutel ligt bij de mate waarin we in staat zijn de onderlinge interactie tussen de hoofdrolspelers te laten slagen. Het nieuw te vormen spel is niet gebaat bij een vast stramien van afspraken en afrekeningen maar van langdurige sa - menwerking en dynamische interactie Of het op schiet met onze energierevolutie is, lijkt het, vooral een kwestie van perceptie en natuurlijk van de omvang van je optimis - me ?zie de afgelopen be - windslieden. Dat is gegeven het feit dat er nog veel meer op het spel staat dan slechts ons voortbestaan een got - spe. Plannen lijkt het is niet nodig, want de tijdgeest zegt dat het toch niet effec - tief is. In dit nummer van Ruimte en Wonen hebben we alle mogelijke invalshoeken verzameld. We tonen de grootse vergezichten en de kleine praktijken in de energietransitie, en het contrast tussen vage gover - nance en praktische stu - ring. Een eenvoudige den - koefening maakt duidelijk dat met een zorgvuldige ruimtelijke monitoring, inspiratie en sturing de meters die we maken veel breder kunnen laten rende - ren. Zullen we toch maar agenda's trekken? Paul Gerretsen Stedenbouw & Ruimtelijke Ontwikkeling Martijn Eskinasi Wonen & Kwaliteit van de Leefomgeving Annemiek Rijckenberg Stedelijke Ontwikkeling & Duurzaamheid Evamarije Smit Conceptmanager Ruimte en Wonen HOOFDREDACTIONEEL 4 Aan dit thema Energietransitie werkten mee: Auteurs Anouk Corel, projectleider Wonen & accountmanager woningcorporaties, Platform 31 Volmar Delheij, program- mamanager, Stadsregio Parkstad Fred Goedbloed, beleids- medewerker, Gemeente Leiden Anne-Jo Visser, Programmamanager Energie, gemeente Utrecht Corine Erades, Architect, Corades Architects Eric Harms, Freelance journalist David van Zelm van Eldik, Strategisch adviseur ruimtelij- ke activering, Ministerie van Infrastructuur & Milieu Monique Esselbrugge, Concernmanager Ruimte en Bereikbaarheid Provincie OverijsselRenée Heller, Hoofd- docent Sustainable Energy Systems, Hogeschool van Amsterdam 5 RUIMTE + WONEN NETWERK Guido van Loenen, Procesregisseur gebied- sproces, Rho adviseurs voor de leefruimte Ralph van der Straten, programmamedewerker, Stadsregio Parkstad Nico Hoogervorst, onder- zoeker Beleidsevaluaties, Planbureau voor de Leefomgeving Jan Ritsema van Eck, wetenschappelijk onderzoe- ker, Planbureau voor de Leefomgeving Frank Suurenbroek, Lector Bouwtransformatie, Hogeschool van Amsterdam Guus de Hollander, we- tenschappelijk onderzoeker, Planbureau voor de Leef- omgeving Maya van der Steen- hoven, Directeur, Pro- grammabureau Warmte Koude Zuid HollandRob Ververs, Beleids adviseur, Waternet Tony Jacobs, Freelance journalist 6 Meters maken In de energietransitie van het wonen 7 In 1896 werd ontdekt dat verbranding van fossiele brand- stoffen de opwarming van de aarde kan ver sterken. In 1986 vond in Assen de eerste aardbeving als gevolg van deze aardgaswinning plaats. Inmiddels zijn we 31 jaar na de eerste aardbeving in Assen, honderd aardbevingen en nog eens één miljoen extra gas aansluitingen verder. Tekst Anne-Jo Visser en Anouk Corel Zonnepanelen in de achtertuin WIKIPEDIA 8 ENERGIETRANSITIE L ang was er geen politieke ur- gentie om te stoppen met fos - siele brandstoffen. Maar daar komt nu verandering in. Op mondiaal met het Klimaatak - koord Parijs van 2015. Op mondiaal niveau met het meest duurzame regeerakkoord ooit. En op lokaal niveau met de green deal aardgasloze wijken die dit jaar door 31 ge - meenten is ondertekend en meteen met één wijk aan de slag zijn gegaan. De urgentie is extra groot, omdat het aantal aardbevingen door gasboringen de laatste jaren toegeno - men is in Noord-Nederland. De komende 32 jaar staan we voor de op - gave om het gebruik van fossiele brandstof - fen in de gebouwde omgeving naar nul te reduceren. Dat is ? ironisch genoeg ? vrij - wel gelijk aan de periode vanaf die eerste aardbeving tot nu. En om dat te bereiken is tempo nodig, veel tempo. Het antwoord van het Platform31 programma Energiesprong hierop was industrialisatie. Met dit pro - gramma zijn goede stappen gezet. Ook an - dere Platform31 projecten als warm - tesprong, renovatiesprong en Huren met energie zorgden voor kennisopbouw en ex - perimenten. Maar laten we wel wezen; er is veel meer nodig om in 2050 een CO?-arme energievoorziening te hebben. De tijd van kleine stapjes en elke organisatie zijn eigen experiment moet voorbij zijn. Versnelling noodzakelijk Om de gebouwde omgeving voor 2050 van het aardgas te halen, moeten 1000 wonin - gen per dag geïsoleerd gasloos worden ge - maakt. Voor de nieuwbouw geldt dit al voor eind 2021. Aan minister Wiebes van Econo - mische Zaken en Klimaat de taak om dit op te pakken. Er zijn al verschillende maatre - gelen aangekondigd. De kolencentrales gaan dicht, er komt een CO?-belasting voor bedrijven, de aansluitplicht wordt vervan - gen door een warmterecht en er komen ka - vels voor windmolens op zee. Om de ener - gietransitie te versnellen, wil het nieuwe kabinet een nieuw Energieakkoord sluiten en een nieuwe Klimaatwet maken. Daarin moet verder worden uitgewerkt hoe de ver - schillende partijen aan de genoemde doel- stellingen moeten bijdragen. Om minister Wiebes een handje te helpen, benoemen wij in dit artikel meerdere maatregelen om de transitie te versnellen. Naar ons idee is er een stevig en breed nationaal programma nodig, dat inzet op vijf lijnen: ? Bewustwording, perspectief en ontzorgen ? Verbeteren businesscase ? Concrete afspraken ? Vergroten van de duurzame opwekking ? Industrialisatie en kennisopbouw Bewustwording en perspectief bieden Bewustwording van bewoners en bedrijven is één van de belangrijkste instrumenten om deze grote transities te doen slagen. In de so - ciale huursector begint de urgentie en doel aardig te landen. De branchevereniging Ae - des vraagt elk lid om een routekaart naar een CO?-neutrale woningvoorraad uit te werken. De grootste uitdaging qua aanpak ligt in de koopsector. Uit de nationale energieverken - ning 2017 blijkt geen stijging van het aantal energetische maatregelen dat huishoudens nemen. Ondanks een zeer lage rente op de spaarrekening en een relatief hoog spaarte - goed van de gemiddelde Nederlander (340 miljard in totaal), is men nog niet bereid spaargeld of geleend geld vaker in te zetten voor verduurzaming. Het helpt in de bewustwording om consu - menten niet de doemscenario's van klimaat - veranderingen voor te spiegelen, maar te be - 9 "Naast bewustwor ­ ding is er ook handelings­perspectief nodig, liefst handeling zonder veel gedoe." ANNE-JO VISSER THEMA HIER INVULLEN 10 ENERGIETRANSITIE nadrukken wat mensen al goed doen. Bij doemscenario's wenden mensen zich af - "Daar heb ik als individu toch geen invloed op"- terwijl mensen van nature juist graag iets goeds willen doen voor de maatschappij. Uit onderzoek van de Universiteit van Gro - ningen blijkt dat mensen van nature behoef - te hebben aan consistentie; ze willen het ge - voel hebben dat ze consequent zijn en handelen in overeenstemming met hoe ze zichzelf zien. Als je bij mensen benadrukt wat ze al doen voor het milieu, zullen ze ge - neigd zijn om meer duurzaam te handelen. Naast bewustwording is er ook handelings - perspectief nodig, liefst handeling zonder veel gedoe. Want als de consumenten zich nu al bewust zijn van de opgave, dan vergt het behoorlijk wat technische verdieping om de woning aardgasvrij te maken, kan dat soms niet eens en zijn de kosten boven - dien hoog. De transitie naar CO?-neutrale woningvoorraad zal daarom gepaard moe - ten gaan met een strategie gericht om de consument te laten wennen aan de nieuwe werkelijkheid, het uitbouwen van de tech - nische mogelijkheden voor hen, inzicht te geven in de technische mogelijkheden en hen zoveel mogelijk ontzorgen. Verbeteren businesscase De meest voordelige manier van energieop - wekking voor gebouwen is op dit moment nog via aardgas. De lage gasprijs zorgt er - voor dat de business cases van zowel all-electric oplossingen als warmtenetten vaak financieel slecht uitpakken. Beide op - ties worden rendabeler naarmate de gas - prijs stijgt. De financiële middelen die hier - uit voortkomen kunnen vervolgens ingezet worden om mensen met lage inkomens te compenseren en om duurzame opwekking te stimuleren. De business case verbetert ook als opdrachtgevers op grote schaal om duurzame energievoorzieningen gaan vra - gen en de markt een grote productie kan gaan leveren, waardoor de prijzen omlaag gaan. Concrete afspraken De nieuwe minister van Economische za - ken en Klimaat heeft verschillende wetten en maatregelen aangekondigd om de ver - duurzaming te versnellen. Belangrijk is dat er ingezet wordt op concrete afspraken. Vanuit de ervaringen in Platform31 doen we vast een aanzet: ? Elke gemeente heeft uiterlijk in 2018 een energietransitieplan 2050, afgestemd op regionaal niveau en met monitoring op de uitvoering. In 2030 en 2040 bouwen we tussendoelen in. ? Provincie ziet toe op het opstellen plan - nen en monitoren van uitvoering , maar biedt ook ondersteuning.. ? Elke provincie en corporatie heeft uiter - lijk in 2018 een energietransitieplan 2050, eveneens gecombineerd met moni- toring op de uitvoering. ? Alle overheden - inclusief de rijksover - heid zelf ? geven het goede voorbeeld door het eigen vastgoed versneld aard - gasvrij te maken, uiterlijk in 2035. De overheden hebben hier immers een voor - beeldrol en daarnaast versterkt het de be - w ust wording. ? Na 2030 worden er in Nederland geen nieuwe CV-ketels meer verkocht. Om Nederland van het aardgas te krijgen, moet elke partij die een rol speelt in de ver - koop of onderhoud van een woning of woonproducten zijn of haar rol vervullen. Makelaars, installateurs, onderhoudsbe - drijven, aannemers moeten hun eigen be - drijfskoers aanpassen. Ze kunnen daar - naast een belangrijke rol vervullen bij de 11ENERGIETRANSITIE bewustwording van de consument. Bijvoor - beeld de CV-monteur die aangeeft dat bij vervanging beter gezocht kan worden naar aan andere warmtebron. Makelaars die po - tentiële kopers adviseren bij de aankoop van een woning in de eerste aardgasvrije wijk van de gemeente. Aannemers die con - sumenten vertellen dat de woning met wat extra maatregelen beter is voorbereid op de toekomst. En noem maar op. Deze partijen moeten zich bewust worden dat ze een rol hebben en daarnaast over voldoende infor - matie beschikken om hun rol goed uit te kunnen oefenen. Stimuleren duurzame opwekking Het aardgasvrij maken van de ge - bouwde omgeving is mogelijk als de energievraag beperkt wordt en de resterende energiebehoefte verduurzaamd wordt. Aanslui- ting op duurzame warmtenetten en all-electric oplossingen vor - men de twee hoofdrichtingen in de duurza - me opwekking. Het Rijk kan hier een grote - re rol pakken. In 2011 bracht het Rijk de Kamerbrief Actie - plan aardwarmte uit met daarin verschil- lende ondersteunende maatregelen voor de verduurzaming van warmtenetten middels geothermie. Inmiddels zijn er zo'n 12 aard - warmteprojecten in Nederland en worden op meerdere plekken proef boringen ge - daan. Om dit te versnellen is verdere inzet voor de SDE+ regeling voor de verduurza - ming van de energieopwekking noodzake - lijk. Deze zou niet ingezet moeten worden om emissiereductie in het algemeen te sti- muleren ? waaronder ook CO? -opslag- , zo - als wordt voorgesteld in het regeerakkoord. De aanleg van warmtenetten vergt grote in -vesteringen en levert aanzienlijke financië - le risico's op vergeleken met aardgasnetten. De kosten van warmtenetten worden niet over alle warmtenetten in Nederland omge - slagen, terwijl dit bij gas- en elektriciteits - netten wel zo is. Dit betekent dat iedereen in Nederland meebetaalt aan netverzwa - ringen ten behoeve van nieuwe ontwikke - lingen als all-electric en elektrisch vervoer, ook al profiteert niet iedereen. Bij de ont - wikkeling van warmtenetten worden de kosten teruggerekend naar de gebruikers van het betreffende net. Het omslaan van de kosten van de warmtenetten leidt tot min - der financiële risico's en verbetert het ren - dement waardoor meer warmtenetprojec - ten gerealiseerd kunnen worden. Daarnaast ontstaat een gelijk speelveld tussen ver - schillende vormen van energielevering. Opschaling en industrialisatie Opschaling is noodzakelijk bij zowel de (so - ciale) huursector als bij particulieren. Bin - nen het Platform31 project Renovatie - sprong maakt men gebruik van de digitale tool Woonconnect voor particulieren. Op kosten van de gemeente wordt de woning compleet gedigitaliseerd in deze tool. De huiseigenaar kan vervolgens van achter de computer bouwkundige en energetische aanpassingen selecteren, die meteen visu - eel zichtbaar zijn en een prijsindicatie be - "Alle overheden moeten het goede voorbeeld geven." 12 vatten. Een groep lokale bouwbedrijven en toeleveranciers heeft daarvoor samen een aanbod samengesteld en afgeprijsd. Een be- trouwbaar aanbod en een gratis advies maakt dat huiseigenaren interesse krijgen in de verduurzaming van hun woning. De maatregelen kunnen stapje voor stapje uit - gevoerd worden. Wanneer een wijk van het gas afgaat, is het ook mogelijk om verschil- lende renovatiemogelijkheden, met alter - "Om dit te versnellen is verdere inzet voor de SDE+ regeling voor de verduurzaming van de energieopwekking noodzakelijk." 13 natieve energievormen en businesscases voor bewoners in het systeem te zetten. Naast bovenstaande voordelen biedt een digitale infrastructuur mogelijkheden tot opschaling en industrialisatie. Veel wonin - gen in Nederland zijn immers vergelijkbaar, waardoor toeleveranciers die hun produc - ten in de digitale infrastructuur zetten een grotere markt bereiken en daarmee meer mogelijkheden hebben kosten voor innova - ties terug te verdienen en tegelijkertijd de kostprijs verlaagd kan. Industrialisatie is noodzakelijk om de kostprijs te verlagen en Sneek geeft een goed voorbeeld van duurzaamheid in de wijk BEELD: MIRIAM VAN DUN om de grote aantallen te halen die nodig zijn. Ontzorgen Het zal veel mensen weinig uitmaken hoe hun woning verwarmd wordt, mits dit maar comfortabel is en het niet teveel geld kost. Zij willen graag ontzorgd worden in het kie - zen van de juiste oplossing. Een goede mo - gelijkheid is ? zeker in wijken met veel ver - gelijkbaar bezit ? het uitschrijven van tenders waarin marktpartijen 'ontzorgpak - ketten' kunnen aanbieden voor een periode 14 door een beter aanbod en dat er ook betaal- bare opties komen voor wijken waar de energietransitie lastiger ? en daarmee fi- nancieel duurder ? uitpakt. De huiseigena - ren worden door de esco's volledig ontzorgd en houden dezelfde maandlasten. Huiseige - naren met voldoende eigen vermogen, kun - nen hetzelfde renovatieaanbod zonder tus - senkomst van de esco aankopen. Onderwijs en kennisopbouw Met de huidige bouwproductie zijn we bij lange na niet in staat om het aantal van van 30 jaar. Het gaat om esco-achtige con - structies waarbij de bewoner voor een peri- ode van 30 jaar een alternatieve vorm van verwarming aanbieden, inclusief bijbeho - rende isolerende maatregelen en waarbij de maandelijkse lasten vergelijkbaar zijn aan de huidige energierekening. Een soort energieprestatievergoeding voor particu - liere eigenaren waarbij niet alleen all-elec - tric, maar ook warmteopties worden mee - genomen. Door meerdere wijken tegelijkertijd te tenderen kan de gemeente zorgen dat er meer massa ontstaat en daar - 15 ENERGIETRANSITIE Het plaatsen van een warmtenet BEELD: MIJNWATER 1000 woningen per dag te renoveren. Zo- wel het aantal arbeidskrachten als de beno - digde kennis in de bouw, verkoop en instal- latiebranche blijft achter. Het nieuwe kabinet doet er goed aan om te stimuleren dat het onderwijs en de benodigde arbeids - capaciteit beter op elkaar afgestemd wor - den. De energietransitie zal in iedere on - derwijsinstelling een plek moeten krijgen. Daarnaast moeten geheel nieuwe curricu - lum komen waarin grote groepen studen - ten klaargestoomd worden om de verduur - zamingsopgave in het wonen. Hierbij gaat het onder andere om het opdoen van tech - nische kennis, transitievaardigheden, maatschappelijke vaardigheden als kennis van bouwproductie- processen en industri- alisatie. Naast het opleiden van nieuwe stu - denten, vragen de snelle ontwikkelingen in de energietransitie continue bijscholing van arbeidskrachten. Aan de slag Bovenstaande punten zijn nodig om de Energietransitie te versnellen. En dat is hard nodig. Zowel voor de CO?-reductie als voor de Groningers. Laten we er gezamen - lijk voor zorgen dat de laatste groep niet nog eens 31 jaar moet wachten. Gelukkig hebben ze inmiddels de Raad van State aan hun zijde die oordeelde dat minister Kamp onvoldoende oog heeft gehad voor hun vei- ligheid en de gaswinning omlaag moet. Ho - pelijk draagt dat bij aan het laatste punt dat wij wilden maken; een verhoging van de gasprijs. Dat draagt immers bij aan een ho - gere urgentie en een relatief gunstiger busi - nesscase voor de alternatieven. "Gemeenten kunnen tenders uitschrijven waarin marktpartijen 'ontzorgpakketten' kunnen aanbieden voor een periode van 30 jaar." LEES MEER Dit artikel is ook online te lezen. 16 Wat betekent de energie- transitie voor woningen? v De regering wil de energietransitie voortvarend aanpakken. Dat betekent onder andere dat de verwarming van alle 7,6 miljoen bestaande woningen en andere gebouwen binnen 30 jaar klimaatneutraal gemaakt moet worden. Haast lijkt geboden, maar waar kunnen we het best beginnen? Tekst Nico Hoogervorst 17 V anaf het begin van deze eeuw praten we al over de energietransitie, maar sinds de ondertekening van het klimaatakkoord van Parijs in 2016 gaat het er echt van komen, zo lijkt het. De aangekondigde maatregelen in het nieuwe regeerakkoord ondersteunen dit. Alles is er op gericht om in 2050, over ruim 30 jaar, 80-95 procent minder broeikasgas - sen uit te stoten dan in 1990. Veel mensen beseffen echter nog niet wat dat concreet voor hen gaat betekenen. De fossiele brand - stoffen waar onze samenleving op draait, zullen grotendeels vervangen moeten wor - den door hernieuwbare energiebronnen. Dat vergt nieuwe productieprocessen in onze fabrieken, andere motoren in onze voertuigen, nieuwe apparaten om onze ge - bouwen te verwarmen en grote inspannin - gen om efficiënter met energie om te gaan. Vermoedelijk zijn deze veranderingen het meest ingrijpend voor het gebruik en het ui- terlijk van woningen. Iedere burger krijgt daarmee te maken in zijn dagelijks leven. Elke bestaande woning zal in de komende 30 jaar in meer of mindere mate moeten worden aangepast om hem op een klimaat - neutrale manier te kunnen verwarmen (en koelen). Hoe dat precies gaat verlopen is nu nog niet te zeggen, maar er wordt al wel vol- op geëxperimenteerd met technieken die klimaatneutraal verwarmen mogelijk ma - ken. Er wordt ook volop gestudeerd op de voor- en nadelen van alle denkbare opties. Dit artikel schetst het beeld van klimaat - neutrale verwarming van woningen dat uit diverse studies van CE Delft en PBL naar voren komt. Klimaatneutrale alternatieven voor de CV-ketel Op dit moment wordt ruim 95% van alle ge - bouwen verwarmd door aardgas in CV- ketels te verbranden. Daarvoor zijn nu vijf alternatieve technieken in beeld die passen in een klimaatneutraal systeem van ver - warmen (tabel 1). De CO?-uitstoot van die systemen is af hankelijk van de wijze waar - op de elektriciteit en de warmte die ze ge - bruiken is opgewekt. Op dit moment is de warmte in warmtenetten nog af komstig van vuilverbrandingsinstallaties of kolen- en gasgestookte centrales. Soms wordt de ENERGIETRANSITIE Klimaatneutrale techniek Meest geschikt voor:Toelichting 1.   Warmtenetten met 70-100 graden water met hulpketels Hoogbouw en gestapelde woningen Veel warmtevraag per vierkante meter maakt warmtenetten rendabel. 2.   Elektrisch verwarmen met een warmtepomp Rijtjeswoningen en Verspreide bebouwing Vergaande isolatie is daar uitvoerbaar en warmtenetten zijn daar relatief duurder. 3.   Biomassaketels Landelijk gebiedWanneer isoleren duur is 4.   Hybride warmtepomp of ketels op groen of hernieuwbaar gas Woningen in historische binnensteden Isoleren gaat ten koste van historische kwaliteit, weinig ruimte voor warmtenet. 5.   Hybride warmtenetten met 30 graden water en warmtepomp Wijken met matig dichte bebouwing en goede isolatiemogelijkheden Neemt tussenpositie is tussen optie 1 en 2; in ontwikkeling. 18 ENERGIETRANSITIE nen opstellen, waarin per wijk wordt aan- gegeven wanneer welk type infrastructuur beschikbaar zal zijn. Een aantal gemeenten loopt hierin voorop en doet mee aan de Green Deal Aardgasloze wijken. Andere ge - meenten hebben het afgelopen jaar gepro - beerd samen een regionale energiestrategie op te stellen, met steun uit een Green Deal voor vijf regio's. In deze experimenten valt op dat gemeenten het bijzonder lastig vin - den om een goed onderbouwde keuze te maken uit alle technische mogelijkheden. Veel gegevens zijn niet beschikbaar of moei- lijk met elkaar in verband te brengen. Het is onzeker welke warmtebronnen de komen - de 20-30 jaar beschikbaar zullen zijn of komen. Hoe zullen de kosten van technie - ken zich ontwikkelen? Wat gaat groen gas kosten en hoeveel is er op termijn voor deze toepassing beschikbaar? Blijft het niet- meer-dan-anders-(NMDA) principe voor warmtenetten van kracht? Wat gaat er in aangrenzende gemeenten gebeuren? Alle - maal vragen die gemeenten nu nog niet kunnen beantwoorden. Er wordt gesproken over oprichting van een Expertcentrum Warmtetransitie dat gemeenten gaat bij - staan bij het verzamelen van informatie en maken van warmteplannen en burgers gaat steunen bij het indienen van alternatieve plannen. Er zal ook behoefte zijn aan een gestructureerde methodiek om opties in kaart te brengen en af te wegen. Die moet er voor zorgen dat de belangen van netwerk - bedrijven en energieleveranciers niet gaan domineren over de belangen van huurders en particuliere woningeigenaren en dat adviesbureaus die ingehuurd gaan worden de goede cijfers gebruiken. Wat gaat het kosten? De warmtetransitie, het ombouwen van ons verwarmingssysteem naar een systeem dat warmte verkregen uit biomassa. In de toe - komst kunnen warmtenetten gevoed worden met restwarmte van bedrijven die geen fossiele brandstoffen gebruiken of met warmte uit de omgeving (lucht, oppervlak - tewater, riool) of uit de ondergrond (WKO en geothermie). De hulpketels zouden op groene stroom, biomassa of groen gas kun - nen draaien. Elektrisch verwarmen (en koelen) gebeurt op termijn natuurlijk uit - sluitend met groene stroom. Op korte ter - mijn is nog onvoldoende groene stroom en warmte beschikbaar, maar dat mag geen belemmering zijn om alvast te beginnen met aanleggen van de infrastructuur die nodig is om op termijn die groene, klimaat - neutrale energiebronnen te kunnen benut - ten. De hybride warmtepomp, een combina - tie van een gasgestookte CV-ketel en een warmtepomp, is het goedkoopste emissie - arme alternatief voor de CV-ketel. Dat maakt hem een interessante 'tussentech - niek' maar hij komt in het eindbeeld nauwe - lijks voor omdat er waarschijnlijk onvol- doende groen gas zal zijn voor grootschalige toepassing. Warmteplannen Welke techniek op welke plaats zal worden toegepast, is niet te voorspellen. Het is niet verstandig dat van bovenaf op te leggen; daar zullen gebouweigenaren en gebrui- kers een belangrijke stem in moeten krijgen. Maar hoe die besluitvorming precies geor - ganiseerd gaat worden is nog niet duidelijk. De techniekkeuze in de woningen zal sterk af hangen van de infrastructuur die ter plaatse aanwezig zal zijn: gasnet, warmte - net of een verzwaard elektriciteitsnet. In de plannen van de regering krijgen gemeenten een centrale rol in de besluitvorming over energie-infrastructuur. Van hen wordt ver - wacht dat zij de komende tijd warmteplan - 19 "Elke bestaande woning zal in de komende 30 jaar moeten worden aangepast." NICO HOOGERVORST THEMA HIER INVULLEN 20 ENERGIETRANSITIE vrijwel geen broeikasgassen uitstoot, zal de totale nationale kosten van verwarmen ver - moedelijk grofweg verdubbelen: van 20 miljard euro per jaar nu naar 40-50 miljard euro in 2050. Dat is de uitkomst van indica - tieve berekeningen met het Vesta-model, waarbij is verondersteld dat de huidige re - gelingen (zoals belastingen en NMDA-prin - cipe) in stand blijven, de huidige kosten van technieken geleidelijk dalen en elke wijk de klimaatneutrale techniek installeert die daar het goedkoopst is. Daarbij is ook ver - ondersteld dat de overheid aardgas zo duur maakt, dat energie besparen en klimaat - neutraal verwarmen relatief goedkoper worden en daardoor worden toegepast. De werkelijke kosten kunnen lager uitvallen, bijvoorbeeld omdat isoleren efficiënter gaat verlopen, omdat warmtepompen goed - koper worden of omdat de warmteprijs wordt losgekoppeld van de gasprijs (inclu - sief belastingen). Maar het kan ook duurder worden dan berekend, bijvoorbeeld omdat technieken in de praktijk minder efficiënt functioneren dan in de berekeningen is ver - ondersteld of omdat niet alle kostenposten zijn meegenomen. Ook kunnen warmtenet - werkbeheerders of leveranciers meer kos- ten in rekening brengen dan strikt nood - zakelijk, bijvoorbeeld als hun netwerk niet optimaal wordt benut. Naast de absolute hoogte van de kosten is ook de verdeling van de kosten over betrok - ken partijen van belang. Een verdubbeling van verwarmingskosten betekent niet dat de energierekening van bewoners ook ver - dubbelt; een deel van die extra kosten is na - melijk af komstig van de investeringen in energiebesparing, apparaten en netwerken. De kostenstijging kan vooral problematisch worden voor mensen met lage inkomens. Ook de financiering van de benodigde in -vesteringen kan moeilijk worden voor som - mige woningeigenaren. Hiervoor zal de rijksoverheid oplossingen moeten ontwik - kelen, onder andere door tarieven en grondslagen voor energiebelastingen aan te passen en door maatregelen te nemen waardoor de risicopremie op leningen voor dit type investeringen omlaag kan. Wellicht zijn ook nieuwe subsidieregelingen nodig om het aantrekkelijk te maken om op korte termijn te investeren in vergaande energie - besparing en klimaatneutrale verwar - mings-technieken. Die technieken worden immers niet vanzelf goedkoper; dat gebeurt alleen als ze op steeds grotere schaal wor - den toegepast. Haastige spoed ? Wie de omvang van de transitie-opgave tot zich laat doordringen, kan gemakkelijk in paniek raken. Om in 2050 klimaatneutraal te verwarmen, zoals min of meer voort - vloeit uit het Parijs-akkoord, moet het verwarmingssysteem in circa 6 miljoen be - staande woningen in 30 jaar worden aange - past. De overige circa 1 miljoen bestaande woningen worden waarschijnlijk gesloopt en deels vervangen door nieuwbouw. Dat betekent dat jaarlijks minimaal 200.000 woningen onder handen genomen moeten worden, variërend van vergaand isoleren tot vervangen van radiatoren. In bijna al deze woningen moet de CV-ketel vervangen worden door een warmteafgifteset of een warmtepomp. In veel woningen zal balans - ventilatie met warmteterugwinning geïn - stalleerd moeten worden. Dat is wel even wat anders dan de overstap op aardgas die in de jaren zestig van de vorige eeuw is doorgevoerd en die (zeker achteraf gezien) betrekkelijk snel en probleemloos verliep. Dit keer zijn de bouwkundige veranderin - gen veel ingrijpender. 21ENERGIETRANSITIE Het transformeren van minimaal 200.000 woningen per jaar krijgt reliëf wanneer we dat vergelijke met de nieuwbouwprestaties in de afgelopen decennia. Sinds 2010 zijn jaarlijks minder dan 50.000 woningen gebouwd; tussen 2000 en 2010 gemiddeld bijna 60.000 woningen. Tot 2050 zijn nog circa 1 tot 3 miljoen nieuwe woningen no - dig, inclusief herbouw van te slopen wonin - gen. Voor 1 miljoen nieuwe woningen is een bouwtempo nodig van gemiddeld mini- maal 35.000 woningen per jaar, ofwel ongeveer 70% van de hui- dige nieuwbouwcapaciteit. Om naast deze nieuwbouwopgave jaarlijks ook nog eens 200.000 woningen te kunnen transfor - meren tot klimaatbestendige woningen, is dus een enorme uitbreiding van de bouw- en in - stallatie-capaciteit nodig. Als nieuwbouw van 1 woning even - veel capaciteit kost als de trans - formatie van 4 woningen, dan moet de bouwcapaciteit mini- maal verdubbelen om de warmte - transitie vóór 2050 te realiseren. Waar ha - len we de mensen vandaan die dat moeten gaan doen? Zijn we al begonnen met hun opleiding? Hoe langer we wachten met transformeren, hoe groter de capaciteitsuitbreiding die no - dig is. Snel beginnen dus, maar wat moeten de bouw vakkers en installateurs precies gaan doen? Zolang de warmteplannen nog niet zijn vastgesteld, hebben woningeigena - ren eigenlijk nog onvoldoende houvast om een goed onderbouwde investeringsbeslis - sing te nemen. Dat geldt misschien niet voor woningcorporaties met vastgoed in de buurt van bestaande warmtenetten, maar wel voor de meeste anderen. Betekent dit dat iedereen op de warmteplannen moet wac hten? Begin alvast met energie - besparing Energiebesparing door extra isoleren van woningen, energieterugwinning en over - stapen op zuiniger apparaten is onmisbaar in de warmtetransitie. De optimale graad van isolatie verschilt echter per type infra - structuur dat beschikbaar is of aangelegd wordt. Bij aansluiting op een warmtenet leidt isoleren tot energielabel B in veel ge - vallen tot de laagste totale kosten terwijl bij elektrisch verwarmen verdergaande ener - giebesparing economisch voordelig is. Dat blijkt althans uit studies van o.a. CE Delft en PBL die de verwachte kosten van ver - schillende opties voor verschillende type woningen en wijken hebben geanalyseerd. Hieruit zou geconcludeerd kunnen worden dat het verstandig (no regret) is om alvast te beginnen met isoleren tot label B en eventu - ele aanvullende isolatie pas later aan te brengen, nadat duidelijk is geworden voor welke gebouwen elektrisch verwarmen de meest aantrekkelijke optie is. Stapsgewijs isoleren sluit aan bij de huidige praktijk en "De hybride warmtepomp is het goedkoopste emissie­ arme alternatief voor de CV ­ketel." 22 maakt financiering van de maatregelen bo- vendien behapbaar, zeker voor particuliere woning-eigenaren. Er zijn ook nadelen: niet alle maatregelen voor label B (zoals dubbel glas) passen bij een label A+ (niet alle stap - pen stapelen), je zit vaker in de rommel en er is meer regelwerk (overhead). Om deze nadelen te omzeilen worden concepten ont - wikkeld voor integrale energie-neutrale ge - bouw-renovaties (zoals energiesprong, NOM (Nul op de meter), stroomversnelling) die streven naar kostenreductie, kortere doorlooptijd en ruimere financierings-mo - gelijkheden. Deze concepten lijken vooral geschikt voor toepassing in rijwoningen en gestapelde woningen, waar standaardisatie tot kostenreductie kan leiden. Ze richten zich nu nog op elektrisch verwarmen, maar isolatieconcepten die aansluiten bij stads - verwarming moeten ook mogelijk zijn. Het is voor veel gebouweigenaren nu nog niet helder wat de beste isolatiestrategie is: Energiemaatregelen in de bebouwde omgeving ENERGIETRANSITIE 23 ENERGIETRANSITIE stapsgewijs, integraal of iets anders. Ook is nog onduidelijk of een verouderde CV-ketel het beste vervangen kan worden door een nieuwe CV-ketel, die weer 10 jaar meegaat, of door een hybride warmtepomp, die min- der gas verbruikt en dus op korte termijn al circa 50% CO? bespaart. Gedurende de le - vensduur van een hybride warmtepomp kan de woning wellicht stapsgewijs worden voorbereid op aansluiting op een warmte - net of elektrische warmtepomp. Dat geeft dus flexibiliteit, maar sommige deskundi- gen vrezen dat het de doorstart naar tech - nieken met nog meer CO?-reductie in de weg kan zitten. Het lijkt wenselijk om met energie- en bouw-deskundigen handreikin - gen te ontwikkelen die op verschillende situaties zijn toegesneden en de gebouw - eigenaar wegwijs biedt in het doolhof van mogelijkheden. Aan de slag: afstemmen en faseren Uit bovenstaande beschouwing volgt dat we snel aan de slag moeten om de warmte - transitie, als onderdeel van de energietran - sitie, in ruim 30 jaar succesvol te kunnen doorlopen. Veel partijen vragen om zeker - heid en heldere plannen, maar niemand kan die nu al geven. Op korte termijn is be - hoefte aan warmteplannen, die voor elke wijk aangeven welk klimaatneutrale ver - warmings-systeem het meest aantrekkelijk is. Die plannen dienen als voorlopige oriëntatiepunten, die bijgesteld worden naarmate we meer ervaring op - doen met de toepassing van klimaatneutrale verwarmings- systemen. Daarvoor zal de rijks - overheid de condities moeten scheppen, door met subsidies en belastingen klimaatneutraal ver - warmen financieel aantrekkelij - ker te maken dan klimaatbelas - tend verwarmen. Daarnaast zal de regulering van de energienet - ten moeten worden aangepast, om tegen de laagst mogelijke na - tionale kosten een klimaatneu - traal warmtesysteem te kunnen inrichten. De warmteplannen bieden gebouweigena - ren houvast bij het plannen van investerin - gen om hun gebouw en installaties gereed te maken voor een klimaatneutrale toe - komst. De bouw- en installatiebranche kan zich voorbereiden op een substantiële uitbreiding van zijn werkterrein. De nieuwe klanten zullen echter pas toestromen wanneer zij bereid zijn te investeren. Daar kunnen bedrijven aan bijdragen door goed werkende installaties en snelle, betaalbare renovatieconcepten te ontwikkelen die niet alleen energie besparen en de CO?-uitstoot reduceren maar tegelijk het wooncomfort vergroten. "Het is onzeker welke warmtebronnen de komende 20­ 30 jaar beschikbaar zullen zijn of komen." LEES MEER Dit artikel is ook online te lezen 24 ENERGIETRANSITIE Eindhoven denkt en droomt over de energietransitie van de toekomst BEELD: CITYDYNAMIEK.NL 25 Dromen over duurzaamheid Eindhoven koppelt ambitie aan realisme op basis van feiten 26 ENERGIETRANSITIE T oegegeven, het was ook wel hoog gegrepen. Een nieuw- bouwproductie van bijna 5.000 sociale huur- en koop - woningen in de periode tot 2026, een gemodereerd huurprijsniveau voor de sociale huursector, dat in 80 pro - cent van de gevallen onder de eerste aftop - pingsgrens zou moeten liggen (in 2017 ?592,55 voor 1- en 2 persoonshuishoudens en ?635,05 voor 3- of meerpersoons - huishoudens) en een stevige verbetering van de energieprestatie van het woning - bezit van de woningcorporaties. Concreet zou in 2020 een gemiddelde labelscore B gehaald moeten worden en in 2026 gemid - deld label A. "We hebben op het gebied van betaal- baarheid, beschikbaarheid en duurzaam - heid ambities geformuleerd die in eerste instantie grenzeloos waren. We hebben durven dromen", aldus wethouder To - runoglu. "Eindhoven is een zeer populaire stad en groeit dus hard. Wij vinden dat de sociale woningvoorraad daarin moet meeg - roeien. Met onze stevige duurzaam - heidsambities willen we als stad bovendien onze verantwoordelijkheid voor het kli- maat nemen. Eindhoven profileert zich als stad van de toekomst. Ontdekken, pionie - ren, innoveren: het staat bij iedereen voor op het netvlies. Dan zou het toch heel gek zijn als je geen hoge ambities hebt op het ge - bied van duurzaamheid?" Financieel probleem Hoe hoog het ambitieniveau kon zijn, moest nog worden bezien. Daarvoor werd Ortec Finance ingeschakeld. Voor het onderzoek bracht het onderzoeksbureau als eerste het bezit, de opgaven en de financiële middelen van de vier Eindhovense woningcorpora - ties onder in een grote virtuele corporatie Eindhoven. Vervolgens werden de ambities ernaast gehouden en aan een grondige fi - nanciële analyse onderworpen. "De vraag was of de gestelde ambities ook feitelijk realiseerbaar waren", aldus direc - teur Johan Conijn. "Dat bleek niet het geval. De combinatie van de drie gestelde doelen leidt tot een financieel probleem. Niet op alle financiële ratio's scoort de virtuele cor - poratieslecht, maar wel op de loan-to-va - lue. De verhouding tussen leningen en de waarde van de woningen gaat onderuit." Het probleem is vooral dat tegenover de hoge investering die is gemoeid met energe - tische maatregelen in het algemeen weinig extra inkomsten staan. Conijn: "Daardoor neemt de leningportefeuille in omvang toe, terwijl de waarde van het vastgoed relatief weinig stijgt. En daar kan de corporatie Eindhoven niet zo goed tegen. Je zou een Bij voorbaat was al duidelijk dat de duurzaamheidsdoelstellingen van de gemeente Eindhoven en de vier lokale woningcorporaties zeer ambitieus waren. Te ambiti- eus, zo toonde een analyse van Ortec Finance aan. Inmiddels werken gemeente en corporaties op basis van aangepaste doel- stellingen samen aan een nog dit jaar te sluiten Duurzaam- heidspact. Toch blijft het knagen, vindt wethouder Yasin Torunoglu. "Zonder verhuurderheffing waren onze oorspronkelijke ambities haalbaar geweest." Tekst Eric Harms 27 "We willen zo­ veel mogelijk gebruik maken van elkaars krachten" YASIN TORUNOGLU, WETHOUDER GEMEENTE EINDHOVEN 28 ENERGIETRANSITIE hele boom kunnen opzetten of dat niet an- ders zou moeten en of het geen onderschat - ting is van de betekenis van de geleverde energieprestatie. Maar feitelijk hebben we met waarderingsgrondslagen te maken, waar energiemaatregelen slechts in beperk - te mate waarde aan toevoegen." Overigens is dat probleem ook bij het mi- nisterie van wonen bekend. "Uit recent on - derzoek dat Ortec Finance voor het ministe - rie heeft uitgevoerd, bleek al eerder dat 80 corporaties hun labeldoelstellingen niet kunnen halen. En daarbij werd nog niet eens rekening gehouden met hun doelstel- lingen op het gebied van woningbouw en betaalbaarheid. Het is dus sowieso een kwestie van passen en meten." Open en eerlijk proces Dat is nu ook de opgave waarvoor gemeente en corporaties in Eindhoven zich gesteld zien. Aanpassing van de ambities is noodza - kelijk om tot realistische prestatieafspraken te komen. "Dat is uiteindelijk een politieke keuze, waar wij geen uitspraken over doen", aldus Conijn. "Maar de discussie daarover kan nu wel op basis van de feiten worden gevoerd. Dat vind ik hier het mooiste: het proces zelf. Zowel de gemeente als de cor - poraties hebben al hun kaarten open en eer - lijk op tafel gelegd, om er vervolgens ook open en eerlijk met elkaar over in gesprek te gaa n." Ingrid de Boer, directeur-bestuurder van Woonbedrijf, een van de vier Eindhovense corporaties: "Je hebt in de eerste plaats am - bities. Het is altijd goed om die op elkaar af te stemmen. Daarnaast heb je mogelijkhe - den. Daarvan hebben we gezegd: laten we die nu eens beter aan elkaar koppelen. Daarmee bereik je meer dan wanneer het ieder voor zich zou zijn. We hebben heel be - wust gekozen om hier een gezamenlijk tra - ject van te maken." Torunoglu: "We hebben allemaal geïn - vesteerd in samenwerking. Dat is gebeurd in de overtuiging dat de gemeente en de "Energiemaatregelen voegen slechts in beperkte mate waarde aan het woningbezit toe." 29 woningcorporaties bondgenoten zijn. De vier corporaties hebben bijna 43 procent van de Eindhovense woningvoorraad in be- zit. Zij zijn dus net zo verbonden met en ge - bonden aan deze stad als de gemeente dat is. Dat partnerschap is veel belangrijker en gaat ook veel verder dan het met elkaar wil- len onderhandelen. Wij hebben besloten om zoveel mogelijk gebruik te maken van el- kaars krachten. Zodat we ook snel grote sprongen kunnen maken." Conijn: "Dit kan een voorbeeld zijn voor hoe het zou kunnen gaan tussen corpora - ties en gemeenten: aan de hand van feitelijk onderzoek met elkaar de doelstellingen af - wegen tegen de financiële mogelijkheden en op die manier prioriteiten stellen en tot haalbare prestatieafspraken komen. Vaak wordt het gesprek met elkaar gevoerd op basis van beelden die men heeft of verwach - tingen die niet altijd goed zijn onderbouwd. Op basis van de feiten kun je veel beter af - wegingen maken." Durven te dromen "De rapportage van Ortec Finance heeft ons veel inzicht opgeleverd", bevestigt wethou - der Torunoglu. "De resultaten van het on - Werkzaamheden in Boulevard-Zuid in EindhovenBEELD: WOONBEDRIJF 30 derzoek vormen een mooi uitgangspunt om met elkaar te bekijken wat de meest opti- male maar ook realistische ambities zijn. We zijn natuurlijk wel erg ambitieus ge- weest, dus de uitkomst dat het niet kon kwam niet echt als een verrassing. We durf - den te dromen. Het wrange is wel dat alle ambities wel degelijk gerealiseerd hadden kunnen worden, als we daarvoor het be - drag hadden kunnen gebruiken dat de Eindhovense corporaties als verhuurder - heffing aan het rijk moeten betalen. Dan waren onze grenzeloze ambities opeens heel reëel geweest." De Boer: "Feit is dat de verhuurderheffing ons geen slok op een borrel maar een derde van een glas scheelt. Woonbedrijf heeft net weer de meerjarenbegroting opgesteld, en daaruit blijkt dat wij in 2022 maar liefst 31 procent van onze netto huurinkomsten af -dragen. Dat is echt heel veel. Als je zoveel moet afdragen, dan gaat dat linksom of rechtsom gevolgen hebben voor het investe - ringsniveau." De 100 miljoen euro die het nieuwe kabi- net ter compensatie zegt vrij te willen ma - ken voor de verduurzaming van de sociale woningvoorraad schiet wat Torunoglu be - treft dan ook zeer tekort. "Dat komt neer op 24 euro per corporatiewoning. Met alle res - pect, maar dat is een schijnambitie. Toon dan zelf ambitie en neem het besluit om de opbrengst van de verhuurderheffing volle - dig te bestemmen voor investeringen in duurzaamheid. Dat zou van veel meer am - bitie getuigen." Het zou al schelen als de rijksoverheid een duidelijk beeld heeft van de situatie op lokaal niveau, voegt De Boer daaraan toe. "Op landelijk niveau wordt weliswaar ge - Bewoner Frank samen met Heleen, medewerker van Woonbedrijf, voor zijn woning in LakerlopenBEELD: WOONBEDRIJF 31ENERGIETRANSITIE steld dat label B voor alle corporatiewonin - gen in 2021 haalbaar en betaalbaar is. Maar dat gaat mis op de schaal van de indi- viduele gemeenten. Op landelijk niveau kun je alles rond rekenen, maar als je op lokaal niveau beziet, is het niet zo eenvou - dig. Hier moet het rijk veel gedetailleerder naar kijken." Paarse krokodillen Het is niet de enige wens aan het adres van het nieuwe kabinet. Gemeente en corpora - ties hopen daarnaast een toezegging te kunnen verkrijgen op het gebied van wet- en regelgeving. Wethouder Torunoglu: "De huidige set van stringente regels die corpo - raties opgelegd hebben gekregen zijn dode - lijk voor het realiseren van onze ambities. De corporaties zijn aan alle kanten gebon - den en beperkt in hun handelen. Er zijn een heleboel paarse krokodillen die we moeten killen om duurzaamheid in de corporatie - sector echt van de grond te krijgen. Daarin is een faciliterende rol van het rijk heel hard nod ig." De Boer bevestigt dat: "Er is veel te veel gereguleerd en daar hebben we last van. We willen bijvoorbeeld graag de discussie aan - gaan over de woonkosten als geheel, dus over de huurprijs en de energielasten sa - men. Een energieprestatievergoeding, zou een goed instrument kunnen zijn om het rendement van onze investering in energie - besparende maatregelen ook bij ons te laten landen. Maar dat is heel technisch en moei- lijk uitvoerbaar. We maken het echt onno - dig moeilijk met elkaar." De gesprekken tussen gemeenten, corpo - raties en bewonersorganisaties over betaal- baarheid, beschikbaarheid en verduurza - ming zijn in volle gang, aldus Torunoglu. "Ondanks de uitkomsten van het onderzoek van Ortec Finance zijn we van plan om op het gebied van duurzaamheid een stevige ambitie neer te leggen. We maken die ambi- tie concreet in de vorm van een Duurzaam - heidspact. Daar willen we nog voor het ein - de van het jaar onze handtekeningen onder kunnen zetten, zodat we het als onderleg - ger kunnen gebruiken voor de prestatieaf - spraken van volgend jaar." De Boer: "Het streven is: optimalisatie van de drie prestatievelden. Ik wil bijvoor - beeld niet dat betaalbaarheid, waar we in Eindhoven heel goed op scoren, ten koste gaat van duurzaamheid. De huurdersver - enigingen op hun beurt stellen juist de be - taalbaarheid voorop en geven minder prio - riteit aan duurzaamheid. Wij willen ook zeker niet alle kosten bij onze huurder neer - leggen. Zo hebben we bepaald dat label B onze nieuwe standaard is. Alle kosten van de maatregelen die nodig zijn om onze voorraad op het niveau van label B te bren - gen rekenen wij niet door. Maar alles daar - boven rekenen we wel door naar de huur - der. Over dat soort zaken moeten we kortom met elkaar nieuwe standaarden afspreken. Je moet duidelijk zijn: wat mag de huurders aan kwaliteit en duurzaamheid verwachten voor de huur die hij betaalt?" Dat komt ook de betrokkenheid van be - woners bij het Duurzaamheidspact ten goe - de. "Die betrokkenheid is uitermate belang - rijk", meent Torunoglu. "Duurzaamheid doe je namelijk samen. Het is echt een co-creatie van alle betrokkenen. We nemen daarom de huurdersorganisaties nadrukke - lijk mee in de opstelling van het Duurzaam - heidspact. Het volstaat niet om de wonin - gen te verduurzamen, als de bewoners zich niet bewust zijn van het steentje dat zij zelf kunnen bijdragen. Door de huurders erach - ter te krijgen, geven we een krachtig signaal naar de samenleving. De tijd is er rijp voor en het is omwille van het klimaat ook super - 32 noodzakelijk om het anders te doen. En dat besef neemt gelukkig alleen maar toe." Krachten bundelen Anders doen wil ook zeggen: krachten bun- delen. Torunoglu: "Wij hebben als gemeen - te vastgoed in de stad, waarvoor inmiddels budgetten zijn vrijgemaakt om dat te ver - duurzamen. En de woningcorporaties heb - ben duurzaamheidsambities waar budget voor is vrijgemaakt. Maar wat veelal ge - bruikelijk is, is dat iedereen vervolgens voor zichzelf het wiel probeert uit te vinden. Ie - dereen probeert op eigen kracht of door in - schakeling van adviseurs de nieuwste of beste technologie te ontdekken. Iedereen maakt er ook mensen voor vrij. Hoe mooi zou het zijn als we erin slagen om de krach - ten te bundelen? Zodat we het wiel niet tel- kens opnieuw hoeven uit te vinden, maar van elkaar krijgen te horen welke valkuilen er zijn en wie waarmee ervaring heeft opge - daa n?" Nog afgezien van de inkoopvoordelen die geboekt kunnen worden. "Door het be - schikbare geld zo efficiënt mogelijk te be - steden houd je financiële ruimte over voor innovatie. En daardoor creëer je de perfecte omgeving voor de markt om te pionieren en nieuwe dingen te ontwikkelen, waarmee Bewoners in hun huis dat volgens The Natural Step is gerenoveerdBEELD: WOONBEDRIJF 33 ENERGIETRANSITIE vervolgens met name ook in de bestaande bouw flinke stappen vooruit kunnen wor- den gezet. Dat zie ik als een belangrijke taak van de gemeente en de corporaties als opdrachtgever: de markt op positieve wijze stimuleren om innovatieve technieken nog sneller te ontwikkelen." Ingrid de Boer: "Incidenteel werken we nu al voorzichtig samen met elkaar, maar dat moet nu breder en substantiëler worden opgepakt. De energie om dat voor elkaar te krijgen is er. De wil en bereidheid om dit te gaan doen zijn heel groot, zij het dat dit voor een belangrijk deel te maken heeft met de mensen die op dit moment met elkaar aan tafel zitten. Uiteindelijk moet het Duur - zaamheidspact ons als bestuurders kunnen overstijgen. Gekoppeld aan de uitvoering ervan moet het organisatorisch zodanig worden ingebed en geborgd, dat al onze medewerkers ermee aan de slag gaan." Daarnaast wordt nog gezocht naar een supervisor, die dat proces kan aanjagen en bewaken. "We hebben hier in Eindhoven goede ervaringen met de functie van su - pervisor. Adriaan Geuze heeft als super - visor voor Strijp-S de ontwikkelingen daar echt op gang weten te brengen en te hou - den. Zo iemand moeten we ook hebben voor ons Duurzaamheidspact. Er moet ie - mand zijn die knopen doorhakt en de knup - pel in het hoenderhok gooit wanneer dat nod ig i s." Torunoglu: "We zoeken een krachtige persoonlijkheid met gezag en brede kennis van duurzaamheid, die ons kan inspireren en opjagen. Koste wat kost moet voorkomen worden dat het Duurzaamheidspact in loze woorden blijft steken. We hebben met el- kaar namelijk een zware klus te klaren." "We willen niet dat betaalbaarheid ten koste gaat van duurzaamheid." LEES MEER Het artikel is ook online te lezen 34 ANNELIES HUYGEN hoogleraar Ordening van Energiemarkten aan de UvA en onderzoeker werkzaam bij TNO 35 Van transitie naar metamorfose Annelies Huygen is hoogleraar Ordening van Energiemarkten aan de UvA en is als onderzoeker werkzaam bij TNO. Als lid van het kennisnetwerk FUSE bracht ze begin dit jaar het boek "Verduurzaming in eigen hand" uit, overhandigd aan een breed scala van Tweede Kamerleden. Ons gesprek gaat over het nieuwe kabinet en haar discussiestuk voor TNO: 'DE METAMORFOSE VAN DE ENERGIEVOORZIENING'. Tekst Annemiek Rijckenberg U kiest voor het poëtische woord metamorfose ten opzichte van de ingebur - gerde term transitie, daarmee suggererend dat er een gedaanteverwisseling naar volwassenheid gaat plaatsvinden in plaats van een structurele overgang naar een ander systeem. Met dit begrip wil ik uitdrukken, dat de kern van de materie hetzelfde blijft, ener - gie, maar dat we van rupsen naar vlinders gaan, en we weten niet precies hoe die vlinder er uit zal zien. De term transitie suggereert een complexe en loodzware systeemverandering, die ons angst inboezemt en weerhoudt om te beginnen. Over dat vooruitplannen, het technologisch neerzetten van het 2050-perspectief, kan ik mijn ergernis nauwelijks verhullen. We weten niet hoe de vlinder er in 2050 uit - ziet. Laten we daar dan ook geen plaatjes van maken. Dat doen we met de ICT ook niet meer, want dat zet op het verkeerde been, alsof het planbaar is. Essentieel is dat verduurzamen rendeert. Innovaties verlopen exponentieel, het begin is het moeilijkst. Niet lang geleden berekenden we dat er in 2017 ongeveer 40.000 zonnepanelen zouden zijn, het zijn er al 800.000. Zo ging het ook met in - ternet: het rendeerde, iedereen ging het gebruiken. INTERVIEW 36 Uw publicaties stralen uit, dat het betere en beste de vijand is van het goede, en dat we de nu beschikbare duurzame technieken moeten gaan toepassen. Dat gebeurt tot nu toe niet vanzelf. Ik geloof met hart en ziel in de inventiviteit van de markten en technologische voor- uitgang. Zodra er geld verdiend kan worden met verduurzaming, gaat de bal vanzelf rollen. Maar de regering creëert geen markt voor verduurzaming. Duurzame oplos - singen worden vaak belast, terwijl vervuilers niet hoeven te betalen voor de schade die zij aanrichten. Dan komen er subsidies om toch iets te doen. Maar die gaan naar bewezen oplossingen en lokken geen revolutie uit. Zo lukt het niet. Straks kan alles energiedrager worden, alle oppervlakten en materialen, en de mogelijkheden van schone opwekking zijn nog lang niet allemaal bekend. We zitten nog steeds vast aan de nieuwe kolencentrales van minister Cramer, we stoken biobased bij en gaan nu grootschalige zonneparken en opslag van CO2 subsidiëren. Dat is geen metamorfose, maar een voortzetting van het traditionele systeem. Het meedoen met de Europese regels leidt tot het kappen van Amerikaanse bossen. Gelukkig staat in de regerings - verklaring dat hout bijstoken moet stoppen, al ligt de einddatum pas in 2030. Ondanks uw scherpe analyse doet u toch veel softe procesaanbevelin - gen, zoals we die op alle terreinen van beleid aantreffen. Daar maak je toch geen meters mee? Dat heeft alles te maken met de nu onoverbrugbare kloof tussen decentrale duur - zame opwekking en het centrale systeem. Er zijn systeemveranderingen nodig. Het barst van de maatschappelijke energie en de mogelijkheden voor nieuwe be - drijvigheid, maar de initiatieven lopen vaak vast vóór ze kunnen renderen of op - schalen. We mogen niet samen produceren en delen! Alles moet individueel wor - den afgerekend, je mag nu niet zomaar leveren aan je buurman of aan de buurt. Het beleid is detaillistisch, hier een experimentje, daar een pilot. Hoge belastingen op gezamenlijk geproduceerde duurzame energie bederven het rendement. De postcoderoos, een vrijstelling, is een van de meest bureaucratische bloemen, die ooit is gekweekt. Nu zijn er weer plannen voor nieuwe, grootschalige warmtenet - ten: volgens het uitstekende principe van gebruik van restwarmte opgezet, maar met een dure en inflexibele infrastructuur en warmte uit fossiele bronnen toch weer niet duurzaam. Burgers mogen niet in dure monopolistische oplossingen te - recht komen. Ik geloof er heilig in, dat straks de zelf-opgewekte energie opgesla - gen kan worden, en dan verandert het hele systeem! In uw publicatie FUSE is de conclusie: om ervoor te zorgen dat Neder - land daadwerkelijk een vooraanstaande positie verwerft, is een nieuw reguleringsstelsel nodig, waarbij lokaal produceren, verhandelen en flexibiliteit uitwisselen wordt ondersteund in plaats van belemmerd. Ook het belastingstelsel dient aangepast te worden. We moeten eerst nog heel veel achterstand inhalen! Wat vindt u van regeerakkoord en het gevoerde debat over de ondergrondse CO 2 opslag? 37 "Optimist tot in mijn vezels, maar eigenlijk ben ik kwaad!" ANNELIES HUYGEN 38 Het klopt fundamenteel niet, hoe de energiebelasting en de subsidies worden inge- zet. De overheid haalt ongeveer 7,2 miljard euro binnen uit heffingen uit de ener - gierekening. Dit wordt grotendeels betaald door burgers en het MKB, grote bedrij - ven betalen nauwelijks mee. Dit geld wordt vooral ingezet voor de financiering van wind-op-zee en grootschalige zonneparken en zal in de toekomst ook naar de grootschalige opslag van CO 2 onder de grond moeten gaan. Wat zou ú doen als u de nieuwe energieminister was? Het principe dat de vervuiler betaalt weer onderdeel maken van het belasting - en tarievenregime. Daarmee creëer je een markt voor schone producten en diensten, opruimen en recyclen wordt rendabeler dan nu. Van subsidies profiteren vooral de ingewijden en ze maken lui. Ze belemmeren veel innovaties. Vervolgens moet het salderen niet worden afschaft in 2020. Verduurzaming is ook mentaal; iedereen moet handelen. Salderen is succesvol, iedereen met een zonnepaneel beseft nu dat het anders kan. Er is geen enkele rechtvaardiging voor de torenhoge belastingen op het gebruik van zelf geproduceerde duurzame energie. Verder moet de opbrengst van lokale heffingen ook lokaal besteed worden, aan lokale innovaties en initiatieven waarbij echt meters worden gemaakt. Geen vage praatjes of eindeloos leren voor duurzaamheid of betere governance! Ik zou ook direct een taskforce instellen, met de mogelijkheid om iets te kunnen doen aan wet- en regelgeving die lokaal verduurzamen belemmert. Een vereiste is dat de rijksoverheid heldere normen formuleert, met handhaving in plaats van vage convenanten, waarbij inspirerende doelen worden gesteld. Zo moeten alle gemeenten nu warmteplannen maken, een gigantische operatie met talloze be - langhebbenden. Ik zou direct een verbod leggen op de aanschaf van nieuwe gas - ketels zonder hybride warmtepomp; dat dient hetzelfde doel en heeft onmiddellijk resultaat. Het bevordert bovendien de innovatie. Daarnaast is de angst voor ver - storing van het landschap door energieakkers groot. Maar we hebben natuurlijk een immens landschap van platte daken! Ik zou inzoomen op dat wat geen angst inboezemt. Samenvatting Denktank Het boek "Verduurzaming in eigen hand" (download) is een uitgave van FUSE, een denktank waarin een keur van wetenschappers en innovatieve ondernemers op persoonlijke titel en om niet een bijdrage leveren aan de innovatie van ons energie - systeem. Annelies Huygen is een van hen. In het boek wordt betoogd dat Neder - land het Silicon Valley van Europa kan worden met nieuwe technologieën en dien - sten op het gebied van lokale duurzame energie. Ons land is dicht bevolkt, er zijn fijnmazige infrastructuren, er is veel kennis en expertise op het gebied van ener - gie, wij hebben een open energiesysteem en wij zijn gewend samen te werken (te polderen). Er zijn dan ook al meer dan 300 lokale initiatieven in Nederland, waar burgers en bedrijven gezamenlijk aan de slag gaan om een appartementencom - plex, een wijk of een gebied te verduurzamen. Tien initiatieven zijn geportretteerd 39 LEES MEER Dit artikel is met de download van 'Verduurzaming in eigen hand' online te lezen. in het boek. Dit zijn interessante projecten, waarbij de nieuwste producten en dien - sten op het gebied van duurzame energie worden toegepast. Maar uit de interviews blijkt ook dat de initiatiefnemers vele zogenaamde institutionele belemmeringen tegenkomen. Dit zijn onnodige blokkades die soms bewust en vaak onbewust voortkomen uit de verouderde manier waarop we het energiesysteem nu geregeld hebben.(?.) Nederland was met zijn aardgasbel en raffinaderijen koploper op het gebied van fossiele energie. Nu is het zaak dat wij ons ondanks die fossiele invloe - den een positie veroveren in het nieuwe energiesysteem. Een grote belemmering blijkt het in - stitutionele systeem te zijn, dat nog is gebaseerd op de traditio - nele centrale voorziening, met grote centrales die energie trans - porteren naar kleine gebruikers die passief blijven. Er wordt on - voldoende rekening gehouden met actieve gebruikers, die zelf produceren, elektriciteit met el- kaar willen uitwisselen en die vraag en aanbod met elkaar in evenwicht willen brengen, bij - voorbeeld door het laden van au - to's af te stemmen op de beschikbaarheid van elektriciteit of van transportcapaci- teit. Daarnaast vormt het systeem van energiebelastingen een grote belemmering. Op het gebruik van lokale duurzame energie rusten vaak hoge belastingen, veel hogere energiebelastingen dan die grotere afnemers betalen voor het gebruik van fossiele energie. Bij opslag moet soms zelfs het dubbele betaald worden. Om ervoor te zorgen dat Nederland daadwerkelijk een vooraanstaande positie verwerft, is een nieuw reguleringsstelsel nodig, waarbij lokaal produceren, verhandelen en flexibiliteit uitwisselen wordt ondersteund in plaats van belemmerd. Ook het be - lastingstelsel dient aangepast te worden. "Hoe de energie­ belasting en de subsidies door de regerin