26 2016/04-05 S+ROThemaVrij!New Babylon after all?`Alles van waarde zullen we zelf gaanmaken'. 3D geprinte Urban Cabin vanDUS architects in Amsterdam Noord.Foto: OssipMieke DingsGastredacteur/Bureau Dingesmieke@bureaudinges.nlVrijetijdsmaatschappij: is dat niet dienimmer vervulde belofte uit jaren 1960?Waarna we uiteindelijk alleen maarminder vrije tijd hebben gekregen? Ofzijn we vrije tijd meer gaan vermengenmet werk? Feit is dat de vrijetijdsindus-trie maar blijft groeien, dat het aantalvaste banen daalt en dat robots eendeel van ons werk zullen gaan over-nemen. Zijn we daarmee op weg naareen vrijetijdsmaatschappij? Hoe zal detoekomst van onze vrije tijd er uit zien?We vroegen het een futuroloog, eenondernemer en een ontwerper.Welkom in de welzijnseconomieFuturoloog Wim de Ridder(Futures Studies)`Over een aantal jaar zal het begrip vrijetijd ons in het westen vreemd in deoren klinken', voorspelt de Nederlandseemeritus hoogleraarToekomstonder-zoek Wim de Ridder. Daarin staat hijniet alleen: verschillende futurologen eneconomen ? waaronder John MaynardKeynes (!) en Jeremy Rifkin ? gingen hemvoor. Allen beschouwden technologieals de katalysator hiervan. Volgens deRidder (zie onder andere: `Metamorfose.De nieuwe welvaart', 2016) staan we aanhet begin van een nieuwe technologischerevolutie, waarin met name kunstma-tige intelligentie, oftewel de robot, eengroot deel van ons werk zal overnemen.Om precies te zijn: binnen tien jaar zalde helft van de huidige banen al verdwe-nen zijn. De Ridder: `Een onvermijdelijkgevolg hiervan is de kortere werkweek'.New Babylon after all? NaarS+RO 2016/04-05 27ThemaVrij!New Babylon after all?een vrijetijdsmaatschappij`In 2025 werken we in West-Europa nogmaar drie dagen. Let wel: het betekentniet per se dat we daarmee minderwerk verzetten. Maar wel dat we hetanders gaan organiseren. De informeleeconomie zal veel groter worden. Devier dagen dat we "vrij" zijn gaan wevullen met allerlei onbetaald werk datwe belangrijk vinden en dat nu deelsdoor de overheid wordt gedaan, zoalsbijvoorbeeld de zorg voor anderen. Erkomen steeds meer mogelijkhedenvoor mensen om geld te verdienen opeen manier die bij hen past en om hetvervolgens ook weer uit te geven opeen manier die bij hen past. We gaannaar een lowcostsamenleving waarinzaken die ons nu veel geld kosten, zoalsenergie, vervoer en huisvesting, doortechnologische ontwikkelingen zoals dekomst van zonnepanelen, de zelfrijden-de auto, 3D-printers en maatschappe-lijke ontwikkelingen zoals de deeleco-nomie opeens veel minder kosten. Datgeeft ons de ruimte om meer inhoudte geven aan ons eigen leven. Kunst,wetenschap en onderwijs zullendaarbij floreren.Die ontwikkeling verloopt niet zon-der slag of stoot ? het afbrokkelenvan oude industrie?n, zekerheden enstructuren zal zeker slachtoffers ma-ken ? maar is uiteindelijk niet tegen tehouden. En zal ons ontzettend veel op-leveren. Denk aan wat er nu al bekendis over ouderdom. Jarenlang hebben wijgeloofd dat het vervroegd uittreden,het zwitserlevengevoel, zaligmakendzou zijn. Maar na een paar jaar komende ouderen nogal eens tot de conclusiedat het een hele lege tijd kan zijn. Uiteen onderzoek dat National Geograp-hic een paar jaar geleden deed naargebieden waarin mensen gezond oudworden, bleek dat, naast een gezondelevensstijl ? die steeds meer geperso-naliseerd zal gaan worden ? een doelhebben, actief zijn, participeren endus betrokken zijn bij de samenlevingcruciale leefregels zijn om vitaal oud teworden. Het zijn leefregels die in onsland nog maar mondjesmaat wordentoegepast ? de eenzaamheid is groot ?maar waar wel steeds meer aandachtvoor komt.De rol van gemeenschappen zal groterworden. Een van de grote verworven-heden van deze tijd is dat we ? onder-steund door informatietechnologie ?zelf onze vrienden uit kunnen kiezen. Ikdenk dat we steeds meer in homogenegemeenschappen bij elkaar zullen gaanwonen en dat we met de 3D-printeronze woningen zelf zullen gaan maken,zoals we alles van waarde zelf zullengaan maken. In de sectoren die het mo-gelijk maken dat consumenten produ-centen worden, zit dan ook volop groei.Zo'n 3D-geprinte woning gaat na tientot vijftien jaar in de shredder en maakthet daarmee mogelijk dat we ons naareen andere gemeenschap verplaatsenom daar weer een nieuwe woning terealiseren. De cultuur van zo'n gemeen-schap zal daardoor sterk tot uitdruk-king komen in de architectuur, veelmeer dan op dit moment mogelijk is.Naast onze hoofdwoning zullen wevaker een tweede woning gebruiken,die we ofwel af en toe huren, ofwelkopen en dan zelf gaan verhuren op hetmoment dat we er geen gebruik vanmaken. Daarnaast zullen we zeker nogaf en toe op vakantie gaan, al noemenwe het waarschijnlijk gewoon reizen, dewereld ontdekken. Daarbij gaan we onssteeds beter voorbereiden en ons veelmeer verdiepen in andere volkeren enculturen. Die belevingseconomie wordtalleen maar intenser, alle economiewordt beleving. Recreatieondernemerskunnen hier op in spelen door ons weg-wijs te maken in die culturen en daarbijde behoefte aan wellness en de col-lectiviseringstendens niet te vergeten.Mensen willen niet meer twee wekeneenzaam in een vakantiehuisje zitten.Ze willen met hun buren eten, wande-lingen maken, dingen leren. Ze willeneen andere gemeenschap beleven.De overheid zal zich bij dit alles steedsmeer faciliterend moeten opstel-len. In de nieuwe welzijnseconomiekan alleen een overheid overleven diewerkelijk ambassadeur van het volk is.De horizontalisering van macht wordtafgedwongen door de werkelijkheid.Zodra een overheid dat democratise-ringsproces begrijpt en daar een goedeinfrastructuur voor weet te ontwik-kelen, dan kan het snel gaan. Wat datbetreft is het hoopgevend dat ik enmijn collega-futurologen de laatstetijd steeds meer geraadpleegd wor-den. Wij hebben het nog nooit zo drukgehad. Overigens gaat het dan vooralom vragen van overheden die dicht bijde burgers staan, zoals gemeenten enprovincies. Maar ook politieke partijenbeginnen nu al te onderzoeken wat zein deze snel veranderende tijden op hunpolitieke agenda moeten gaan zetten.De tijd is rijp voor een fundamenteleherori?ntatie van de maatschappelijkeorde. Noem het gerust een metamor-fose. Overheid en bedrijfsleven zijn nietlanger de motoren van de samenleving,het zijn de mensen zelf die ons landleefbaar en welvarend maken. Voordeze mensen moet de overheid de rodeloper uitleggen.' 28 2016/04-05 S+ROThemaVrij!New Babylon after all?Het draait allemaal om zinge-ving. Ondernemer en adviseurCees Slager (Molecaten)Cees Slager is niet zomaar een onder-nemer. Hij wist het familiebedrijf vanzijn ouders uit te bouwen tot een ketenvan vijftien campings en vakantiepar-ken in Nederland en ??n in Hongarije.Nog belangwekkender is zijn visie opde vrijetijdsindustrie en het belang vanomgevingskwaliteit daarin: `De natuuris ons kapitaal'. Die stelling bracht hij inde praktijk door samen met het WereldNatuur Fonds (WNF) verschillende grotenatuurparken in (Oost-)Europa op tezetten, door (mede) aan de wieg te staanvan de Stichting Innovatie Recreatieen Ruimte (STIRR), door in Zeeland eengroots natuurpark met `ultraduurzaam'vakantiepark te ontwikkelen en door derijksoverheid te adviseren wat natio-nale parken betreft. Slager gelooft in dekomst van een vrijetijdsmaatschappij envoorspelt een toenemende interesse vanmensen in hun directe omgeving.`Ik ben ervan overtuigd dat we terug-gaan naar waar we vandaan komen:een vrijetijdsmaatschappij. Lees deoude Grieken er maar op na: die ver-dreven hun tijd terwijl slaven het werkdeden. Vervang het woord `slaven' door`robots' en de vrijetijdsmaatschappijkomt langzamerhand in beeld. Werk istenslotte ook maar uitgevonden doorde industrie. Zo zijn we allemaal ons le-ven lang misleid: misleid om te werken,om met ons verdiende geld spullen aante schaffen enzovoort. Ik zie het alstaak voor de rijksoverheid om nieuwemisleiding te organiseren. Die nieuwemisleiding draait om zingeving.De zoektocht naar zingeving is nual groot. Steeds meer mensen gaanzich verdiepen in hun verleden, zichinteresseren voor de streek waarin zewonen en de cultuur die daar heerst. Deafgelopen tien jaar is het aantal clubjesdat onderzoek doet naar het verledenvan hun gemeenschap vervijfvoudigd!En dan zijn we nog maar halverwegede zingeving die we gaan zoeken. Ikben ervan overtuigd dat mensen inde toenemende vrije tijd die ze gaankrijgen, een begin zullen maken metdenken over hun bestaan, over het nutvan hun bestaan en in het verlengdedaarvan steeds meer interesse gaankrijgen in hun geschiedenis en die vanhun gemeenschap.De vrijetijdsindustrie kan die over-gang naar een vrijetijdsmaatschappijbegeleiden. Tot nu toe hebben onderne-mers dit soort behoeften veel te weinigserieus genomen. Er zijn veel te veelcowboys geweest die geld verdiendendoor simpelweg huizen te bouwen ente verhuren of ? erger ? met rende-mentsbeloften te verkopen. Er werdensimpelweg stenen verkocht. Dat heeftniks met vrije tijd te maken. Tegen-woordig zijn die stenen ? hoe schoonook ? gelukkig al niet meer voldoendeom mensen te trekken. De spectacu-laire attracties en exotische decoratieszijn dat ook steeds minder. Mensenwillen nu al steeds meer weten over deomgeving waarin ze op vakantie zijn.Ze willen onderzoeken en participeren.Ondernemers moeten dat mogelijk ma-ken. Dat vergt nogal een omslag.Mijn model is: u bezit hier helemaalniks. Wat ik u aanbied is geluk, ple-zier, welzijn. Dat kunt u bij mij kopen,daarna levert u de sleutel in en gaat uweer naar huis. Wij zijn een plezierfa-briek en zo moeten we ons ook blijvenontwikkelen. Ter inspiratie kijken wenaar gerelateerde industrie?n waarinbeleving een grote rol speelt, zoals deauto-, mode- en cosmetica-industrie.Industrie?n die overigens steeds meerin elkaar zullen gaan grijpen. Neembijvoorbeeld de zelfrijdende auto:doordat die van een vervoermiddel ineen verblijfsruimte verandert, veran-dert ook de beleving ervan totaal. Hoemoet zo'n auto eruit gaan zien en hoemoeten ze die in de markt gaan zetten?Gefascineerd was ik ook door die Pra-da-winkel midden in de woestijn (eenkunstwerk van Elmgreen & Dragset inTexas waar Prada aan meewerkte). Dieillustreert maar weer eens hoezeer demode-industrie gebruik maakt van eenspecifieke omgeving om een belevingneer te zetten.Die waarde van de omgeving voor devrijetijdsindustrie ? een waarde dievolgens mij alleen maar groter zal gaanworden ? mag wat mij betreft bestgekwantificeerd worden en uiteindelijkdoorberekend worden in de kostprijs.S+RO 2016/04-05 29ThemaVrij!New Babylon after all?`De waarde van de omgeving voor devrijetijdsindustrie zal alleen maar gro-ter worden'. Voorlopige impressie vanhet nog in ontwikkeling zijn de Water-dunen bij Breskens. Beeld: MolecatenOndernemers weten over het alge-meen precies wat alles kost ? water,elektra, marketing ? maar hebben geenidee wat de omgeving nu eigenlijk kosten wat ze voor het gebruik daarvanmoeten doorberekenen in de kostprijs.En dat is best raar. Want dat bos hier isuiteindelijk een belangrijker ingredi?ntvan ons product dan dat huisje daar.Voor zo'n kostprijsberekening mogennog wel wat (nieuwe) modellen ont-wikkeld worden.De rijksoverheid moet de omslag vanbezit van stenen naar welzijn begelei-den. Dat kan in de eerste plaats doorflink wat subsidies en/of oneigenlijkeconcurrentie af te schaffen. In detweede plaats moet de rijksoverheid,om ondernemers uit hun keurslijf tetrekken, de wet- en regelgeving zelfook flexibeler maken of afschaffen. Ikdenk aan onze wens om, met het oogop de snel veranderende vrijetijdsin-dustrie, Waterdunen zoveel mogelijktot een kabel- en leidingloos park temaken; een wens die het park onsinziens zeer toekomstbestendig maakt,maar die volgens de huidige wet- enregelgeving niet kan worden vervuld.In de derde en belangrijkste plaatsmoet de rijksoverheid denkkracht gaanontwikkelen: ze moet de juiste mensenaantrekken om over de toekomstigevrijetijdsmaatschappij en bijbehorendezingevingsvraagstukken na te gaandenken. Daarmee helpt ze ons uiteinde-lijk allemaal vooruit.' 30 2016/04-05 S+ROThemaVrij!New Babylon after all?`Ik vind dat we in Nederland veelradicaler moeten kiezen'. Studie vaneen `eindeloos' duinresort in `AbsoluteLeisure'. Beeld:T?FS+RO 2016/04-05 31ThemaVrij!New Babylon after all?Niet nog meer geurkaarsen,alsjeblieft. (Landschaps)archi-tect en stedenbouwkundigeWiny Maas (MVRDV)Met het boek `Absolute Leisure' datThe Why Factory (T?F) deze zomeruitbracht, wil professor Winy Maas dealomtegenwoordigheid van de vrijetijds-industrie in ons dagelijks leven latenzien. Oftewel, in zijn woorden: `Leisureis everywhere'. Een leisure-ABC levertde bewijslast: minutieus heeftT?F inkaart gebracht hoeveel slippers vanhet merk havaianas (210 miljoen) enandere vrijetijdsattributen er wereld-wijd verkocht worden en hoeveel tijdwe dagelijks onder meer besteden aansocial media (Amerikanen in ieder geval2,7 uur). In vetgedrukte zinnen vraagtT?F zich af waar dit alles heen gaat: `Westart to wonder if a world of AbsoluteLeisure really is fun. Is it paradise ? theultimate dream ? or does it turn into aliving hell?' En: `Are we about to triggera leisure revolution?'`Die vragen zijn natuurlijk niet zo een-duidig te beantwoorden, en dat hebbenwe dan ook niet gedaan. Er hangenzoveel globale sociale en economischevraagstukken aan vast. Ze zijn weluiterst relevant om nader te onderzoe-ken, nu leisure steeds verder oprukt ende vermiddelklassing in Azi? en Afrika,en daarmee de verpretparking daar,eigenlijk nog op gang moet komen. Ikdenk dat in West-Europa de driedaagsewerkweek dichterbij is dan ooit, maaraan de andere kant denk ik ook: nog ??ncrisis en we werken allemaal zeven da-gen per week. Zolang we willen blijvenconcurreren met de rest van de wereld? en dat moeten we ook zeker blijvendoen ? zie ik die vrijetijdsmaatschappijnog niet zo gauw ontstaan.Voorlopig zie ik vooral de vrijetijds-industrie wereldwijd toenemen. Nietalleen in de vorm van meer hotels,meer zwembaden, meer pretparkenmaar ook in de vorm van de sluipendeverweving in onze samenleving. Leisurewordt nu al ingezet om ons werk teverbeteren, om beter te studeren, ommilder met elkaar om te gaan, om onsuithoudingsvermogen te begeleiden,enzovoort. Die toenemende verwevingvind ik wat steden betreft, fantastisch.De vrijetijdsindustrie zorgt ervoordat we in onze steden blijven investe-ren en dat maakt die steden voor eenenorm brede groep aantrekkelijker omer te gaan wonen. En dat is ruimtelijkgezien een slim idee, omdat we onzevoorzieningen dan betaalbaar houdenen onze landschappen niet verklotendoor suburbaniteit. In die verhipping of`verstarbucksing' van stadjes en stedenheeft leisure volgens mij nog wel eenbelangrijke rol.Maar als het gaat om het landschapvind ik die alomtegenwoordigheid vanleisure soms uiterst pijnlijk. Nederlandis al bijna helemaal vertrut. Neem Zee-land, een van mijn favoriete provincies.Ik vind het een prachtig landschap enhet gaat me dan ook enorm aan hethart om elke keer weer die rommelaan leisure-achtige dingen te zien. VanVeere word ik zelfs een beetje wanho-pig; hoe dat centrum in korte tijd toteen soort geurkaarsendomein is ge-worden. Alle avontuur is er uit. Als wehet op z'n beloop laten, gaat dit nog weleven zo door. Want misschien neemtonze vrije tijd in uren nog niet meteentoe, maar de impact op de ruimte doetdat wel. Dan raakt ons land misschiennoodlottig doordrenkt van de vertrut-ting. Want leisure gaat tenslotte overhet kalmeren van mensen.Wat dat betreft vond ik die kustdiscus-sie het beste moment van het afge-lopen jaar. De beginnende uitverkoopvan de kust heeft volgens mij onze zielgeraakt en vormde een goed lesje datwe alleen maar moeten uitvergroten. Ikvind dat we in Nederland veel radicalermoeten kiezen: windmolens op zee, derivieren drastisch woester maken, Gro-ningen leeg laten en op natuur focus-sen, een bouwstop voor Drenthe om deprovincie zoals het Engelse graafschapDorset zeer gewild te maken, enzo-voort. En tegen de provincie Flevolandin hun wanhoop om allemaal dingen tewillen doen, zeggen: nee, je gaat hetniet doen! Leuk hoor, zo'n ijsbaan, zo'nberg, een vliegveld, maar het is gewooneen uitverkoop. Daarmee haal je despannendheid van die provincie weg.Ik ben veel meer ge?nteresseerd in deproductie, in de maakindustrie. Makenbetekent productie en dat betekentiets nieuws, iets fascinerends, ietswat breder is dan de plek zelf. Mijnideale vrijetijdslandschap zou dan ookeen productielandschap zijn ? mis-schien wel aan de stadsrand ? met watavontuurlijke verblijfsmogelijkhedenertussen. Dat kan allemaal veel geraf-fineerder ontwikkeld worden dan op ditmoment het geval is. De landbouw ? diein Nederland overigens al heel goed is ?die kan nog beter, nog ecologischer, nogeffici?nter en dan wordt hij ook weergewaagd. Hoe kun je daar dan toch inverblijven? Daar mis ik goede modellenvoor. Als we iets meer snappen wat denieuwe landbouw moet zijn, hoe datverdeeld moet worden over de werelden hoe we daar dan ook van kunnengenieten, dan moeten we uiteindelijkeen alternatief kunnen vinden voor detotale verpretparking van Nederland.Wordt vervolgd, zou ik dan ook willenzeggen.'