PlatformMetropolitan Field TripBoedapestDe heruitvinding vande openbare ruimte42 2015/01 S+ROPlatformMetropolitan FieldTripBoedapestConcert Hall, het Ludwig Museum enNational Theatre.Foto: Marco Bulgarelli/LUZphoto/HHBoven: Palace of Art, MillenniumVaroskozpont (Centre of theMillennium 2000). Dit moderneculturele complex is in maart 2005geopend en huisvest de NationalOnder: Gozsdu Court, Boedapest.Foto: Roberto Vignoli/LUZphoto/HHPlatformEr zijn steden die naarmate ze ouderworden achtelozer worden in deomgang met zichzelf. De schoonheidwordt sleets, de vermoeidheid slaattoe, de eeuwen herhalen zich enuiteindelijk worden ze een parodie vanzichzelf. Het straatbeeld is veranderdin een filmbeeld met bewoners die alsfiguranten tussen de decorstukkenlopen. Er zijn ook steden die telkenseen nieuwe gestalte aannemen.Tegelijk met de vernieuwing wordt ookaan het bestaande een nieuwebetekenis gegeven. Zo krijgt de stadeen steeds rijker verhaal. Zo'n stad isBoedapest: een stad die bezig iszichzelf opnieuw uit te vinden.1985. Mijn eerste bezoek aan Boeda-pest. Ik trof een stad vol kogelgaten,gehavende gebouwen en vervlogenillusies. Achter roet en verval schemer-de grandeur. Onze priv?kamer was eencommunistische variant op Airbnb inhet appartement van een oude vrouw.Zo'n gebouw met grote appartementenen brede trappen rond een vierkantebinnenplaats, waar ook een paaronduidelijke bedrijfjes zaten. Inwonersvan Boedapest mochten kamers aanbuitenlanders verhuren onder strengtoezicht van de staat. De bewonerskonden een centje bijverdienen, destaat haalde deviezen binnen en koneen oogje op de bezoekers houden.Paleizen, huizen, parken en baden lagener verwaarloosd bij maar op straatbruiste handel, plezier en vertier.2014. Van het Novotel in Buda nemenwe de taxi naar Caf? Jedermann in Pestom de partners te ontmoeten die onszullen rondleiden. De stad is onherken-baar. Alleen de bruggen zijn hetzelfde,maar de straten stralen weer de glorievan de late negentiende eeuw uit. DeNederlandse eigenaar van het caf?ontvangt ons. Iedereen is er: de mensenvan de ambassade en de gidsen voor dekomende dagen. Er speelt een jazz-kwartet. Daarna wordt gejamd,gesoleerd, geblazen en gedrumd. Engelachen, gegeten en muziek gemaakt.Mijn buurvrouw probeert me iets uit teleggen. Ik kan het niet goed volgen,maar wat geeft dat, we gaan het zien.Het is de derde van de reeks Metropoli-tan Field Trips, waarin Pakhuis deZwijger met Nederlandse experts opzoek gaat naar de nieuwe stedelijkedynamiek in Europese metropolen, naarbottom-up initiatieven, publieke ruimte,cultureel ondernemerschap en herge-bruik van stedelijke ruimte. Het beeld inde pers is dat de leegte die ontstond inHongarije na de ineenstorting van hetcommunisme, opnieuw volledig is bezetdoor de nieuwe machthebbers vanFidesz, de Hongaarse Burgerunie. Departij die begon als liberale oppositietegen de als sociaaldemocratenvermomde communisten, zou nu eennieuwe hermetische staatsmachtgeworden zijn met nationalistischetendensen en een tweederde meerder-heid. Europa toont zich ontstemd overde beknotting van de vrijheid vanmeningsuiting. Onze gesprekspartnerstonen zich een stuk genuanceerder. Zijnze voorzichtig, bedachtzaam of bang?De wraak van het verledenDe volgende ochtend blijkt dat laatsteniet het geval. Samu Szemerey ? archi-tect en onder andere co?rdinator vande inbreng van Hongarije in De Bi?nnalevan Veneti? ? legt op een intelligente engenuanceerde wijze uit dat na detelkens terugkerende corruptieschan-dalen van de socialisten en de voortdu-rende machtswisselingen met onge-daanmaking van alles wat de vorigeregering gedaan had, het hoe dan ookeen zegen is dat deze partij nu eensblijft om uit te voeren wat hij belooftheeft en om zekerheid te geven aanburgers en investeerders. Je hoeft hetniet eens te zijn met dit beleid om devoordelen van stabiliteit in te zien. `Decreatieve destructie die nu gaande is,zou wel eens de enige weg kunnen zijnom nieuwe ruimte te cre?ren voorinitiatieven en vernieuwing.'Hongarije is niet alleen postcommunis-tisch, maar ook postmonarchistisch.Om de problemen te begrijpen die hetland heeft met de opbouw van eenliberale democratie moeten we verderteruggaan. Er is weinig experimenteer-tijd geweest. De dubbelmonarchie metOostenrijk in de negentiende eeuw wasde bloeiperiode van de stad. Na deEerste Wereldoorlog in de periode datHongarije een zelfstandige republiekwerd, stond de democratie niet ondereen gelukkig gesternte. Hongarije hadtweederde van haar grondgebiedmoeten afstaan. Al gauw werd er weereen dictator aan de macht geholpen. Eris nauwelijks tijd geweest om democra-tische sociale praktijken op te bouwen.Het huidige gebrek aan sociale institu-ties en continu?teit in de cultureleinitiatieven vindt daar zijn oorsprong.KunstenclusterNu het Paleis in Buda regeringscentrumwordt, zijn er plannen om een vijftalkunstinstellingen, waaronder TheHungarian National Gallery en hetfoto- en architectuurmuseum bij elkaarte brengen op het voormalige parad-eterrein langs het centrale park bij hetMuseum of Fine Arts. `Er is wat voor tezeggen,' zegt Samu. `Liever een grootplan dan een reeks kansloze projecten.'Wij Amsterdammers kennen hetdilemma van de Stopera en hetMuziekgebouw aan `t IJ. De kans op eenechec in de exploitatie is vrij groot. >>S+RO 2015/01 43PlatformMetropolitan FieldTripBoedapestJeroen Sarisde Stad bvdestadbv.nlPlatformDaarnaast is in 2005 net buiten hetcentrum aan de Donau het prestigieuzePalace of Arts gebouwd waarin de B?laBart?k National Concert Hall, hetFestival Theatre en het LudwigMuseum zijn samengebracht. Het staatals een Egyptische tempel in de urbanewoestijn. Ter compensatie is debinnenzijde bekleed met aaibare enoogstrelende materialen. Hoeveelprestigieuze cultuurprojecten kanBoedapest aan en ten koste waarvan?Sociale institutiesIn het achtste district, waar stedelijkevernieuwing aan voorbij gegaan is, legtEdit Nemes-Imrcsk? van architecten-bureau Roeleveld-Sikkes uit dat de stadeigenlijk geen beleid heeft om lage inko-mensgroepen te huisvesten. Het gevolgis dat er in de woningen in dit districtniet ge?nvesteerd wordt. Het is te duurvoor de bewoners om te kopen en hetheeft geen zin voor de vastgoedont-wikkelaars, behalve als ze mogenslopen en nieuw bouwen. De wijk isflink verwaarloosd. Er is sporadisch ietsaan sociale woningbouw gedaan. In debinnentuin achter de vervallen pandendie worden bewoond door armegezinnen, zigeuners en studentenbevindt zich een kleine idylle. Dewoning van een beroemde beeldhou-wer, waar zijn dochter de herinneringaan hem levend houdt met lesgeven,cursussen en kleine tentoonstellingen.In de tuin staan enkele proefmodellenvan beelden van de kunstenaar, naasteen verloren buste van Stalin.Roeleveld-Sikkes heeft in dit districtmet Europese subsidie een projectuitgevoerd op het terrein van deleefbaarheid, naar voorbeeld vanHaagse Hopjes in Transvaal. Edit laateen cultureel en sportief jongerenpro-ject FiDo, zien. Het is een combinatievan kinderopvang en buurthuis met eenskatebaan op het dak en tafeltennis- enbasketbal faciliteiten in een kuil buiten.Een uniek project voor Boedapest, maarde vraag is of de buurt en het stadsdis-trict het vervolg hiervan organisato-risch en financieel ook aan kunnen. Alsvoorwaarde voor de Europese subsidieis er voorlopig nog geld gereserveerdvoor onderhoud, maar wat als dietermijn afgelopen is?Op de terugweg dwalen we langs eenboulevard. Boekarest noemt zich welhet Parijs van het Oosten, maarBoedapest heeft echte boulevards.Goed van maat, niet te wijd, met eenflinke hoogte, forse gebouwen metversierde poorten, bomen langs detrottoirrand en balkons met een zekereregelmaat. Tijdens de nazit op debinnenplaats van Caf? Lumen wordenwe het erover eens: dit is een stad metvele lagen. Er waait een zachte warmebries door de binnenplaats, met flardenmuziek, het is begin oktober en 23graden. De wijn smaakt goed. De eerstedag was leerzaam. We beseffenopnieuw het belang van socialewoningbouw voor de Nederlandsesteden. Bij ons is er een tekort aansociale woningbouw omdat de vraagnaar goedkoop wonen altijd groter zalzijn dan het aanbod. Maar zelden zagenwe zoveel mensen op straat slapen alsin Boedapest. Dat is het straatbeeld vaneen maatschappij waar socialeinstituties ontbreken.Industrieel erfgoedIn Boedapest wordt niet veel meergeproduceerd. De bedrijfsterreinen zijngrotendeels verlaten en volkomen uitde tijd. Csepel, het grote eiland in deDonau, was ooit de vestigingsplaatsvan Weiss, de grootste machinefabrieken wapenleverancier van de dubbelmo-narchie. Later werd het een ge?nte-greerde fabriek met veertigduizendwerknemers waar aan de ene kantstaal in ging en aan de andere kantlangs verschillende productielijnenmotoren, brommers, machines enzeppelins naar buiten kwamen. Geheelgeorganiseerd naar het Fordistischemodel, waarin de arbeid vastgeklonkenzat aan de productielijn en het produc-tieproces strikt functioneel en minuti-eus georganiseerd was volgens deTayloriaanse principes. Op het eilandwerd in fabrieksverband gewoond,gesport en aan vrijetijdsbestedinggedaan, georganiseerd door de Joodseeigenaren van de fabriek. BaronManfred Weiss was een typische in deHabsburgse bovenlaag ge?ntegreerdekapitalist en tot adelstand verheven.Nadat de eigenaren door de nazi'swaren onteigend en gevlucht, kon dezegiga-fabriek zo als geheel door decommunistische staat weer in gebruikworden genomen. In feite hanteerdenzij dezelfde wetenschappelijke theorieover de organisatie van de arbeid, maardan zonder vakbonden. In Hongarijeworden fabrieken, arbeiders enarbeiderscultuur niet geassocieerd metkapitalisten maar met communisme. Decommunisten maakten ook een eindeaan de zelfstandige organisatie vanarbeid waardoor het verenigingslevenen de zelforganisatie vrijwel geheel zijnverdwenen uit het Hongarije van na deTweede Wereldoorlog.Industrieel erfgoedbron vernieuwingOmdat het industrieel verleden nietgezien wordt als iets van zichzelf, vanHongarije, maar als iets van buiten,Joods, Habsburgs of ge?mporteerd doorhet communisme, bestaat er geen trotsof binding met een arbeiderscultuur. Eris ook geen nationale trots over44 2015/01 S+ROPlatformMetropolitan FieldTripBoedapestPlatformHongaarse producten uit die tijd. Bovende deur van een paar sjofele woonblok-ken tussen de fabrieken herinnert degebroken lichtreclame aan de vroegerefeest- en ontspanningsruimte. Nuwonen er nog werklozen, armoedzaai-ers, drugsgebruikers en als hoogtepuntvan vertier een paar hoeren.Levente Poly?k van K?K ? Centre forContemporary Architecture ? heeft ineen recent artikel geanalyseerd welkespecifieke belemmeringen dit verledenopwerpt als het gaat om de herontwik-keling van het industrieel erfgoed. Hetis geen verhaal waaraan men inHongarije herinnerd wil worden. Csepelis geen Westergasfabriek of Van Nelle,geen Chelsea (NewYork) of Shoreditch(London). Het is de vraag of ook hier hetindustri?le erfgoed de plaats kanworden waar een nieuwe publiekeruimte wordt gecre?erd voor cultureelexperiment, voor sociale en technologi-sche innovatie. Een mooie uitdaging,vindt Levente: `Ik zou morgen in Csepelwel iets willen beginnen.' Een uitzon-derlijke kans om de productiekant vande Hongaarse economie een creatieveimpuls te geven. Het begin is erwellicht, want de hippe Csepel fietswordt er tot op de dag van vandaagnog gemaakt.Levente neemt ons mee langs het doorK?K ge?nitieerde Lakatlan-project in hetcentrum van de stad, dat met pop-upwinkels tracht de leegstand in hetgebied aan te pakken. De pop-up storesvan designers, fietsen-, tassen- enaccessoiremakers beantwoordenbovendien aan de behoefte van nieuwedoelgroepen. Opvallend is dat particu-liere eigenaren gewilliger zijn ompanden beschikbaar te stellen voortijdelijk gebruik dan de gemeente. Dewinkelpanden die de gemeente bezitstaan nog steeds leeg. We lopen doornaar Gozsdu Court, de centrale passagewaar de openbare ruimte is veranderdin een consumptieve fuik vol metterrassen en caf?s. Daarachter begintde Joodse wijk waar voormaligeparkeerterreinen en gaten van kaalslagen sloop zijn omgetoverd tot hippe barsmet tuinterrassen en muurschilderin-gen, de kenmerkende ruin pubs. IsBoedapest consumptiestad, of groeithier een nieuw soort openbare ruimte?Dwalen door de geschiedenisDe tocht door de stad met schrijver enreisleider Tibor B?rczes is dwalen doorde geschiedenis. Het HolocaustMonument is een plek van reflectie opde rol die het antisemitisme onder deHongaren zelf heeft gespeeld en op degemengde gevoelens over de `rijkeJoodse kapitalisten'. Is er sprake vanmedeverantwoordelijkheid voor dedeportatie van de Joden? >>S+RO 2015/01 45PlatformMetropolitan FieldTripBoedapestOnder: Holocaust MemorialFoto: Hans van Rhoon/HHBoven: Fabriek op eiland Csepel.Foto: RIA Novosti/Rossiya Segodnya /HHPlatformHet parlementsgebouw geeft aan hoetrots de bovenlaag van Boedapest wasop zijn soevereiniteit en hoe de stadzich wilde meten met Europesehoofdsteden als Londen en Parijs. Hetplein er omheen doet denken aan DeStad als Kunstwerk, het boek van DonaldOlsen over Wenen, Londen en Parijs. Debloeiperiode van 1814 tot 1914 van hetkapitalisme waarin de Europese stad deovergang maakt naar de moderne tijden ruimte maakt om te flaneren overpleinen, door parken, langs fonteinen enover boulevards.De ongelijke verhoudingen met Oos-tenrijk in de dubbelmonarchie, hetgebrek aan autonomie, de ineenstortingvan het Habsburgse Rijk, de ontluis-terende opdeling van het Rijk na deEerste Wereldoorlog en de inlijving bijhet Oostblok na de Tweede Wereld-oorlog hebben de Hongaarse identiteitondergraven. De zelfstandigheid brachtgeen trots, maar eerst teleurstellingen daarna nostalgie. De eerste erva-ringen met de democratie bestond uiteen reeks tragische vergissingen. Metbedachtzame woorden schetst Tibor demoeizame verhouding van de Hongaarmet zijn verleden en identiteit. Sommi-ge Hongaren zoeken hun wortels bij de`woestelingen' in Transsylvani?, zegt hij,en daarmee roepen ze beelden op dieonverwachte effecten kunnen hebben.Maar is het niet logisch dat gezochtwordt naar een nationale trots?Civil societyTerwijl de andere steden zijn doorge-gaan een civil society op te bouwen, isdeze in Hongarije vanaf dat ene glori-euze moment rond de eeuwwisselingvoortdurend onderdrukt. Vandaag dedag stuit elke actie van een initiatiefrij-ke direct op de politiek en het staatsap-paraat. Wat Thatcher heeft trachtente bereiken met haar `There is notsuch thing as society' in het VerenigdKoninkrijk ? waar juist alle burgeriniti-atief ge?nstitutionaliseerd is en de helesamenleving bestaat uit gedragsregels? lijkt in Hongarije de naakte werkelijk-heid: er is slechts markt, met consu-menten, kapitaal, vastgoed en er is eenstaat met macht. Daartussen is niets.Of toch wel?Vloeibare moderniteitEr is een overeenkomst tussen cul-tuurcritici als Zygmunt Bauman enManuell Castells enerzijds en hardcoremodernisten als Rem Koolhaas. Aanbeide kanten wordt de stelling ingeno-men dat globalisering zorgt voor hetoplossen van elke specifieke stedelijkeidentiteit in een generieke metro-politane soep. De generieke stad, `destad zonder eigenschappen' noemtKoolhaas dat. In Liquid Modernityspreekt Bauman van de `vervloeiendeconsumptiestad'. Hij waarschuwt daar-bij voor het levensgrote gevaar dat deheteronomiteit van de publieke ruimte,de sfeer waarin de verschillen elkaarontmoeten en met elkaar in gesprekFlaneren over Andrassy Ut, degrootste boulevard in BoedapestFoto: Sijmen Hendriks/HH46 2015/01 S+ROPlatformMetropolitan FieldTripBoedapestPlatformgaan, wordt vervangen door de gelijk-heid van de consumenten enerzijdsen de segregatie van groepen naarovereenkomende kenmerken als inko-men, cultuur en etniciteit anderzijds. Isdat wat we waarnemen in Boedapest?Het kan die kant op gaan. Zo kom je inBoedapest geen Afrikaan en nauwelijksAziaten tegen. De rijken wonen in deheuvels om de stad en de armen in deverwaarloosde delen. Maar de strijd iszeker nog niet gestreden.Consumer cityEuropese funding heeft heel veel mo-gelijk gemaakt in Hongarije: cultuur-projecten, verbeteringen in de infra-structuur, restauratie van nationaalerfgoed en herstel van de markteco-nomie. Toch is de houding tegenoverEuropa ambivalent: `We laten ons deles niet lezen, maar we willen wel meerondersteuning.' In het huidige politiekeklimaat is de kans groot dat Europesegelden opgaan aan grote vastgoedope-raties en culturele prestige projecten.De consumer city krijgt alle kans zichverder te ontwikkelen, zonder publiekeruimte waarin debat, experiment enondernemerschap een rol spelen. Destrijd is nog niet gestreden, in Boeda-pest niet en in Amsterdam ook niet.Wie deze zomer de enorme toenamevan toeristen in Amsterdam heeftgezien weet weer wat de consumer citydoet met de stad. Het succes van hetschitterend vernieuwde Rijksmuseum,lijkt nu al te worden afgemeten aan deaantallen nieuwe toeristen in de stad.De space of flows golft over de stad enmaakt het centrum tot een speelzaalvoor culturele toeristen.De Europese metropool alsculturele ondernemingHet belang van de Metropolitan FieldTrips wordt in dit verband alleen maargroter. Door systematische en middelskennis en onderzoek ondersteundeuitwisseling tussen steden in Oost enWest-Europa kan een leerproces opgang worden gebracht met de onder-nemende Europese metropool als inzet.Is het mogelijk in dit continent van de`verlichting' een stedelijke openbaar-heid te hervinden die de belangrijksteeigenschappen van de Europese cultuurbewaart en een eigentijdse vorm geeft?Het vereist herinterpretatie van degeschiedenis, de natie, de hoofdstad,het erfgoed, de gebouwen en verhalenin een Europese context en weging ophun toekomstwaarde zonder utopischeinddoel, maar met het oog op hande-lingsperspectief voor stadsmakers enondernemende burgers. Als de Metro-politan Field Trips de heruitvinding vande Europese metropool als een cultureleonderneming kan aanwakkeren, dan isde missie meer dan geslaagd. Jeroen Saris is inspirator en oprichter deStad bv.Liberty brug van de wijk Buda naarPest. Foto: Hans van Rhoon/HHS+RO 2015/01 47PlatformMetropolitan FieldTripBoedapest