244 " Wel 'next', maar niet heel dichtbij. " Next Economy " Wonen komt bij het Rijk weer door de voordeur." Next Living Land zoekt minister: Nederland is op zoek naar de persoon die vier jaar het voortouw neemt bij de inrichting van het land. Charisma is een pré. RUIMTE + W NEN Vakblad over de leefomgeving voor ruimtelijke professionals en woonexperts " Een boer denkt in perioden van 100 jaar." Dirk Molenaar 60 " De ruimtelijke ratificatie van het klimaat­ beleid ." Next Energy 70 01/2017 Ruimte en Wonen Vakblad over de leefomgeving voor ruimtelijke professionals en woonexperts THEMA: OMGEVINGSVISIE 1/2017 Het kennisnetwerk Ruimte en Wonen organiseert dit jaar vier kennisnetwerken voor leden en partners. Tijdens deze events gaan we dieper in op één van de thema´s en delen we de meest inspirerende verhalen met elkaar. We zorgen voor een actief programma met ruimte voor samenwerkingsspecialisten. Uiteraard af te sluiten met een netwerkborrel. Zet daarom nu alvast in je agenda: Woensdag 5 juli 2017 thema: Tweedeling Woensdag 27 september 2017 thema: Kwaliteit van leven Woensdag 6 december 2017 thema: Energietransitie Kijk voor meer informatie op ruimteenwonen.nl Samenwerken en kennisdelen vormt de rode draad bij alle events. Daarom is er veel ruimte voor samenwerkingsspecialisten. Ruimte en Wonen is het resultaat van de samenvoeging van RUIMTE + W NEN kennisnetwerk 1 RUIMTE EN WONEN 1/2017 THEMA'S 4 Next Living Ellen van Bueren, Agnes Franzen, Wouter van Gent 24 Next Economy Oedzge Atzema, Robbert Coops, Ton van Rietbergen 50 Next Farming Silke den Hartog-de Wilde en Krijn Poppe 70 Next Energy Dirk Sijmons met een bijdrage van Marco Vermeulen REPORTAGES 14 Een tijdreis naar Almere Haven Tony Jacobs 42 Het Rijk moet nu zijn verant- woordelijkheid pakken Paul Gerretsen en Robert Dingemans 60 Interview boer Dirk Molenaar Evamarije Smit 82 Energie is ruimte Christine van Eerd en Jeroen Niemans 94 Schaduwspel met de toekomst Jeroen Niemans EN VERDER 2 The stage is set Martijn Eskinasi, Paul Gerretsen en Evamarije Smit 38 In beeld Hoe woont Nederland? Frans van de Liefvoort in Veghel 41 Column De kerk of de kroeg Miriam Notten 92 Column Nieuwe omgevingswet gigantisch onderschat Aafke Osse 98 Boekenrecensie 'Planners and Builders' en de 'De Paradijsmethode' 100 Colofon Inhoud 92 94 " Schaduw ­ spel met de toe komst." Jeroen Niemans " Nadenken over onze agrofood­ s e c t o r." Next Farming 50 " Nieuwe omgevings ­ wet onder ­ schat." Aafke Osse THEMA OMGEVINGSVISIE 2 RUIMTE EN WONEN 1/2017 The stage is set De verkiezingen zijn geweest: op de departe- menten zijn de fiches voor de kabinetsformatie geschud, de buitenwacht roert zich met manifes- ten en pamfletten, de miljarden vliegen in het rond, het spel kan begin- nen. De spanning stijgt. De nationale agenda, waar het gaat om de inrichting van ons land, is jaar na jaar leger geworden. Ze mist niet alleen zinvolle projecten, maar veel meer nog ideeën. Tegelijkertijd is er een groeiend besef dat de problemen zich aan het opstappelen zijn en dat een koersbepalende nationaal verhaal wordt gemist. De verkiezingen vielen dit keer gunstig. In de luwte van een aflopen- de beleidsperiode is een stevige basis geformu- leerd. Deel één van de Na- tionale Omgevingsvisie, met daarin de opgaven, ligt klaar voor een nieuwe ploeg. Nodig zijn dappere keuzes en een duidelijke nationale koers. Een nieu- we ministersploeg kan de komende jaren flink aan de slag. Daar horen ook nieuwe gezichten bij en een nieuwe ambitie en ge- drevenheid, want die is hard nodig. Ook voor dit vakblad geldt een nieuw gezicht, een nieuwe titel en een nieuwe formule. Ruimte en Wonen is een nieuw kennisnetwerk over de leefomgeving, waar u, als ruimtelijk professionals en woningmarktexperts, ook toe behoort. Bedoeld voor deze professionals bij overheden, woningbouw- corporaties, commerciële partijen die begrijpen dat integraal denken en werken de sleutel is voor hun suc- ces. De agenda voor de nationale omgevingsvisie, die in dit eerste nummer Met deze titel spreken we de diverse disciplines aan; alle ruimtelijke professionals en woningmarktexperts." " 3 RUIMTE EN WONEN 1/2017 HOOFDREDACTIONEEL centraal staat, illustreert deze ontwikkeling in de beroepspraktijk treffend: de omgevingswet nodigt mensen uit het oude los te laten, anders te denken en werkelijk samen te werken met een grote(re) betrok- kenheid van de eindge- bruiker in een stad, regio of dorp. De nationale om- gevingsvisie moet de ver- wezenlijking worden van dit denken op de schaal van het land. Een belang- rijke missie voor de hele beroepsgroep. De vakbladen Tijdschrift voor de Volkshuisvesting (TvV) en Stedenbouw en Ruimtelijke Ordening (S+RO) groeiden de afge- lopen jaren naar elkaar toe. Op de redacties van beide vakbladen, uitgege- ven door Aeneas Media, zagen we een grote be- langstelling voor dezelfde thema´s: Energietransitie, Sociale tweedeling, Kwali- teit van Leven, Agro-food, Economie en Mobiliteit. Parallel aan de recente ontwikkeling richting inte- graal denken en werken leek ons dit een uitstekend moment de twee titels weer samen te voegen, zoals het ooit ook begon- nen was. In de gedrukte uiting, dit vakblad, staan als altijd beschouwende artikelen. Daarnaast is er meer ruimte voor reporta- ges, voor wat er op oog- hoogte gebeurt; signalen van de koude grond. De nieuwe naam Ruimte en Wonen staat voor Ruim- telijke Omgeving en Wo- nen. De titel maakt in een klap duidelijk waarover het gaat en waar Neder- land zo goed in is: de ruimtelijke ordening van ons landschap, onze dor- pen en steden met oog voor gelijkwaardigheid tussen culturele, maat- schappelijke en economi- sche belangen. Met deze titel spreken we de diverse disciplines aan; alle ruim- telijke professionals en woningmarktexperts. Ruimte en Wonen is ook een netwerk waar een goed geïnformeerd debat wordt gevoerd en waar verhalen uit stad en regio worden gedeeld. Elke edi- tie van het vakblad (vier keer per jaar) krijgt een thema waaraan een bijeen- komst wordt gekoppeld. Maar ook online ligt de nadruk op het debat en de interactie tussen de leden van dit netwerk. Het is altijd spannend iets nieuw te doen. Om die reden nodigen we u van harte uit ons feedback te geven. Alle suggesties om te ver- beteren, aan te scherpen en verder te ontwikkelen zijn meer dan welkom. We willen u graag persoonlijk ontmoeten en ook u de kans geven elkaar, buiten de eigen vertrouwde vak- jes, te ontmoeten. Dat kan bij ons, bij Ruimte en Wo- nen. We hopen u te zien op een van onze bijeen- komsten dit jaar. The stage is set, the curtain rises and we are ready to begin. Paul Gerretsen, Stedenbouw & Ruimtelijke Ontwikkeling Martijn Eskinasi, Wonen & Kwalititeit van de Leefomgeviing en Evamarije Smit, Conceptmanager Ruimte en Wonen Next living Introductie: wonen terug op de agenda Op de politieke agenda is wonen terug van weggeweest. Druk op de woningmarkt -of juist de afwezigheid daarvan- in combina- tie met grote maatschappelijke transities, heeft tot belangrijke sturingsvraagstukken geleid. Ook de Rijksoverheid zal zich daar niet langer afzijdig van kunnen houden. Na een lange periode van terughoudendheid en stilte op het gebied van Rijks Interventies in de leefomgeving, staan we nu voor belang- rijk moment. De Omgevingswet, waar de Omgevingsvisie onderdeel van uitmaakt, zal in 2019 in werking treden. De wet verplicht overheden tot het schetsen van integrale vi- sies op alle bestuursniveaus. Het gaat niet alleen om ruimtelijke planning, maar ook om gezondheid, veiligheid, burgerparticipatie, milieu, landschap, economie en water. De veelvoud van beleidsdomeinen en -doelen zal onherroepelijk spanningen opleveren in (ruimtelijke) planning. Na een lange periode van stilte op het gebied van Rijks Interventies en beperkte investeringen, staan we nu voor een belangrijk moment. Wonen komt bij het Rijk weer door de voordeur Tekst Ellen van Bueren en Agnes Franzen, TU Delft, Wouter van Gent, Universiteit van Amsterdam Katendrecht in Rotterdam, FOTO: IABR KIM BOUVY 5 RUIMTE EN WONEN 1/2017 THEMA 6 RUIMTE EN WONEN 1/2017 B innen de omgevingsvisies zal woningbouw de komende jaren een belangrijke opga- ve vormen. En meer nog dan voorheen zal het woonvraag- stuk niet alleen gedreven worden door re- gionale dynamiek maar ook door nationale en mondiale ontwikkelingen op het gebied van economie, technologie, demografie, kli- maat en milieu. Ontwikkelingen in 'wonen' zijn verbonden met economische herstruc - turering, grijze en groene druk, internatio - nale migratie en nieuwe ontwikkelingen in energie, vervoer en digitale dienstverlening. Recentelijk zien we een steeds grotere druk op het wonen in stedelijke regio's, dichtbij werk en sociale- en culturele voorzieningen, roepend om een verdere verdichting van hoogstedelijke gebieden. Daarnaast biedt de aantrekkingskracht van de stad de markt nieuwe mogelijkheden voor de bouw van nieuwe buurten aan de rand van de stad en voor de herstructurering van buurten bui- ten de oude stad en van verouderde haven- en industriegebieden. Echter, bij deze opga- ven zien we grote financiële tekorten. Zeker in zwakkere marktgebieden leidt dit tot een terughoudende inzet van private partijen. De wenselijke ontwikkelingen zoals die in omgevingsvisies (zullen) worden geschetst en zullen hierdoor in de praktijk soms zeer lastig te realiseren zijn. Een actuele vraag is hoe de kwaliteit van bestaande en nieuwe woonmilieus gehand- haafd kan blijven in zowel kansrijke als in 'kansluwe' gebieden en hoe toekomstige uitdagingen effectief kunnen worden aan- gepakt in heel Nederland. Om de komen- de jaren voldoende brede en doelgerichte investeringen te realiseren, zien wij in de omgevingsvisies een duidelijke rol voor de overheid; ook op Rijksniveau. Het hoe en waarom van deze herintredende overheid zullen wij hieronder toelichten. Woningmarkt als essentiële factor in competitieve steden In de afgelopen twintig jaar worden steden steeds meer uitgedaagd met elkaar te con- curreren, omwille van het aantrekken van bewoners en bedrijvigheid en het bieden van economische vooruitgang, welvaart en wel- zijn. Deze concurrentiestrijd vindt plaats op regionale of metropolitane schaal, maar ook binnen regio's zien we vaak dat lokale over- heden elkaar de loef proberen af te steken. De transitie naar een duurzame economie wordt gezien als een van de cruciale factoren in deze competitie. Veelal wordt deze discus- sie gevoerd vanuit het oogpunt van milieu- technische duurzaamheid (energie, materia- len, resilience) of economische duurzaamheid (transformatie van de op CO 2-gebaseerde economie, met bijbehorende verdienmodel- len). Aandacht voor wonen is er nauwelijks. Woonmilieus zijn echter een belangrijke ves- tigingsfactor, in alle segmenten, inclusief de bovenkant en de onderkant van de markt. In de next economy, waarin de transitie naar een duurzame samenleving centraal staat, zou 'wonen' juist een belangrijke succesfactor kunnen worden. Een gezonde regionale en stedelijke eco- nomie kan niet zonder een goed functione - rende woningmarkt die ruimte biedt aan verschillende doelgroepen en vice versa. Waar we een aantal decennia dachten dat geografische ontkoppeling van wonen en werken een doorzettende trend was, lijkt deze trend nu te keren. Juist in de stad zijn sommige groepen burgers in staat om hun eigen 'werkomgeving' te creëren. Aan de zelfstandigen biedt de stad de mogelijkheid om in kleine, losse verbanden met elkaar 7 RUIMTE EN WONEN 1/2017 "In de next economy, waarin de transitie naar een duurzame samenleving centraal staat, zou 'wonen' juist een belangrijke succesfactor kunnen worden." THEMA 8 RUIMTE EN WONEN 1/2017 samen te werken, in nabijheid van veel po- tentiële opdrachtgevers. Dit geldt voor de zzp-ers maar ook voor de creatievelingen die in start-ups aan nieuwe ideeën wer- ken, vaak in nauwe samenwerking met de gevestigde industrie en bedrijven. Ook de groeiende groep werkenden met meerdere banen of stapelbanen lijkt logischerwijze beter af in de buurt van meerdere werkge- vers. Voor het aantrekken en behouden van deze flexibele en creatieve schil van de ar- beidsmarkt is een toegankelijke, betaalbare woningmarkt essentieel. Een kleine groep kan en wil zelf investeren, maar voor de meerderheid is dit onbetaalbaar. Een andere vraag is of de nieuwe werk- gelegenheid in de next economy aan andere groepen mensen in de samenleving banen en inkomen biedt. Smartgrids, slimme ste- den, robotisering en automatisering, de circulaire economie en de deeleconomie dragen bij aan een verdere digitalisering en vernetwerking van de samenleving. Ze veronderstellen vaardigheden, zoals een bepaalde mate van digitale geletterdheid, die lang niet bij alle groepen in de samen- leving aanwezig zijn. Als groepen werkne- mers inderdaad hun banen verliezen ten gevolge van deze veranderingen, zal dat ook gevolgen hebben voor de wo- ningmarkt. Blijft hun woning be- taalbaar? Kunnen zij nog steeds wonen in de buurt van de banen? Zo nee, waar kunnen zij dan te- recht en kunnen zij hun woon- en werkverkeer betalen? Het belang van diverse woonmilieus met sociaal-ruimtelijke samenhang De kwaliteit van veel Nederland- se steden heeft altijd gelegen in de relatieve hoge sociale samen- hang, goede betaalbaarheid, hoge voorzieningenniveau en een gelijkheid van kansen. Het zal een uitdaging zijn om deze kwa- liteiten te koesteren bij het plan- nen en uitvoeren van de huidige woningbouwopgave en transfor - matieopgave. In de stad dreigt een ongelijkheid tussen meer aantrekkelijke buurten in het centrum en nieuwgebouwde buurten aan de rand aan de ene kant en de naoorlogse perife- rie aan de andere. Dit geldt op dit moment vooral voor de noordelijke Randstad maar ook andere grote steden laten een veran- dering zien. De zorgen om deze ruimtelijke tweedeling bestaan al langer, maar het ge- " De zorgen om deze ruimtelijke tweedeling bestaan al langer, maar het gevolg van de groter wordende vraag betekent een stedelijke woningnood waar alle sociale groepen mee te maken hebben." 9 RUIMTE EN WONEN 1/2017 volg van de groter wordende vraag betekent een stedelijke woningnood waar alle sociale groepen mee te maken hebben. Marktpar - tijen vinden het aantrekkelijk om te bou- wen voor meer vermogende huishoudens op populaire plekken. Ook gemeenten ac- commoderen dat graag, mede om financië- le redenen. De vraag is dan wie de belangen van minder vermogende burgers behartigt. De sociale huursector lijkt de aangewezen actor hiervoor, maar deze sector geeft aan op dit moment onder zware druk te staan in het woonbeleid. Woningcorporaties zijn ooit ontstaan om het marktfalen in de bouw van woningen voor geschoolde arbeiders en lagere middenklasse op te vangen en kun- nen deze rol nog steeds vervullen, even- tueel samen met nieuwe wooncoöperaties gerund door burgers en bijvoorbeeld zor- ginstellingen. Invulling van de nieuwe woonvraag door transformatie van locaties in de binnen- stad en van (voormalige) industriële ge- bieden is een logische keuze. Het betreft plekken waar mensen graag willen wonen en die een dringend aan een drastische op- knapbeurt toe zijn. Ondanks de eenvoud van deze redenering, is het verre van een- voudig om dit ten uitvoer te brengen. Het versnipperde eigendom, hoge sanerings - kosten en de relatieve kleinschaligheid dragen bij aan een 'onrendabele top' van de investeringen. De investeringen wor- den pas over lange termijn terugverdiend; een termijn die voor vele investeerders te lang en daardoor te risicovol is. Stedelijke herverkaveling met betrokkenheid van de diverse grondeigenaren, zoals het Cruqui - usgebied, in Amsterdam, kan op sommige locaties een goede aanpak zijn. Uit diver- Het Cruquiusgebied in Amsterdam, FOTO: TONY KOOPMANSCHAP THEMA 10 RUIMTE EN WONEN 1/2017 se onderzoeken blijkt echter dat er onvol- doende binnenstedelijke capaciteit is om de geschatte woningbehoefte te realiseren. Zelfs als alle procedures worden versneld, gestroomlijnd en er subsidie op gaat, zal dit slechts in geringe mate (ca. 25-30%) in de woningbehoefte voorzien. Al zien we deels ook een verschuiving in de woningvraag, zeker bij jongeren. 'De' overheid stelt zich op het standpunt dat de markt het moet oplossen, maar de markt kan dus slechts beperkte bijdrage leveren. Het zou jammer zijn als de kansen op deze binnenstedelijke locaties onbenut blijven, onnodig ten koste gaan van 'de groene wei'. Uitbreidingen aan de rand van de stad bieden voor sommige steden een passend alternatief. Hier ligt een belangrijke ruimtelijke ontwerpopgave om te voorkomen, dat het koste gaat van de stedelijke toegang tot het groen, een unieke kwaliteit van Nederlandse steden. Een andere belangrijke vraag is hoe om te gaan met de groeiende de tegenstellingen op regionaal niveau tussen de succesvolle steden en omliggende gemeenten. Een aantal oude groeikernen uit de jaren 1970 en 1980 zul- len in de komende jaren fysieke en sociale neergang meemaken. De verouderende wo- ningvoorraad kan de concurrentie met nieu- were buitenwijken in de regio niet aan en zal onder druk van de stad meer concentraties van armoede zien. Lage inkomens in een buurt hoeven geen probleem te zijn, maar de schaal van sommige van deze wijken zal een Groeikern in Zoetermeer, FOTO: HARALD MOOIJ, TU DELFT 11 RUIMTE EN WONEN 1/2017 aanzienlijke beheersbaarheidsproblematiek opleveren. Deze opgave is vergelijkbaar met de vernieuwingsopgave van de naoorlogse stadsbuurten eind jaren 1990, maar vele ma- len groter en, vanwege de eigendomsverhou- dingen, vele malen complexer. Ondanks deze en eerder geschetste lastige punten tonen sommige grote Nederlandse steden enkele inspirerende voorbeelden voor succesvolle transformatie. Zo maken Katendrecht in Rot- terdam, het ZO! City gebied in Amsterdam Zuidoost, de Binckhorst in Den Haag en het Honigcomplex aan het Nijmeegse Waalfront duidelijke dat inzetten op sociaalgemeng- de woonmilieus mogelijk blijft. Dit vraagt wel om publieke investeringen, ruimte voor burgerinitiatief, het juiste schaalniveau van menging, oog voor innovatieve woon-werk- milieus en een lange adem. Kijkend naar de totale opgave, is de vraag wanneer de provinciale overheid en samen- werkende gemeentelijke overheden dit op gaan pakken, in de context van de decentrali- satie van de afgelopen jaren. Een rol van het Rijk zou kunnen zijn regiopartners te verlei- den of te dwingen om afspraken te maken over nieuwbouwlocaties, koop en huur, en doelgroepen. Sommige gemeenten maken al afspraken in regionaal verband, maar een noodzaak tot afstemming kan een gezonde woningvoorraad waarborgen met homo- gene buurten in gemengde wijken. Ook zal de Rijksoverheid er niet onderuit komen om mede te investeren in de komende vernieu- wing van de naoorlogse woningvoorraad in sommige regionale groeikernen, opdat deze gemeenten duurzaam vitaal blijven. Hier lig- gen grote kansen voor verduurzaming van de naoorlogse woningvoorraad en de moderni- sering van het Nederlandse woonmilieu. Opgaven op regionaal niveau brengt ons ook bij de versterkte verschillen tussen de succesvolle regio's in de Randstad en Noord Brabant en de krimpgebieden aan de rand van het land. Landelijk gezien, of als Neder- land als een stadsstaat wordt bezien, dan is dit ook een vorm van segregatie. Zonder investeringen in economie en bedrijvigheid, kan ruimtelijk en woonbeleid alleen de huidi- ge trend van vergrijzing en krimp faciliteren. Dit komt neer op het aanpassen van de wo- ningvoorraad om de grijze druk op te vangen en het voorkomen van leegstand en verval. Een andere strategie is het investeren in nieu- we vervoersinfrastructuur en modaliteiten om de vraag naar woningen in krimpgebie- den vergroten. Dit kan echter ook een bedrei- ging vormen voor de bestaande bedrijvigheid wanneer bedrijven zich liever vestigen in het THEMA 12 RUIMTE EN WONEN 1/2017 Nog te bouwen Fenixlofts in het Rotterdamse Katendrecht, FOTO: WAX & MEI ARCHITECTS AND PLANNERS centrum van ons land. Het is daarom van be- lang dat er een nationale woonvisie komt met betrekking tot krimpregio's die samenvalt met een economische strategie: bouw voor nieuwe impulsen, of geleid de demografische transitie. In beide gevallen hebben lokale overheden richting en steun nodig. Duurzaam samenleven nu en in de toekomst Naast mondialisering in de economie, is er -vooral bij de hoger opgeleiden - een her- nieuwde aandacht voor lokale ambachten en producten. Dit maakt dat de kwaliteit van wonen ook gerelateerd is aan het ni- veau, beschikbaarheid en toegankelijkheid van voorzieningen. Dit raakt tevens aan werkgelegenheid. De beschikbaarheid van banen voor met name laaggeschoolden dreigt in snel tempo af te nemen met het toenemen van de automatisering en de ro- botisering van de samenleving. Steden als Rotterdam, Schiedam en Delft kampen nu al met een zeer grote goedkope woning- voorraad die groepen huisvesten waarvoor nu al onvoldoende banen beschikbaar zijn. Hierbij past een gesprek over de herpositio - nering van de regionale en lokale economie, waarbij voorkomen wordt dat gemeenten en regio's elkaar onderling gaan beconcur - reren om werkgelegenheid - alhoewel dit nooit helemaal kan worden voorkomen. Een groeiend aantal gemeenten is zich hier- van bewust en pakt dit gezamenlijk op. Een actueel voorbeeld is de Metropool- regio Den Haag-Rotterdam, inclusief o.a. Delft en de Drechtsteden, waar een regio aanpak is ingezet. Gericht op werkgelegen - heid stimulerende duurzame economie. Door een gezamenlijke visie met bijbeho- 13 RUIMTE EN WONEN 1/2017 rend investeringsprogramma op te stellen, waarbij de duurzame economische onder- scheidende kracht van de steden benut wordt om gericht in 150 projecten te inves- teren. Denk naast transformatie van kanto- ren en bedrijfsterreinen aan smartgrids en energie infrastructuur met warmtenetten en proeftuinen. Tot slot zullen ook met de omgevings- visie er keuzes moeten worden gemaakt. Denk aan het nieuwe aandachtsveld gezondheid. Met de decentralisatie van veel maat - schappelijke zorg dient voorko- men te worden dat juist gemeen- ten met veel zorgvragers weinig budget hebben voor de invulling van die vraag, maar bovenal geen geld meer over hebben voor de bekostiging van andere sociale en culturele voorzieningen die bijdragen aan leefbaarheid, zoals groenvoorziening en parken (juist van belang voor klimaatadap - tatie), zwembaden en andere sportfaciliteiten. Dit kan via een verdeling via het Gemeentefonds. De omgevingsvisie gaat uit van bijdragen vanuit diverse beleids- velden. Naast eerder genoemde punten is er ook aandacht voor technologische ontwikkelingen. De voordelen van de digitale sa- menleving zouden de ongelijkheid tussen buurten, wijken, steden en regio's kunnen versterken en toegankelijkheid van voorzie- ningen verminderen; zeker daar waar basis - voorzieningen als contact met de gemeente en aanbieders van andere voorzieningen op gebied van wonen, werk en gezondheid in sterke mate zijn gedigitaliseerd. Daarnaast vereist de digitale infrastructuur, die ook onze woonomgeving doordringt, een visie op de verhouding publiek-privaat inzake infrastructuur, data-analyse en databezit, met het oog op toegankelijkheid van data, veiligheid en privacy. Kortom laten we voorkomen dat wonen alleen wordt geadresseerd in aantallen, tempo, dichtheden en locaties. 'Wonen', verdient het om in samenhang met ande- re ontwikkelingen in de maatschappij te worden opgepakt, door politiek, publiek, markt, bedrijven en burgers gezamenlijk. "Sommige gemeenten maken al afspraken in regionaal verband, maar een noodzaak tot afstemming kan een gezonde woningvoorraad waarborgen met homogene buurten in gemengde wijken." LEES MEER Op ruimteenwonen.nl lees je het uitgebreide essay van dit artikel, inclusief de geraadpleegde literatuurlijst. THEMA 14 RUIMTE EN WONEN 1/2017 Een tijdreis naar Almere Haven 15 RUIMTE EN WONEN 1/2017 Een tijdreis naar Almere Haven Almere van uit de lucht bekeken. De lege stukken land zijn hierdoor goed zichtbaar. REPORTAGE 16 RUIMTE EN WONEN 1/2017 N a een korte stop op het ei- gentijdse station, boort de trein zich verder de stad in. Het heeft wat weg van tijd- reizen: Almere Stad maakt er geen geheim van gebouwd te zijn in de jaren '80. Een opvallend kenmerk van de stad is dat de stadsdelen van elkaar worden gescheiden door grote stukken groen. Geen geplande parken, maar leeg land. Daarmee lijkt de stad versnipperd, een verzameling van eilandjes waarop Almeerders wonen. Dat is geen toeval, vertelt Nico van Duijn, een gepensioneerd huisarts, nu raadslid voor Leefbaar Almere. "De grote stedenbouwkundigen heb- ben die plekken nooit ingevuld. De stad is doelbewust niet afgemaakt. Dat vind ik briljant", als Almeerder van het eerste uur steekt Van Duijn zijn liefde voor de stad niet onder stoelen of banken: "De ingenieurs die deze stad verzonnen hebben verdienen de Nobelprijs!" Het gesprek met Van Duijn heeft plaats in brasserie Bakboord, in het puntje van waaruit het allemaal begon: Almere Haven. Aan de rand van Haven kijk je uit over het Gooimeer naar het 'oude land', zoals de pio- niers het toen noemden. Vanaf dat moment, in de winter van '76, zou hier een compleet nieuwe stad oprijzen, gebouwd door de Ha- venaars zelf. "Daarom kwam je hier, zodat je het in eigen hand had." Van Duijn blikt terug: "Voor een deel waren dat mensen die een leuk huis zochten en elders niet meer terecht konden. Maar het waren ook de infrastructurele mensen, zoals ik, die het vreselijk leuk vonden om binnen hun vak eigen voorzieningen op te zetten: de poli- tieagent, de bakker, de dokter, de journalist enzovoort." Almere moest een samenleving worden waar voor iedereen ruimte was. "De inge- nieurs wilden een redelijke mix van inwo- ners. Het was zeker niet alleen voor jonge volwassenen. Doelbewust was de slogan: 'Kom naar Almere, neem je moeder mee'. De kersverse huisarts (toen 27 jaar) zag hoe van meet af aan de bewoners betrokken waren bij hun wijk en elkaar: in een korte tijd zetten een paar honderd mensen tallo- ze verenigingen op. "Dat ging achter elkaar door. Iedereen zat wel in een paar besturen. Niet planmatig, maar op basis van een ge- voel", zegt Van Duijn. Het nieuwe land, was zo'n sterk sentiment: "Ik denk dat als je ons op een kaal Ameland had neergezet, dan hadden we precies hetzelfde gedaan." Wie met de trein vanaf Utrecht naar Almere reist, treft eerst Almere Poort. Een keurige nieuwbouwwijk (start bouw in 2005) aan de rand van de stad, precies daar waar het water en de polder elkaar ontmoeten. Een kaarsrechte grens, waarbij de eengezinswoningen uitkijken over nog onbebouwde grond. Hier zie je de eerste aanwijzingen dat een stad, en Almere in het bijzonder, nooit af is: in het straatbeeld staan zandhopen en steigers. Tekst Tony Jacobs Beeld Maarten Feenstra 17 RUIMTE EN WONEN 1/2017 "De ingenieurs die deze stad verzonnen hebben, verdienen de Nobelprijs!" NICO VAN DUIJN REPORTAGE 18 RUIMTE EN WONEN 1/2017 Jaren 70 Almere Haven werd voor het grootste deel gebouwd tussen 1976 en 1990. De opzet was kleinschalig, met ruimte voor het water en de natuur. Compleet volgens de mode in de jaren '70. Haven groeide uit tot tien wijken, die bijna allemaal gebouwd zijn met kenmer- kende naar binnen gerichte hofjes. Het moest de nieuwe bewoners een dorpsgevoel geven. "Een wijk die in een relatief hoog tempo uit de grond gestampt is", zegt Tjeerd Herrema (PvdA), wijkwethouder van Almere Haven en wethouder Ruimte, Wonen en Wijken. "Al- les in dezelfde architectuur en stedenbouw- kundige opzet. Dat heeft voor- en nadelen. Je versteent het denken van een bepaalde periode in een wijk." "Het hofjesdenken stond centraal", vertelt Herrema. "Dat was het idee van hoe een samenleving in elkaar moest zitten: klein- schaligheid, herkenbaarheid en laagbouw." Het leverde een eentonige woningvoorraad op, met veel sociale huur. Van Duijn herin- nert zich hoe in de eerste jaren alleen maar sociale huurwoningen werden gebouwd. "Het was een sociaal-democratische tijd en dat zie je nog steeds terug in Haven." Sociale huur Wat begon met enkele tientallen inwoners, is uitgegroeid tot een volwassen stadsdeel met zo'n 22.000 inwoners, verspreid over 10.000 huishoudens. Het is het kleinste stadsdeel van Almere (bijna 200.000 in- woners) en de gemiddelde waarde van een woning in Haven is 190.000 euro. Op de landelijke Leefbarometer van de overheid, scoort Almere Haven onder het gemiddelde. Het centrum scoort 'voldoen - de', en wijken als De Hoven en De Wierden, zwak. Zij scoren het laagst op bewoners, woningen en veiligheid. Voor het centrum van Haven ligt de score van voorzieningen en fysieke ruimte wel boven het landelijk gemid- delde. In de middenklassewijken is de verde- ling van de woningen op sommige plekken 80 procent koop en 20 procent sociale huur, maar in andere wijken ligt die verdeling an- ders: de woningcorporaties bezitten in het centrum van Haven meer dan de helft van de woningen. Ook zijn er wijken waar dat percentage rond de 70 procent ligt, en zijn er clusters die volledig in het bezit zijn van de corporaties. "De verhoudingen zijn een beetje scheef in sommige delen van Haven", vindt ook de wethouder. Dit zorgt ervoor dat het stadsdeel op enkele plekken op sociaaleconomisch niveau weinig spreiding kent. En dat heeft z'n keerzijde. De eenzijdige samenstelling van de woningvoor- Almere Poort heeft nog genoeg ruimte om te bouwen 19 RUIMTE EN WONEN 1/2017 raad, merkt de gemeente op in een karakter- schets van Haven, trekt 'selectieve migratie' aan: wie kansen heeft vertrekt, wie geen kan- sen heeft komt er wonen. "Het meest in het oog springende pro- bleem van Haven is de scheve economische verdeling, met name in het centrum", zegt Van Duijn. "Volledig gestuurd door de hui- zenvoorraad." 'Een sociaaleconomische kuil in het land- schap' noemt hij het: "Als je zoiets maakt, dan stromen kansarme mensen daarnaar - toe en gaan ook niet meer weg. Maar de vraag is of dat een probleem is." Van Duijn vindt van niet. "Als de openbare ruimte ver- waarloosd is, knap je het op. Gaat de ge- meente binnenkort ook weer doen." Toch zijn er extremen in de wijk waar de Have- naar minder blij mee is. "Er zijn kleine con- centraties in portieken en woningen waar veel overlast is", ziet Van Duijn. "Herrie, rommel, ruzies, drugsdealers, mishandelin- gen. Dat soort ellende. Dat gaat op en neer. Dan is het hier, dan ergens anders." Het is ook de wijk waar de vergrijzing het eerst toeslaat. "Dat speelt overal, maar hier " Ik zeg altijd: neem de tijd, je bent nog maar veertig jaar jong. Je hoeft niet direct een concertgebouw te hebben." TJEERD HERREMA, WETHOUDER ALMERE REPORTAGE 20 RUIMTE EN WONEN 1/2017 wel in een omvang die de meeste steden niet kennen", vertelt Herrema. "Alles wordt hier tegelijkertijd oud. Dat geeft nieuwe uitdagin- gen, anders dan een gemiddelde wijk waar door de jaren heen dingen zijn veranderd." Tot slot is Haven niet langer meer het hart van de stad. Wat het begin was, is nu het kleinste stadsdeel. En dat is zoeken naar een nieuwe identiteit. "Na 40 jaar zie je dat de functie van Haven verandert", zegt Her- rema. "Haven was het begin en daar waren vroeger alle voorzieningen. Langzamer - hand is de stad groter geworden, met een ander centrum, dan zie je dat er voorzienin - gen weggaan en andere terugkomen." Nieuw leven Almere Haven is toe aan een nieuw leven, volgens de wethouder. Naast een aantal sociale maatregelen zoals het inzetten van een wijkteam, buurtsportcoach, woon- coach, en het samenwerken met een aan- tal sociaal-maatschappelijke organisaties, zet de gemeente in op het divers maken van de woningvoorraad. Want: "Haven is wel gezellig, maar is ook toe aan een an- dere invulling", volgens Herrema. "Kun je daar niet wat meer variatie in aanbrengen? Kun je die hofjes op en andere manier een leukere uitstraling geven?" Die vragen legt de gemeente onder andere neer bij jonge architecten en het Woningbouwatelier, een initiatief waarbij de overheid, marktpartij - leiders en initiatiefnemers samenwerken aan nieuwe ontwikkelingen. De richting is helder. Herrema: "We moe- ten woonproducten hebben waardoor an- dere soorten groepen weer in Haven wil- Nico van Duijn op de plek waar het allemaal begon: Almere Haven 21 RUIMTE EN WONEN 1/2017 len wonen. Nu valt er hier niet zoveel te kiezen." Een belangrijke doelgroep zijn de starters. Na 40 jaar heeft Almere veel jon- geren uit de stad zelf die zich op enig mo- ment ook definitief ergens willen vestigen. Nu komen die maar moeilijk aan de bak. De gerenoveerde woningen moeten daarom meer voldoen aan de wensen van jonge ge- zinnen. Een ander deel moet geschikt ge- maakt worden voor ouderen. "De woningen moeten bijvoorbeeld kleiner gemaakt wor- den. Het is de wens van veel bewoners die toen 50 waren en nu 80 zijn, dat ze hier kunnen blijven wonen. Een oudere moet binnen het buurtje terecht kunnen", vindt Van Duijn. Om de diversiteit van woonmilieus een grotere kans van slagen te geven, heeft de gemeente het streven om de sociale woning -bouw evenredig over de wijken te verdelen met een percentage van 35 tot 40 procent. In Haven is dat percentage nog lang niet in zicht. "Je kunt dat alleen fatsoenlijk terug- brengen, als je ook fatsoenlijk bijbouwt. De mensen die daar wonen, moeten wel een ander plekje kunnen krijgen." Almere 2.0 Almere is daarom druk aan het bouwen. Maar niet alleen om mensen een andere plek te kunnen geven. Het Rijk vraagt ook om 60.000 nieuwe woningen in de stad, en de druk op de sociale woningbouw is hoog. "Omdat er over de hele stad zo weinig so- ciale woningen zijn", vertelt Herrema. "We zaten op 28 procent van de totale woning- voorraad en we zakten de afgelopen jaren naar 25 procent." Sommige voorzieningen zijn in Almere Haven verdwenen, maar in de zon en op het water is het er nog steeds goed vertoeven REPORTAGE 22 RUIMTE EN WONEN 1/2017 " Een snelle bereikbaarheid van steden waar mensen werken, is essentiëel." TJEERD HERREMA, WETHOUDER ALMERE Wethouder Tjeerd Herrema: "de gemeente kiest voor 'organische' groei''. 23 RUIMTE EN WONEN 1/2017 Met de lessen van Haven en andere wijken in het achterhoofd, kiest de gemeente voor 'organische' groei, wat voor hen betekent 'niet meer denken in grote blauwdrukken'. Herrema: "We komen uit een traditie dat we hele matjes met woningen neerlegden, dan hadden we weer een wijk. Dat ging heel hard. Maar we komen steeds meer tot de conclusie dat een stad juist niet alleen wordt bepaald door zijn woningen, maar ook door de winkels, onderwijs en het cul- turele leven. De grootste uitdaging is niet te snel willen groeien. Ik zeg altijd: neem de tijd, je bent nog maar veertig jaar jong. Je hoeft niet direct een concertgebouw te hebben." Het groeiplan Almere 2.0 is volgens de wethouder daarom ook niet per se gericht op de woningmarkt. Ook andere 'elemen - ten' worden versterkt, zoals het onderwijs, toerisme, recreatie en de infrastructuur. "De verbindingen zijn cruciaal voor de ont- wikkeling van Almere", zegt de wethouder. "Een snelle bereikbaarheid van steden waar mensen werken, is essentieel." Naast de aandacht voor de andere elementen lopen er momenteel grote projecten als de Stads- tuinen, aan de zuidkant van Almere Poort, onder de spoorlijn, tot aan het centrum. Daar moeten vijfduizend nieuwe woningen verrijzen in een stedelijk milieu. Maar, zegt Herrema, dan moet je niet denken aan Am- sterdamse stedelijkheid. Wel aan Almeerse stedelijkheid: minder dichtheid en minder hoogbouw. De gemeente let goed op de mix van het programma, zowel als het gaat om betaalbaarheid als diversiteit. Herrema: "Wat de samenleving is, moet je laten zien in het aanbod." Wat betreft Almere Haven is de toe- komst rooskleurig, volgens Van Duijn. Het heden trouwens ook. Zonder de pro- blemen weg te willen wuiven, valt het eigenlijk allemaal wel mee: "Er zijn vier hotspots met een concentratie van de so- ciaaleconomische laagste laag, door het hoge percentage sociale huur. Dat is alles. Meer is het niet. Stel je voor dat je stad egaal was, dat alle kerngetallen door de hele stad hetzelfde zijn. Welke wijk je dan ook inrijdt, daar zie je de voorgeschreven twintig villaatjes staan! Zo wil ik helemaal niet wonen." "Het zou prettig zijn als het winkelcen- trum bruisend is, met allemaal kleine zaak - jes en terrassen. Dat is nu niet zo. Maar als het zonnetje schijnt en het is markt, dan is daar niet zoveel aan de hand. Dan ga ik een kop koffie drinken op de Brink, en klets ik met wat buurgenoten. Is dat nou zo erg? En de dertigers komen terug. De kinderen van mijn generatie kopen uiteindelijk een huis hier. Mijn dochter bijvoorbeeld. Zij ging naar Poort, maar woont nu weer hier. In die zin gaat het heel goed met Haven." De variatie van type woningen in Almere Poort REPORTAGE 24 RUIMTE EN WONEN 1/2017 Next Economy Wel 'next', niet dichtbij Tekst Oedzge Atzema, Universiteit Utrecht, Robbert Coops, Coops Public Affairs en Ton van Rietbergen, Universiteit Utrecht 25 RUIMTE EN WONEN 1/2017 Wel 'next', niet dichtbij Inleiding Tijdens de Internationale Architectuur Biën- nale Rotterdam 2016 jaar stond het on- derwerp 'Next Economy' centraal. George Brugmans, directeur van de IABR, typeert de 'Next Economy' als 'de eigen schaduw die voor ons uit beweegt'. Zo bezien, zullen we de 'Next Economy' nooit inhalen. Dat zou een gemiste kans zijn, want de urgentie om dat wel te doen neemt met de dag toe. Niet- temin is de 'Next Economy' vooralsnog een noodzakelijk utopistisch begrip dat verwijst naar een situatie die nog niet bestaat, maar wel zou moeten bestaan. Het appelleert aan een betere wereld. De sinds het begin van de jaren tachtig bewandelde neoliberale weg van duurzame ontwikkeling gebaseerd op de combinatie van economie en ecologie loopt dood. Het is een weg die geplaveid is met privatisering, deregulering, decentralisatie en diverse 'bubbels'. De 'Next Economy' wil daarvoor een alternatief bieden. Het is een denkkader dat probeert nieuwe conceptue- le, ruimtelijke en sectorale verbindingen te leggen in een wereld die aan tegenstrijdighe- den ten onder dreigt te gaan. Maarten Hajer, curator van de IABR en tegenwoordig hoog- leraar 'Urban Futures' aan de Universiteit Utrecht, stelt dat we om de 'Next Economy' te bereiken de bestaande economie moeten re-configureren. Expositie van Internationale Architectuur Biënnale Rotterdam, FOTO HANS TAK, (WWW.IABR.NL). THEMA 26 RUIMTE EN WONEN 1/2017 De 'Next Economy' markeert volgens hem vier belangrijke trendbreuken met de eco- nomie die achter ons ligt, namelijk een economie die geen CO 2 uitstoot, functies combineert in plaats van scheidt, het ge- zamenlijk gebruik van de publieke ruimte stimuleert en sociale innovatie stelt bo- ven technologische innovatie. Hajer geeft geen definitie van de 'Next Economy' maar roept iedereen op zich een voorstelling te maken van wat het zou kunnen zijn. Ook andere thema's kunnen wat betreft Hajer wel wat meer verbeeldingskracht gebrui- ken. De titel van zijn oratie luidt niet voor niets 'de macht van verbeelding' (Hajer 2016). In dit artikel belichten we enkele aspec- ten van de 'Next Economy'. Anders dan veel bijdragen aan de IABR doen we dat niet via de toekomstgerichte en norma- tieve (wat kunnen we willen?) methode van het ontwerpend onderzoek. We zijn geografen en daarom meer bezig met het heden (wat gebeurt er?) en trekken van daaruit een verbinding naar de toekomst (wat staat er te gebeuren?). Doel van deze verkenning is om een brug te slaan tussen economisch geografische literatuur en de inzichten rond het begrip 'Next Economy'. IAB R De Internationale Architectuur Biennale Rotterdam is een tweejaarlijkse internationale manifestatie over architectuur. Het richt zich met name op de stedenbouw, op de toekomst van de stad en de grote uitdagingen die dat stelt aan ontwerpers. 27 RUIMTE EN WONEN 1/2017 Atelier Productieve Metropool In Brussel. Het doel van het Atelier is een betere afstemming tussen de veranderende economie en de organisatie van de ruimte voor productieve activiteiten midden in de hoofdstad van Europa, FOTO: BAS BOGAERTS THEMA 28 RUIMTE EN WONEN 1/2017 Over 'New' en 'Next De documentaire 'Roger and Me' van Michael Moore uit 1989 laat de overgang van de oude naar de zogeheten nieuwe economie mooi zien. Hij vertrekt uit zijn geboorteplaats Flint in Michigan, waar General Motors de ene na de andere fabriek sluit, en verhuist naar Cali- fornië, waar het hart zou liggen van de 'New Economy'. Bij een hippe koffietent kan hij niet kiezen uit de talloze varianten koffie en spreekt de onsterfelijke woorden: "Everybody is busy but nobody seems to be working." Ondanks deze ironie sprak men ook in Ne - derland aan het eind van de vorige eeuw enthousiast over de 'New Economy'. Er zou echt iets nieuws aan de hand zijn. Zo wees de Maastrichtse hoogleraar Luc Soete (2005) erop dat de marginale productie - kosten van bijvoorbeeld een digitale krant nagenoeg nul zijn. Of je duizend of een miljoen virtuele kranten drukt, het leidt nauwelijks tot extra kosten noch tot meer gebruik van grondstoffen. Verder werkt de markt anders in de 'New Economy'. Waar in de oude economie vraag- en aanbodscurven elkaar snijden op een punt nabij de kost- prijs, bepalen in de nieuwe economie net- werkexternaliteiten de kostprijs. Hoe meer mensen op internet gaan, hoe waardevoller internet wordt. Dit staat de komst van nieu- we concurrenten in de weg. Kijk maar naar Microsoft. Ofschoon de financiële crisis in 2008 voor velen aanleiding was om de 'New Economy' weg te honen, zijn er parallellen te trekken met de discussie over de 'Next Economy'. Bijvoorbeeld dat het zou gaan om een fundamentele omwenteling zoals de re-configuratie gedachte van Hajer (zie de inleiding van dit artikel). Nassim Taleb, auteur van 'The Black Swan' (2011), toont aan dat fundamentele doorbraken onge- kend zijn. Belangrijke innovaties zoals com- puter, laser en internet zijn niet gepland noch verwacht. Het aantal onzekerheden en technologische toevalstreffers lijkt in de 'Next Economy' alleen maar toe te nemen in verband met de hoge ontwikkelingssnel- heid en de variatie aan toepassingsmoge - Sociale Innovatie ICT technologie maakt onlosmakelijk deel uit van de 'Next Economy'. De bekende wet van Moore dat technologische mogelijkheden exponentieel groeien, gaat nog steeds op. Wel staat technologie in de 'Next Economy' meer in het teken van het bereiken van sociale doeleinden dan de puur economische doeleinden in de 'New Economy'. De overheid intervenieert voornamelijk in het sociaal-technologische systeem van distributie en levering van goederen en diensten (Swilling & Hajer, 2016). Stimulering van schone energie en effectief openbaar vervoer zijn daarbij de belangrijkste doelen. Het aloude gezegde 'Think globally, act locally' is daarom bij uitstek van toepassing op de 'Next Economy'. Producenten en consumenten opereren op zowel lokale als op mondiale schaal en alle schalen daartussen. In deze wereld bepalen kostenverschillen steeds minder de locatiekeuze van bedrijven en huishoudens. Alles is overal mogelijk; fysiek dan wel virtueel. Paradoxaal genoeg betekent dit dat de 'quality of life' van een plek steeds belangrijker wordt bij de locatiekeuze van bedrijven en huishoudens. 29 RUIMTE EN WONEN 1/2017 "De huidige dominante, op individueel bezit gerichte leefwijze moeten we inruilen voor meer gemeenschappelijke toekomstperspectieven. We hebben een economie nodig, die niet langer waarde onttrekt aan de wereld, maar waarde toevoegt aan lokale gemeenschappen." MAARTEN HAJER THEMA 30 RUIMTE EN WONEN 1/2017 lijkheden. Markten worden heterogener en producten complexer; er ontstaan steeds meer nichemarkten. Over 'global' en 'local' De boeken van Jeremy Rifkin, zoals 'The Third Industrial Revolution' (2011) en 'The Zero Marginal Cost Society' (2014) onder- bouwen het 'Next Economy' perspectief. Ze gaan over technologische vernieuwingen, zoals kleinschalige bronnen en opslag van hernieuwbare energie maar ook over groot- schalige zaken zoals het 'ínternet of things'. Dit levert een beeld op van een verbonden wereld van vooral stedelijke 'communities'. Volgens Hajer is de eenentwintigste eeuw zonder twijfel de eeuw van de stad. In de 'Next Economy' die bij deze eeuw hoort, gaan grootschaligheid en kleinschaligheid hand in hand. De derde globaliseringsgolf, gebaseerd op de sterke groei van het aantal transnationa- le ondernemingen, is volgens ons over zijn hoogtepunt heen. Deze golf heeft inmiddels de meeste uithoeken van de wereld bereikt. Het is speculeren over wat dit gaat beteke- nen voor de verschuiving van economische zwaartepunten. De massale 'offshoring' lijkt op z'n retour (geringe productiviteit en ge- ringe toegevoegde waarde, lage kwaliteit van dienstverlening). In westerse landen is zelfs sprake van 're-shoring' (3D-printing). Tegelij- kertijd is in de westerse landen op beide uit- einden van het politieke spectrum een groei- ende onvrede over globalisering te horen. Vooral de 'winner takes it all' uitkomst van globalisering is politici een doorn in het oog. Het vrije verkeer van mensen, al dan niet als vluchteling of economische migrant, is een politieke twistappel. Protectionisme steekt Op de TU/e in Eindhoven worden proeven gedaan om een 3D geprint huis te maken, FOTO: THEO SALET 31 RUIMTE EN WONEN 1/2017 steeds meer de kop op. Politieke doelstellin- gen als democratisering, hyperglobalisatie en instandhouding van de natiestaat lijken niet meer tegelijkertijd bereikbaar (Rodrik, 2007). Over clusters en netwerken De ideeën van Rifkin liggen aan de basis van de 'Roadmap Next Economy' in de metropool- regio Rotterdam-Den Haag waarover in 2015 een city deal is gesloten tussen regio en rijk. Deze overeenkomst biedt een handelingsper- spectief voor de komende tien jaar gericht op de transformatie van de regionale economie in de richting van meer internettechnologie, meer schone energie, meer samenwerking en meer hergebruik van reststoffen. Opvallend is dat de uitwerking van de strategie bestaat uit een investeringsprogramma voor sectoren waarin de regio is gespecialiseerd: medische zorg, voedingsindustrie, energieproductie en maakindustrie. Afgezien van de consequente nadruk op het vinden van innovatieve duur- zame oplossingen en het continu stimuleren van nieuwe bedrijvigheid is het verschil met het huidige clusterbeleid (transport, energie en ICT) minder groot dan het gebruik van de term 'Next Economy' doet vermoeden. Clusters zijn geografische concentraties van gerelateerde bedrijven die niet noodza- kelijkerwijs met elkaar samenwerken. Net- werken is een vorm van initiatieven tussen bedrijven die niet noodzakelijkerwijs gecon- centreerd voorkomen. In de 'Next Economy' zijn netwerken belangrijker dan clusters, om- dat veel meer ingezet wordt op het delen van informatie en kennis en veel minder op het bereiken van (kosten)voordelen uit schaal en specialisatie. Dit inzicht heeft belangrijke beleidsconsequenties. Op nationaal niveau vermoeden we dat het Topsectorenbeleid zijn langste tijd heeft gehad. Dit beleid is gericht op de bevordering van de concurrentiekracht in Nederland door middel van stimulering van bestaande sectoren en bedrijven. Ook in de 'Next Economy' zal er sprake zijn van rivaliteit, maar meer bij het oplossen van maatschappelijke problemen dan bij het ver- groten van het verdienvermogen. Het adagi- um 'beter worden in waar je goed in bent' zal worden vervangen door 'beter worden door van anderen te leren'. Het overheidsbeleid staat dan meer in het teken van het zoeken naar crossovers dan naar het benutten van specialisaties. De 'Next Economy' zal minder Glocalisering Glocalisering zal in de 'Next Economy' nog gebruikelijker zijn dan tegenwoordig. Bedrijfsleven en eindgebruikers zullen zich stedelijk of regionaal gaan organiseren, al of niet in de vorm van een Economic Board, een Regionale Innovatie Systeem of Gebruikerscollectief (Biz-projecten: samenwerkingsfondsen op basis van de Wet Bedrijfsinvesteringszones). De 'Nect Economy' gedachte speelt hierop in met stedelijke experimenten. De kunst is om deze experimenten uit te laten stijgen boven de lokale context. Het succes van zulke experimenten is afhankelijk van het vermogen om 'global pipelines' gevuld met specifieke kennis van geselecteerde buitenstaanders zo goed mogelijk af te stemmen op de 'local buzz' van gedeelde culturele waarden en 'face2face' contacten in de regio (Bathelt et al, 2004). Experimenten die dat het beste kunnen, creëren vestigingsvoordelen die elders niet beschikbaar zijn. THEMA 32 RUIMTE EN WONEN 1/2017 een clustereconomie zijn en vooral een net- werkeconomie. Nieuwe aankomende spelers zoals burgerplatforms en start ups zullen in de 'Next Economy' het verschil gaan maken. Over kennis en vaardigheden Volgens menige sociaal wetenschapper be- staat er een groeiende kloof tussen hoog- en laagopgeleiden. Hoewel verstand en talent ook in de 'New Economy' de kansen van mensen op de arbeidsmarkt bepalen, staat inclusiviteit hoog aangeschreven in de 'New Economy' gedachte. Ook hier is sprake van urgentie. Hajer schrijft: 'De stedelijke samen- levingen van de Next Economy zullen sociaal inclusiever zijn, of liever gezegd, moeten zijn, want anders worden de sociale spanningen Regionale Clubjes De regio's gingen het rijk in deze ontwikkeling naar cross-overs al voor. Zo meldt het Financieel Dagblad van 21 november 2016 er minstens 350 voorbeelden zijn van regionale initiatieven waarin ondernemers, onderzoekers en de overheid gezamenlijk werken aan innovatie. De Utrechtse hoogleraar Ron Boschma stelt in hetzelfde krantenartikel dat deze samenwerking weinig echte innovatie oplevert. Volgens hem zijn zulke 'regionale clubjes' goed voor het imago en de reputatie van een gebied, maar niet voor de productiviteit en innovatiegraad van de plaatselijke economie. Samenwerking is er vaak doel op zich, men praat elkaar meestal naar de mond, de belangen van voornamelijk gevestigde bedrijven worden behartigd en echt innovatieve doorbraken zijn zeldzaam. In de praktijk wordt het meest naar samenwerking op lokale schaal gekeken en te weinig naar mogelijke samenwerkingen buiten de regio. Dat zorgt dan voor een 'lock-in'. De belangrijkste onderzoeksvraag in Rotterdam is: hoe kunnen stad en regio de maakeconomie stimuleren en bijdragen aan een economie die lokaal waarde toevoegt, circulair en sociaal inclusief is? FOTO: KIM BOUVY, IABR 33 RUIMTE EN WONEN 1/2017 THEMA 34 RUIMTE EN WONEN 1/2017 onhoudbaar en daar heeft niemand baat bij, ook de winnaars niet. Uit zijn verhaal wordt minder duidelijk hoe deze doelstelling be- reikt gaat worden. Cruciaal lijkt daarbij hoe de 'Next Economy' omgaat met de groeiende kloof tussen hoog en laag opgeleiden. In de 'Next Economy' is permanente educatie van levensbelang om verdere baanpolarisatie te- gen te gaan. Bovendien zal kennis nog sneller verouderen dan nu. De dagelijkse routines, de organisatie van het werk en de aard van de arbeidscontracten zullen veranderen. Niet het management maar de medewerkers zelf worden geacht hun kennis op peil te houden. 'Outsourcing' van werk zal een nog hogere vlucht nemen. Werkgevers transformeren naar opdrachtgever, werknemers naar con- tractanten (zzp-er). Er wordt in dit verband wel van een 'Gig Economy' gesproken, waar- in steeds meer mensen moeten zien rond te komen van het uitvoeren van wisselende op- drachten. De variatie in maandelijks inkomen zal daardoor toenemen, evenals het aantal opdrachtgevers. In de 'Next Economy' wordt de huidige trend naar meritocratie omgebo- gen naar een samenleving waarin meer waar- dering is voor niet-cognitieve vaardigheden. De 'Derde Individuele Revolutie' is in dit ver- Creatieve ideeën die ontstaan in een fablab " Groei zal niet langer louter gebaseerd zijn op volume en productiviteit van het bedrijfsleven, maar ook op het welzijn van de bevolking." 35 RUIMTE EN WONEN 1/2017 band een interessant initiatief. De naam van dit initiatief is ontleend aan het eerder ge- noemde boek van Rifkin en brengt zijn idee- en over de derde industriële revolutie naar de werkvloer. Dit experiment stelt de maker centraal en vraagt om hernieuwde liefde voor ambachtelijk werk en autonoom onder- nemerschap. In zogeheten 'fablabs' worden nieuwe vaardigheden ontplooid, waarvan de waarde-propositie bepaald wordt door wat men al weet, het eigen initiatief en de wil om verbindingen te leggen. Makers zitten als het ware midden in de 'Next Economy'. Zij opereren buiten de gevestigde partijen om en vragen om meer experimenten in met name het MBO-onderwijs. Over welvaart en ongelijkheid De nadruk in de 'Next Economy' op mense- lijk kapitaal (kennis, vaardigheden, onder- nemerschap) sluit aan op de huidige dis- cussie over het verbreed welvaartsbegrip. Welvaart is meer dan een puur financieel en materialistisch gegeven. Groei zal niet langer louter gebaseerd zijn op volume en productiviteit van het bedrijfsleven, maar ook op het welzijn van de bevolking. In de 'Next Economy' maken baanzekerheid, onderwijs, gezondheid, milieukwaliteit, huisvesting, veiligheid en zelfs geluk deel uit van het welvaartsbegrip. Door deze ver- breding zal mogelijk de economische kaart van Nederland er anders uit gaan zien, al blijft de ruimtelijke hoofdstructuur volgens het vertrouwde gespreide Nederlandse me- tropool concept waarschijnlijk intact. Het is vooralsnog een open vraag of de verschillen tussen stad en land en tussen steden onder- ling in de 'Next Economy' zullen toenemen. Wel is de verwachting dat de sociaalecono- mische diversiteit binnen en tussen steden en regio's in de 'Next Economy' groter zal zijn dan nu het geval is. Diversiteit is uiteraard iets anders dan ongelijkheid, maar de lokale invalshoek van de 'Next Economy' maakt het aanne- melijk dat de sociale, economische en ruim - telijke verschillen tussen plekken zullen toenemen. Volgens sommigen valt er dan tenminste wat te kiezen, maar volgens de pleitbezorgers van de 'Next Economy' is het tegengaan van de mogelijke ongelijkheid die hiervan het gevolg is, juist één van de pijlers onder de 'Next Economy' gedachte. Ook dit punt sluit aan op een actuele dis- cussie. Economisch ongelijkheid staat door het werk van Piketty (2014) weer boven aan de politieke agenda. Volgens hem is de ongelijkheid op basis van vermogen veel groter dan op basis van inkomen. Daarnaast bestaat er ruimtelijke ongelijkheid, name- lijk binnen steden of regio's (segregatie) en tussen steden en regio's (welvaartsverschil- len). In Nederland neemt nu al de ruimtelij - ke ongelijkheid toe. THEMA 36 RUIMTE EN WONEN 1/2017 Ongelijkheid Er is sprake van ruimtelijke ongelijkheid wanneer er binnen en tussen plekken verschillen bestaan in de mate waarin bedrijven en bewoners toegang hebben tot voor hen essentiële hulpbronnen en dat zij daardoor fysieke en sociale belemmeringen ondervinden. Zo opgevat is ongelijkheid een onderwerp van politieke afweging. Het is een normatieve kwestie of men een verschil wel of niet een ongelijkheid noemt. Sommige politici zullen hameren op het hebben van gelijke kansen, anderen op de nadelige uitkomsten van ongelijkheid. Daarnaast is ongelijkheid een beleidsmatige opgave. Het verenigen van verschillende ideologische uitgangspunten in concrete regelgeving leidt vaak tot onlogische uitkomsten en soms tot perverse prikkels die ongelijkheden (sociaal, economisch, ruimtelijk) eerder groter maken dan kleiner. Ideologische blindheid en korte termijn visie staan de spoedige komst van de 'Next Economy' in de weg. Een overheid moet alleen maatregelen treffen die zijn uit te leggen en niet omdat er een politieke groep of partij tevreden moet worden gesteld. De 'Next Economy' brengt logica en lange termijn weer terug in het sociale, economische en ruimtelijke beleid. Beleid maken wordt weer een zaak van ter zake deskundigen en minder van procesmanagers. LEES MEER Dit stuk is gebaseerd op een essay voor de Vereniging Deltametropool. Op ruimteenwonen.nl lees je het uitgebreide essay van dit artikel, inclusief de geraadpleegde literatuurlijst. THEMA Over bestuur en besluitvorming In hun bijdrage aan de IABR geven Swilling & Hajer (2016) een historisch overzicht van maar liefst zes vormen van stadsbestuur. Uit dit overzicht is niet goed op te maken wel- ke vorm het beste past bij de 'Next Economy', maar de laatstgenoemde vorm, getypeerd met 'entrepreneur', komt waarschijnlijk het meest in de richting. Hoe dan ook, volgens ons moet het bestuur in de 'Next Economy' zo dicht mogelijk bij direct belanghebbenden georganiseerd worden. De nu gevoerde poli- tieke discussie over meer directe democratie is feitelijk al achterhaald door de maatschap- pelijke en technologische ontwikkeling. Deze vorm van democratie, die vele varianten kent, zal in de 'Next Economy' gebruikelijk zijn. Vol- gens de Amerikaanse politiek filosoof Barber (2013) kan daadwerkelijke participatie van burgers en bedrijven alleen op lokaal niveau worden georganiseerd. Kenmerkend voor zijn zienswijze is dat hij tegelijkertijd op mondia- le schaal pleit voor een 'Global Parliament of Mayors'. Bestuurders zullen in de 'Next Eco- nomy' dus op minstens twee borden moeten schaken. Zij zullen in de haarvaten van de samenleving moeten kruipen en met andere gemeenten in binnen- en buitenland moeten samenwerken om hun strategische doelen te bereiken. Omgekeerd zal de samenleving zich fundamenteel moeten willen bezig houden met de dilemma's van het openbaar bestuur. Decentralisering van bestuur is nodig om het contact met de samenleving niet definitief te verliezen. Daarmee krijgt de belofte van een 'participatiemaatschappij' een meer herken- bare structuur. Wetten en beleid moeten op korte termijn 'Next Economy proof ' gemaakt worden. De centrale lemma's daarbij zijn de- regulering, decentralisatie en flexibiliteit. Die slag is noodzakelijk om 'Next Economy' ruim- te te geven zich te ontwikkelen. METROPOOL F 2017 VERENIGING DELTAMETROPOOL JUNI 22, AMSTERDAM DE NEDERLANDSE METROPOOL IN ACTIE Vereniging Deltametropool nodigt je uit een bijdrage te leveren aan het zesde publieke forum over de metropolitane ontwikkeling in Nederland. In de afgelopen jaren is in visies en studies uitgebreid gestudeerd op a\ ctuele metro - politane vraagstukken aantreed is het tijd voor actie. Deze op de vraag hoe metropoolvorming praktisch gestalte kan krijgen. Stuur je onderzoek, pitch of projectidee in en krijg reactie op uw werk van een brede groep professionals: www.deltametropool.nl/nl/metropoolforum_2017 Toegang is gratis voor leden, studenten en auteurs van bijdragen in het \ programmaboekje. Anderen dragen euro 10,- bij. Inzendingen tot 15 mai 2017. Uitnodiging_MetropoolForum2017.indd 4 3/31/2017 1:59:32 PM 38 RUIMTE EN WONEN 1/2017 In beeld Hoe woont Nederland? 39 RUIMTE EN WONEN 1/2017 Hoe woont Nederland? LEES VERDER OP PAGINA 40 40 RUIMTE EN WONEN 1/2017 Frans van de Liefvoort (1953) is geboren en getogen in Veghel. Hij herinnert zich Veghel nog als een klein dorp, omgeven door veel weilanden. Hij woonde in de volkswijk Oranjewijk en wanneer er destijds iemand de wijk in kwam en vertelde naar wie hij op zoek was, wist Van de Liefvoort precies te vertellen waar de persoon woonde. "Je kende alles en iedereen. Het was gemoede- lijk, toen. De wethouder, die je op straat aan- sprak met zijn voornaam had ook tijd voor een gesprek. Nu is alles anders maar zeker niet slechter", vindt Van der Liefvoort. Sinds januari jongstleden is de gemeente gefuseerd met Sint Oederode, illustratief voor de verre- gaande verzakelijking. Veghel transformeer- de steeds mee met de tijd; in 1962 kwam Mars, wat een enorme boost gaf aan de groei van het dorp. Nog altijd zijn grote levensmid- delen concerns in Veghel gevestigd maar "stil- staan is veel slechter", zegt Van de Liefvoort, nu gepensioneerd. Hij woont in een bijzonder gebouwencomplex De Peppelhof, speciaal voor ouderen. Hij herinnert zich nog precies wanneer het gebouwd werd, in 1973, toen ook al bedoeld voor ouderen. In 2012 was het complex er zo slecht aan toe dat de woning- bouwcorporatie Area het wilde slopen. Mede door de crisis werd dit voornemen ter discus- sie gesteld en Van der Liefvoort nam direct plaats in de werkgroep die in het leven werd geroepen. Eigenaar Area, aannemer en be- woners gingen om tafel en al gauw zat ieder- een op een lijn: hier moet toch iets moois van Hoe woont Nederland? te maken zijn. Belangrijkste motivatie was de locatie, die prachtig is, met veel groen. Bo- vendien zou nieuwbouw een huurverhoging van tenminste 250 euro per maand beteke- nen, een forse verhoging van de gebruikelijke 400 euro per maand. Het werd een grote re- novatie met energiezuinige maatregelen. Voorzichtig werd voorspeld dat de energiere- kening substantieel zou dalen. Voor Van de Liefvoort werd het een grote verrassing. In het eerste jaar na oplevering ontving hij 786 euro terug van het energiebedrijf. "Een ge- weldig bedrag dat ik meteen weer geïnves- teerd heb in de woning", aldus Van der Lief - voort. Omdat veel maatregelen vielen onder het kopje achterstallig onderhoud, is de huur met slechts enkele tientjes omhoog gegaan. Bovendien is er een videofoon aangebracht in de bovenwoningen. Een bijzondere voorzie- ning waarvoor Van de Liefvoort zich hard heeft gemaakt. Na een zeer geweldige over- val in zijn vorige woning is het leven voor hem veranderd. Tot zijn grote opluchting wa- ren alle bewoners van de bovenwoningen bereid mee te betalen aan een dergelijk sys- teem. Van der Liefvoort voelt zich in De Peppelhof veilig en hoopt hier nog een kleine 25 jaar te wonen, waarmee hij ook aangeeft dat hij de volgende renovatie niet meer hoeft mee te maken. De renovatie was ingrijpend maar, en dat is een mooie bijvangst, de be- trokkenheid tussen bewoners onderling is sterk toegenomen. "Er is hier niemand een- zaam", aldus Van de Liefvoort. VERVOLG VAN PAGINA 39 IN BEELD 41 RUIMTE EN WONEN 1/2017 De kerk of de kroeg De Nieuwe Omgevingswet zal veel professionals in nieuwe situaties brengen. Zij zullen op zoek moeten naar nieuwe wegen om te bewandelen. We zijn alle- maal wel eens naar iets of iemand op zoek; nieuwe ideeën, medewerkers, baan of opdracht. In ons privédomein zoeken we een fijne woonomgeving, vrienden en mensen met wie we onze hobby's delen. Bij een verhuizing word je geconfronteerd met een blanco bladzijde. In je nieu- we woonplaats kent geen hond je. Zo verhuisde ik naar Goedereede. Bij toeval ei- genlijk, maar toen ik begreep dat Goedereede 'veilige an- kerplaats' betekent, was ik om. Als oud-zeevarende ging mijn hart er sneller van klop- pen. In zo'n kleine gemeen- schap heb je twee keuzes als je wilt inburgeren. Je gaat naar de kroeg óf de kerk. Voor mij en mijn geliefde Martin, werd het de kroeg. Op kerstavond nog wel. Het kan ook dubbel gestikt, want de lokale stoffeerder gaat naar de kroeg en zijn vrouw naar de kerk: daar halen ze beiden de opdrachten van- daan voor hun zaak. De jonge ondernemer (v) van de kroeg stelde ons voor aan haar vader die actief is in de klaverjasclub en ik werd uitgenodig