32 2016/03 S+ROThemaUrban AgendaOrganisch ontwikkelen alsstedenbouwkundige strategieFrans Soeterbroekde Ruimtemakerinfo@deruimtemaker.nlOrganische stads- en gebiedsontwik-keling wordt regelmatig weggezetals een pauzenummer: goed voor eencrisistijd, maar daarna gaan we weergewoon de stad programmatisch ont-wikkelen. Frans Soeterbroek laat ziendat de organische aanpak kansen biedtin een oplevende economie. En onder-deel van een Urban Agenda moet zijn.Organisch ontwikkelen is: een stad ofeen gebied beschouwen als een levendorganisme, dat in staat is zichzelf (doormensenhanden) te transformeren enwaar je, als je vanuit de overheid ingre-pen wilt plegen, maar het beste metmee kunt bewegen. Dan gaat het overvoortbouwen op de geschiedenis ensfeer van een gebied en op de sociale,culturele en economische functie diehet vervult. Over het gebruikmakenvan gebouwen, objecten en natuur dieer al zijn en van de alledaagse kennis enhet geheugen van bewoners, onderne-mers en gebruikers.Daarom moet je in het gebiedsproceseerst de vraag stellen naar de beteke-nis van het gebied voor de stad en voorde mensen, en het pas daarna hebbenover gebiedspotenties. Die laatsteraken losgezongen van wat het gebiedbijzonder maakt, en nodigen uit tot eentekentafelaanpak als je die eerste stapoverslaat.Casus KampenIn de gemeente Kampen is er in 2014voor gekozen om een van de markant-ste plekken in de stad, het gebied rondhet oude station (`Bolwerk Buiten-wacht') aan de IJssel, via een organischeaanpak te ontwikkelen. De gemeentehad al de geschiedenislagen van hetgebied in kaart gebracht, waarmee wegebruik konden maken van ontwerpen,foto's en andere verbeeldingen van hetgebied door de eeuwen heen. Bij de or-ganische aanpak hoort ook dat je werktin en vanuit het gebied. We hebben hetmonumentale stationsgebouw, dat alveertien jaar leegstond, in bruikleengekregen van eigenaar NS Stations,om in te richten als gebiedsatelier.Van daaruit is het hele gebiedsprocesgestuurd. Dat hielp enorm om te zorgendat politici, professionals en burgersdicht bij de kracht van het gebiedbleven en niet alleen maar hun wensener op projecteerden. Er werden zo ookmensen bereikt (met name de reizi-gers en andere nieuwsgierigen) die jenormaal niet ziet in gebiedsprocessen.We hebben het gebiedsatelier gebruiktals ruimte voor ontmoeting en dialoog(de huiskamer) en als ontwikkel- enontwerpatelier.In het atelier is een serie van sessiesgeorganiseerd, waar de vraag naarde betekenis van het gebied, en hoe jedaarop voort kunt bouwen, centraalstond. Daaruit zijn vier `identiteitsan-kers' gehaald, die de richting van hetvervolgproces hebben bepaald: stationaan het eindpunt van de wereld, de eta-lage van Kampen, verzamelpunt voorhet nationaal landschap en bijzondereontmoetingsplek. Alles dat bijdraagtaan deze identiteiten wordt in beginselomarmd.Indachtig de organische aanpak werdaan iedereen gevraagd welke verbete-ringen men op korte termijn zou willenrealiseren, en welke op de langeretermijn. Dat leverde een mooi meng-paneel op van drie typen interventies:de speldenprik (opruimen gebied,stationsgebouw weer open, openbaartoilet, enzovoort), de meebewegendeingreep (herschikken functies in gebied,blootleggen historie, haventje upgra-den, shared space maken, enzovoort) engrote transformaties (hotel realiseren,park maken, verkeersysteem verande-ren). Met dit mengpaneel kun je gaanspelen. Speldenprikken sowieso doen,omdat ze snel kwaliteit toevoegen envertrouwen vergroten. En uit de anderemaatregelen moet je kiezen en vooralopties openhouden voor de toekomst.Wenkend perspectiefWat veel mensen (zowel politici,ambtenaren, burgers en ondernemers)onrustig en ongeduldig maakte, wasde boodschap dat er zonder eindbeeldwerd gewerkt en het gebied nooit af zalzijn. De gemeenteraad vroeg aanvan-kelijk wanneer het plan kwam, waarze ja of nee tegen moesten zeggen. Eneen deel van de ondernemers, die weprobeerden te verleidden om zelf metplannen te komen voor de ruimte die eris, gingen juist in de wachtstand: `Verteleerst maar eens wat er gaat gebeurendan weet ik wat wel en niet kan.'Organisch ontwikkelenals stedenbouwkundigestrategieS+RO 2016/03 33ThemaUrban AgendaOrganisch ontwikkelen alsstedenbouwkundige strategieVerloederd gebiedFoto: Frans SoeterbroekDat hebben we op een aantal manierenopgevangen. Belangrijkste was hetwinnen van vertrouwen dat hier op eenontspannen, integere en interactievemanier met en voor de stad iets mooistot stand wordt gebracht. Dat geeftruimte om iedereen te laten ervarenwat zo'n proces voor impact kan heb-ben ondanks het ontbreken van eind-beeld, programma en plan. Een van debetrokken ambtenaren in Kampen, KeesBrugman verwoordde het recent aldus:`Moge het van de buitenkant wat vaagoverkomen, als je er midden in zit, voelthet steviger dan werken op basis vaneen vastomlijnd eindbeeld. Het geeft jede mogelijkheid in te spelen op kansenen belemmert niet. Bestuurders uit desamenwerking Sterke Steden, die deeerste ervaringen van Kampen hebbenmeegekregen zijn daar zeer positiefover, bekend maakt bemind/onbekendcre?ert scepsis.'Geen eindbeeld betekent overigensniet dat je geen verbeelding gebruikt.We hebben een striptekenaar (niettoevallig iemand met een ontwerpers-achtergrond) ingeschakeld om, gebruikmakend van de identiteitsankers, ver-beeldingen te maken hoe het gebied eruit zou kunnen gaan zien. Met verschil-lende varianten, zodat een beeld zichniet ging fixeren. Dat hielp erg en watonvermijdelijk gebeurde, maar niet zoerg was: een deel van die beelden wer-den door mensen geadopteerd als huneigen ideaal van hoe het moest worden.Ook zijn we meebewegend met externeontwikkelingen (elektrificatie vanhet spoor, waterberging regelen >>34 2016/03 S+ROThemaUrban AgendaOrganisch ontwikkelen alsstedenbouwkundige strategiein verband met ruimte voor de rivier,dijkversterking) al snel gaan ontwerpenaan het hele gebied. In lijn met de vieridentiteitsankers en de wensen van debewoners van de stad, is dat een ont-werp voor een prachtig waterrijk parkgeworden, waarbij feitelijk de aanpakis verschoven van een puur organischeaanpak naar een mix van organisch engefaseerde uitvoering van een gebieds-ontwerp. Dat ontwerp is april 2016 aande bevolking gepresenteerd en kon opbrede instemming rekenen.Vrienden makenDie instemming had veel te maken metde gekozen aanpak waarbij aangeslotenis bij het principe van `Kamper Kracht'.De filosofie dat je de kracht van desamenleving moet gebruiken, deed alaardig opgeld in de maatschappelijkesector, maar was feitelijk nieuw in deruimtelijke. De sessies over de bete-kenis van de plek en het open ateliervoor mensen uit omgeving, stad enregio verlaagden de drempel daarvoor.Er kwamen ook bewoners hun eigenontwerpen brengen en presenteren.We zochten uit alle belangstellendeneen gevarieerde groep van tien mensen,die gevraagd is om toe te treden tot de`Vrienden van Bolwerk Buitenwacht'.Aan hen werd overgelaten om er ande-ren bij te zoeken en hoe ze zich wildenprofileren. Als bewakers van het proces,als ondernemende club, als ambassa-deurs van het proces? Ze kozen uitein-delijk voor al deze rollen en zien zich alsbewakers van de identiteitsankers.Aan direct omwonenden is de kansgeboden om de randen van het ge-bied (hun voortuin, zeg maar) meete ontwerpen. Cruciaal daarin is eenopen houding, dus hen niet pas in eenlaat stadium aanspreken uit angstdat idee?n te snel op straat liggen. Enwe konden laten zien dat hun idee?ndaadwerkelijk van invloed zijn op hetuiteindelijke ontwerp.Dit gelaagde model van eigenaarschapvoor het proces (de sessies, de vrien-den, het mee-ontwerpen, zowel bewo-ners van gebied, stad en regio betrek-ken) zorgt er voor dat je een gangbarepraktijk doorbreekt, waarbij bewonersvan de stad vooral achterdochtigof onge?nteresseerd zijn bij plannenvan gemeente en marktpartijen. Degemeente durft het hier ook aan omzijn eigen `tegenkracht' te organiseren.Want, hoe groter de betrokkenheid, hoeeerder mensen zullen corrigeren als ertoch dingen gebeuren, die in strijd zijnmet het open en organische proces.Mobiliseren lokaalondernemerschapOrganisch ontwikkelen biedt ook dekans om lokale ondernemers en initia-tiefnemers een rol in het proces te latenspelen. Daaraan is in het proces veelaandacht gegeven. In eerste instantieging dat vooral over het stationsge-bouw. De gemeente heeft in overlegmet NS Stations de rol van makelaarop zich genomen, om exploitanten tevinden die snel aan de slag willen en depublieke functie van het gebouw waar-borgen. Het aanstellen van een ge-biedsmakelaar, het voor een aantalweken openstellen van het gebouw enmond-op-mondreclame, zijn ingezet alsmiddelen om ondernemers te vinden.Uit Kampen en Zwolle meldden zichmensen, die wel iets in het gebouwzouden willen doen, maar niet hethele gebouw aankonden. We hebbenhen met elkaar en met NS Stations incontact gebracht, in de hoop die ver-snelling te realiseren. Dat heeft op hetmoment van schrijven van dit verhaalhelaas nog niet tot een overeenkomstgeleid. Achteraf bezien hadden wewellicht scherper moeten sturen opmede-eigenaarschap van NS voor hetdeelproces rond het gebouw, en henniet op afstand moeten laten blijven.In de nadruk op lokaal ondernemer-schap, past ook de vraag welke rol delokale bouwondernemers en grondei-genaren spelen. Met een organischeaanpak in een gebied met publiekegrond, heb je die minder hard nodig, enze bleven zelf ook weg. Met de betrok-ken wethouder was er ook de harde af-spraak dat hen geen apart lijntje buitenhet centrale proces om werd gegund.Cruciaal voor de geloofwaardigheidnaar de deelnemers aan het gebieds-proces. Ontwikkelaars en bouwers vanbuiten de stad kwamen wel op bezoekmaar vonden het lastig hoe ze een rolkonden vinden in dit proces. Al met alzorgen andere spelregels ervoor datandere actoren in beeld komen (burger,kleine ondernemers, lokaal initiatief),dan zij die hun geld verdienen metgrond en vastgoed.Verleiding programmatischeaanpakLeegstand en vertraagde woningbouw-programma's elders in de stad, zorgenervoor dat de druk om in het gebied tebouwen en snel meters te maken, laagis. Dit vergroot het draagvlak voor eenorganische aanpak, en het inzetten opeen parkachtige omgeving. Ook is allegrond in het gebied eigendom van degemeente. Dat neemt niet weg dat deorganische aanpak regelmatig en zekerin het begin ter discussie kwam. Veelpolitici, ambtenaren en burgers gaan ergewoon van uit dat je op deze strategi-sche plek voor de stad toch iets grootsen programmatisch moet realiseren. Enze hebben geleerd dat gebiedsontwik-keling vraagt om een exploitatiemodelwaarbij gebouwd wordt om geld teverdienen.Die twee beelden (strategische plekvraagt om programma, gezonde ge-biedsexploitatie vraagt bouwprogram-ma) zijn diep ingesleten in het denkenover stedelijke ontwikkeling. Met namebestuurders, ruimtelijke professionals,bouwers en ontwikkelaars kunnenmoeilijk accepteren dat je een belang-rijke plek voor de stad niet door dezebril bekijkt. Wat enorm helpt, is nuchterdoor te vragen op deze vooronderstel-lingen en de hamvraag te blijven stellen:S+RO 2016/03 35ThemaUrban AgendaOrganisch ontwikkelen alsstedenbouwkundige strategieOrganisch/maatschappelijkontwikkelen alsstedenbouwkundige strategieOrganisch ontwikkelen alstussentijd/tijdelijkheidProgrammatische aanpak alsstedenbouwkundige strategieReferentiekader Gebieds-DNA, betekenis van deplek, de geleefde stadCreatieve ruimte, de tijdelijkestadGebiedspotenties en groteopgaven, de gemaakte stadVisie en kaders Identiteitsankers enreferentiebeelden, regels zijnplooibaarVerhaal over gebied alsspannende plek, regelvrijezonesEindbeeld, totaalplan enplanologische verankeringDominanteactorenOverheid, burgers en lokaleondernemersInitiatiefnemers Overheid en grote marktpartijenRol van degebruikerGebruiker als (mede)ontwikkelaar Gebruiker als kraakwacht enals waardetoevoeger voor deeigenaarGebruiker als cli?nt, koper,huurderRol vanontwerpersVerbeelden gebieds-DNASchetsen mogelijke toekomstenGeen, wellicht wel rolvoor kunstenaars eninterieurontwerpersVerleidelijk verbeelden plan/wens van de opdrachtgeverUitwerken van plannenStrategie Snel starten/speldenprikken,Meebewegen met wat er is OptiesopenhoudenMobiliseren lokale krachtGebiedsatelier-/huiskamerGeen onomkeerbare keuzesmakenRuimte voor initiatiefGefaseerde uitvoeringtotaalplanMobiliseren bouwers eninvesteerdersDe factor tijd Mee blijven bewegen metverandering, de tijd zijn werklaten doenDe tussentijd als vrijplaats Groot integraal plan, Vechtentegen vertragingenGeld Soberheid, fondsvorming, perfase dekking zoeken, werk metwerk makenMinimale investeringengericht op instandhoudingSluitende businesscase engebiedsexploitatie, stad bouwenmet geleend geldKracht Ontspannen aanpakRespect voor DNA stadInzet op herontwikkeling Dichtbijbewoners blijvenFlexibiliteitBeperkte plankostenEcosysteem voor creativiteiten nieuw ondernemerschapTegengaan verloedering in detussentijdMeters maken instadsontwikkelingMobiliseren marktSamenhangende aanpak metgrote ambitiedenbouwkundige strategie, afgezettegen organisch als tijdelijkheid enprogrammeren van de stad.Schematische weergave vanbetekenis en impact organisch/maatschappelijk ontwikkelen als ste-wat is er mis mee om juist op deze stra-tegische plek voor de stad met publiekemiddelen, een omgeving te maken diebewoners, reizigers en ondernemerswillen? En wat is er mis mee, om meteen organische aanpak enige beschei-denheid ten toon te spreiden in je finan-ci?le claims, waardoor je geen zwaarexploitatiemodel hoeft te bouwen?Feitelijk werken we via het principe:voor goede en breed gedragen plannenis altijd wel geld te vinden. Tot nu toebleek het mogelijk meerdere geldbron-nen (waaronder die van de provincie,nationaal landschap) aan te boren endoor mee te bewegen met programma'sals Beter Benutten, Ruimte voor deRivier en dijkverzwaring kun je ookgoed getimed werk met werk maken enfondsen koppelen. >>Verbeelding identiteitsankers.Schetsontwerp: Sander de Knegt36 2016/03 S+ROThemaUrban AgendaOrganisch ontwikkelen alsstedenbouwkundige strategieS+RO 2016/03 37ThemaUrban AgendaOrganisch ontwikkelen alsstedenbouwkundige strategieMinder complexWat deze praktijk me heeft geleerd,is dat het ter discussie stellen van deaannames achter gebiedsexploitatie,essentieel is om stads-en gebiedsont-wikkeling dichter bij de samenleving tebrengen. Ook op de zogeheten toplo-caties. We moeten weer leren op eenontspannen, sobere en organische ma-nier te kijken naar stadsontwikkeling.Minder complex, meer menselijke maaten minder geredeneerd vanuit project-ontwikkelaarslogica. Als organisch ont-wikkelen de lading krijgt van een vol-waardige stedenbouwkundige strategiekun je beter aansluiten op de bewegingvan co-creatie en samen stad maken. Ikgebruik daar ook de term maatschap-pelijke gebiedsontwikkeling voor. Als jedit fundament niet in je stadsontwik-keling legt, zal de organische benade-ring altijd weggedrukt worden door deverleiding van een programmatischeaanpak van de stad en beperkt blijventot pauzenummer en `leuk voor plekkenwaar we niet veel ambities hebben'.Anno 2016 moet organisch/maatschap-pelijk ontwikkelen van de stad, samenmet de bewoners, hoog op de stedelijkeagenda (`Urban Agenda') staan. Frans Soeterbroek is als De Ruimtemakerprocesmanager en adviseur bij gebieds-ontwikkeling en `samen stad maken' enverbindt de werelden van stadsontwik-keling, lokaal initiatief en lokale demo-cratie. Hij werkte voor Zwolle KampenNetwerkstad en de gemeente Kampenaan dit gebied.