S+RO 2015/05 27ThemaJaar van de RuimteLeefomgevingvan de toekomstYvonne RijpersVereniging Deltametropoolyvonne.rijpers@deltametropool.nlLeefomgeving van de toekomstJaarvandeRuimteprojectuitvraagHoe lever je als `ruimtemaker' een sub-stanti?le bijdrage aan de leefomgevingvan de toekomst? Dat kan op verschil-lende manieren: door nieuwe vormenvan financiering, verrassende coalitiesof innovatieve oplossingen voor ruim-telijke uitdagingen. In het kader vanhet Jaar van de Ruimte zijn verschil-lende voorbeeldprojecten verzameld.Zij laten zien hoe en waar er al wordtgewerkt aan de toekomstige leefom-geving van Nederland.De twaalf projecten op de volgendepagina's sluiten aan bij de belangrijksteprincipes en opgaven in het Manifest2040. Op die manier zijn ze een boeg-beeld van bepaalde perspectieven enopgaven waar de Nederlandse ruimte-makers de komende periode voor staan.Het zijn niet de `beste' projecten, deuitvraag was geen wedstrijd, maar w?lgoede voorbeelden van de verschillendeopgaven en principes uit het Manifest2040. Ze vormen een praktische bloem-lezing van wat in het Manifest 2040beschreven wordt. De projectverzame-ling als geheel is te vinden op de inter-actieve website www.wiemaaktneder-land.nl en geeft een mooi beeld van deverschillende plekken en schaalniveauswaar al gewerkt wordt aan Nederlandvan morgen, in uiteenlopende samen-werkingsconstructies.Er is gezocht naar: Concrete projecten met een op-drachtgever, opdrachtnemer enfinanciering, met aantoonbaremaatschappelijke betrokkenheid vanverschillende partijen; projecten met een duidelijke ruimte-lijk-fysieke impact; projecten die opschaalbaar enherhaalbaar zijn en in die zin eenbijdrage (kunnen) leveren aan de con-crete opgaven waar Nederland voorstaat; vernieuwende en baanbrekendeprojecten die experimenteel en in-novatief zijn en met een benoembareinnovatie werken.De twaalf geselecteerde projecten zijn: Een Nieuwe Marktfilosofie Groene Cirkels Gronings Gereedschap voor Particu-lier Ontwikkelen Holwerd aan Zee Iewan Strowijk Nijmegen Integrale Ontwikkeling DelftSchiedam Rivier als Getijdenpark Texel Water Toekomstvisie A-kwartier Groningen Uitdagend boeren in een vitaallandschap Veiligheidsbuffer Oesterdam Versterking HoutribdijkDe projectuitvraag is georganiseerddoor de Bond voor Nederlandse Steden-bouwkundigen en Planologen (BNSP),het ministerie van Infrastructuur enMilieu, de Nederlandse Vereniging voortuin- en landschapsarchitecten (NVTL),NL Ingenieurs, Vereniging Deltametro-pool en VNO-NCW West.De selectiecommissie bestond uit: PaulGerretsen (Vereniging Deltametropool),Arda van Helsdingen (NVTL), HansLeeflang (Ministerie IenM, Jaar van deRuimte), Bert Mooren (VNO-NCW West),Paul Oortwijn (NL Ingenieurs),YigallSchilp (Ministerie IenM, Omgevingsvi-sie), Joost Schrijnen (BNSP). De selectieis gedaan op basis van de criteria in deuitvraag en daarnaast de belangrijksteopgaven en principes die in het Mani-fest 2040 zijn opgenomen. Yvonne Rijpers is projectleider Jaar vande Ruimte vanuit de VerenigingDeltametropool.Boven: Een nieuwe marktfilosofieBron: De VerkeersondernemingOnder: Een nieuwe marktfilosofieBron: De Verkeersonderneming28 2015/05 S+ROThemaJaar van de RuimteLeefomgevingvan de toekomstEen nieuwe marktfilosofieHet project `Een nieuwe Marktfilosofie' is een initiatief van De Verkeersonderneming en wordtuitgewerkt in het kader van het programma `Beter Benutten Vervolg'. De kern daarvan is debestaande infrastructuur optimaal te benutten en spitsmijdingen te realiseren in de regio Rot-terdam. Bereikbaarheid is niet alleen de verantwoordelijkheid van de overheid, maar ook vanmarktpartijen en gebruikers. Mobiliteit wordt steeds meer gezien als een product dat op demarkt wordt verkocht in allerlei variaties, of liever diensten, waaruit de consument ? de klant ?kan kiezen. Dit vraagt van de overheid dat ze verandert van een verticale, interveni?rende over-heid naar een horizontale, participerende overheid. Het bestrijden van de congestie in de regioRotterdam is een gezamenlijke verantwoordelijkheid. Via de marktbenadering wordt er samen-spraak gevonden met toekomstige gebruikersoplossingen, die werkelijk gewenst zijn en gebruiktzullen gaan worden, zonder ingrijpende ingrepen in de infrastructuur. Wanneer er echt iets tekiezen valt, worden slimmere keuzes gemaakt en wordt infrastructuur beter gebruikt. Beterebereikbaarheid door minder files draagt bij aan een duurzame en gezondere leefomgeving. 1S+RO 2015/05 29ThemaJaar van de RuimteLeefomgevingvan de toekomstOnder: Groene CirkelsBoven: Groene CirkelsGroene CirkelsHet project `Groene Cirkels' is een initiatief van de provincie Zuid-Holland,Heineken Nederland en Alterra Wageningen UR. Ambities zijn een klimaat-neutrale Heineken-brouwerij, een duurzame economie ?n een aangenameleefomgeving in de regio Zoeterwoude. Door de natuur als uitgangspunt tenemen en programma's te realiseren rond de onderwerpen energie, water,grondstoffen, mobiliteit en leefomgeving. Groene Cirkels dient als een plat-form voor bedrijven, ondernemers en kennisinstellingen in de regio waarbijpartijen aanhaken om hun eigen duurzame ambities ?n de gemeenschappe-lijke ambities binnen Groene Cirkels te verwezenlijken. Door het verbindenvan de partijen worden de duurzaamheidsambities van de provincie ver-sneld en worden er unieke projecten van wereldklasse ontwikkeld. GroeneCirkels zet zich in om de leefomgeving te verbeteren en de biodiversiteit teversterken door natuurlijke processen te benutten ten behoeve van econo-mische waardecreatie, duurzaamheid en kwaliteit van de leefomgeving. 230 2015/05 S+ROThemaJaar van de RuimteLeefomgevingvan de toekomstGronings Gereedschap voorparticuliere woningen inkrimpgebiedenBron: Roos Galjaard && Enno ZuidemaGronings Gereedschap voor particuliere woningen in krimpgebiedenHet project `Gronings Gereedschap' voor particuliere woningen in krimpgebiedenis een initiatief van Enno Zuidema Stedebouw. Stedelijke vernieuwing, plattelands-vernieuwing, krimp en stedenbouw komen hier samen. Het resultaat is een gereed-schapskist met meerdere methoden en type oplossingen voor meerdere situaties.`Gronings Gereedschap' is het antwoord op de opgave van het verkleinen, verbete-ren en het vernieuwen van de particuliere woningvoorraad. In de krimpgebieden inGroningen zijn verloedering en structurele leegstand in de koopsector aanstaande,er is geen zicht op middelen en verder waardeverlies in de hele voorraad dreigt. Hetverkleinen en verbeteren van de woningvoorraad leidt tot een voorraad die betertoekomstbestendig is, meer waardevast is en een leefomgeving waar de leefbaarheidsterker is. Innovatief aan het project is dat onder andere een gereedschapskist, vanuittien situaties, ontstaan is voor een groot en complex probleem, dat er een leerkring enwerkgemeenschap ontstonden en dat deze instrumenten ook buiten krimpgebiedenbruikbaar zijn. Daarnaast dragen de oplossingen bij aan waardebehoud van onroerendgoed in krimpgebieden, oplossingen voor koopwoningen en leegstand. Ook komt eenverbinding tussen burgerbetrokkenheid, leefbaarheid en vernieuwing van de woning-voorraad tot stand. Gronings gereedschap beoogt een transitie naar een kleinere,maar meer toekomstbestendige woningvoorraad die leefbaarheid in krimpendedorpen en kernen borgt. 3S+RO 2015/05 31ThemaJaar van de RuimteLeefomgevingvan de toekomstHolwerd aan zeeBron: Adema Architecten uit DokkumHolwerd Aan ZeeHolwerd Aan Zee is een initiatief van Stichting Holwerd aan Zee om de regio Noord-oost Friesland uit de verpaupering te halen. Momenteel is er oplopende werkloosheid,daalt het aantal inwoners en is er versobering van de leefbaarheid, zorg en welzijn.Doelstellingen van het project zijn dan ook leefbaarheid, omzet en banen. Door zoeten zout weer met elkaar te verbinden, en door een robuuste natuurverbinding temaken tussen de Waddenzee en de Friese Meren, kan de oorspronkelijke relatie tus-sen Friesland en de Waddenzee worden hersteld. Dit betekent niet alleen een econo-mische kans voor het dorp en de hele regio, maar ook een ecologische kans voor dekwelders, de wadvogels, migrerende vissen en alle andere soorten die baat hebbenbij meer variatie in de kwelders, brakke zones en een natuurlijke zoet-zout overgang.Daarnaast draagt het project bij aan klimaatadaptatie, waterkwaliteit en het ver-sterken van de betrokkenheid van bewoners bij het UNESCO Werelderfgoed Wadden-zee. De ambitie leeft om het project tot een succesvolle showcase te maken voor deTopsector Water, een icoon van een project dat op meerdere plaatsen in Nederlandseen buitenlandse kustzones op navolging kan rekenen. 432 2015/05 S+ROThemaJaar van de RuimteLeefomgevingvan de toekomstIewan Strowijk NijmegenFoto's: Wen VersteegIewan Strowijk NijmegenHet project `Iewan Strowijk Nijmegen' is een initiatief van Initiatiefgroep EcologischWonen Arnhem Nijmegen. In het Nijmeegse Lent op de Laauwikstraat werktentoekomstige huurders, vrijwilligers en professionele bouwvakkers zij aan zij aan eenopmerkelijk nieuwbouwproject. Een complex met sociale huurwoningen opgetrok-ken uit stro, leem en hout, dat op 1 mei 2015 in gebruik is genomen. Zes jaar geledenontstond de initiatiefgroep Iewan door een gedeelde droom van mensen om duur-zaam en gemeenschappelijk te leven, een andere manier van wonen en samenleven.Samen met Woningbouwvereniging Gelderland, woningcorporatie Talis, bouwbedrijfVastbouw ?n de gemeente Nijmegen en provincie Gelderland, is deze droom gere-aliseerd. Bij alles is rekening gehouden met productiemethodes, verbruik en CO2-uitstoot. Er zijn geen fossiele brandstoffen gebruikt en dit heeft geleid tot opvallende,innovatieve keuzes. Zo zijn bijvoorbeeld stro en hout gebruikt als bouwmaterialen, iser in de gemeenschappelijke tuin een helofytenfilter om afvalwater te zuiveren toteen kwaliteit die onschadelijk is voor het milieu en wordt er restverwarming geleverddoor een collectieve pellet boiler. Daarnaast is er niet alleen bewust gekozen voor eenecologische manier van wonen en leven, ook is er gekozen voor wonen in groepsver-band. Bewoners kennen elkaar, delen voorzieningen en dragen gezamenlijk zorg voorhun leefomgeving. 5S+RO 2015/05 33ThemaJaar van de RuimteLeefomgevingvan de toekomstIntegrale Ontwikkeling DelftSchiedamIntegrale Ontwikkeling Delft SchiedamHet project `Integrale Ontwikkeling Delft Schiedam' is een initiatief van de provincie Zuid-Holland.Een gebiedsgericht programma waarmee tegelijk met de aanleg van de A4 Delft-Schiedam ookwordt ge?nvesteerd in de kwaliteit van Midden-Delfland en het stedelijk gebied tussen Schiedamen Vlaardingen. Het ontwikkelingsprogramma leidt tot een betere bereikbaarheid van de zuid-vleugel van de Randstad, duurzaam behoud en versterking van Midden-Delfland als open, groengebied en innovatieve inrichting en uniek dubbelgebruik van het stedelijk gebied tussen Schiedamen Vlaardingen. De integrale gebiedsontwikkeling voorziet in routes voor wandelaars, fietsers,skaters en kanovaarders. In de Broekpolder is op initiatief van de bevolking een mountainbike-parcours aangelegd. Voor behoud van landschappelijke verbindingen wordt hier het grootsteeco-aquaduct van Nederland gebouwd, net als nog twee andere ecopassages. Om de A4 zoveelmogelijk aan het zicht te onttrekken, wordt de snelweg gedeeltelijk en half verdiept. Rotterdamen Den Haag beschouwen Midden-Delfland ondertussen zelfs als hun `Central Park' en ook demilieubeweging is ervan onder de indruk. In 2016 wordt de `Integrale Ontwikkeling tussen Delft enSchiedam' opgeleverd, inclusief het vervelende ontbrekende stuk A4. Door te kiezen voor inno-vatief dubbelgebruik van de ruimte, zoals verkeer in de tunnel en sporten op de tunnel, krijgt hetgebied een duurzame impuls in de ontwikkeling. 634 2015/05 S+ROThemaJaar van de RuimteLeefomgevingvan de toekomstRivier als getijdenparkHet project `Rivier als getijdenpark' is een initiatief van Stadsregio Rotterdam enopgevolgd door gemeente Rotterdam. Rivier als getijdenpark heeft als doel het ver-groten van de natuurlijke en recreatieve waarde van de rivieroever, met het oog opmens en natuur en een toekomstbestendige inrichting van onze delta. In het concept`getijdenpark' wordt de dynamiek van eb en vloed maximaal benut voor realisatie enbeheer van ecologisch waardevolle en recreatief aantrekkelijke gebieden. Zo dragengetijdenparken bij aan het leefklimaat van de regio en aan de ecologische waarde vande rivier als verbinding tussen zee en achterland. Parallel aan lokale uitwerkingen,werken de partijen samen aan een sterk regionaal verhaal en beeld, zodat elk afzon-derlijk project past in en bijdraagt aan het grotere concept. `Building with Nature' inde stad, de benadering die centraal staat in het concept `rivier als getijdenpark', biedtoplossingen door gebruik te maken van natuurlijke dynamiek in het realiseren van eenmeer adaptieve en natuurlijke omgeving. Binnen afzonderlijke projecten kunnen kop-pelingen plaatsvinden met andere doelstellingen, zoals educatie, waterveiligheid envoedselproductie. Op al die plekken brengt `de rivier als getijdenpark' het oorspronke-lijke deltakarakter terug in dit sterk verstedelijkte en ge?ndustrialiseerde gebied. 7Rivier als getijdenparkBron: De UrbanistenS+RO 2015/05 35ThemaJaar van de RuimteLeefomgevingvan de toekomstTexel WaterTexel WaterHet project `Texel Water' is een initiatief van de gemeente Texel en Hoogheemraad-schap Hollands Noorderkwartier. Een gebiedsproject voor een klimaatbestendigTexel waarbij het platform Texel Water de regie op het proces heeft en ook de lokalebelanghebbenden betrokken zijn. Het platform heeft afgesproken zich hard te makenvoor een klimaatbestendig Texel. Om dat te bereiken wordt een aantal acties uitge-werkt, waaronder een Texel Water-document waarin alle ambities, plannen, idee?n,samenwerkingsintenties en netwerkontwikkeling van de Texelse gemeenschap zijnopgenomen. In het document Texel Water zijn heel veel idee?n van Texelaars op-genomen, verzameld tijdens een aantal gebiedsworkshops. Die idee?n helpen Texelklimaatbestendig te maken, maar ook om water als een economische drager teontwikkelen en te integreren in de economische motor van Texel. Dat is nodig, wantde klimaatverandering en de veranderende maatschappij dwingen tot aanscherpingen heroverweging. Door het veranderende klimaat wordt het waterbeheer steedscomplexer. Daarbij wordt aangehaakt bij de ruimtelijke idee?n uit Planet Texel en deambities van de gemeente Texel om op termijn zelfvoorzienend en duurzaam te zijn ophet gebied van energie en misschien drinkwater. Het project Texel Water voorziet ookin de bijdrage van de bevolking aan eigen zelfredzaamheid bij overstromingen, onderandere via de dorpsraden. 836 2015/05 S+ROThemaJaar van de RuimteLeefomgevingvan de toekomstBoven: Toekomstvisie A-kwartier inGroningenFoto: Bert KaufmannOnder: Toekomstvisie A-kwartier inGroningenToekomstvisie A-kwartier in GroningenHet project `Toekomstvisie A-kwartier in Groningen' is een initiatief van Urban Op-portunities. Per januari 2016 is prostitutie in de wijk niet meer mogelijk. Het wegvallenvan de opbrengsten van de panden zal naar verwachting een transformatie teweeg-brengen en de zorg is of dit zal leiden tot een kwalitatief hoogwaardig woon- en leef-klimaat. Er is behoefte aan een integrale visie, die voldoende houvast en perspectiefbiedt aan alle betrokkenen. Naast de bewoners zijn dit de eigenaren, de ondernemers,de Rijksuniversiteit Groningen en de gemeente, ieder vanuit zijn of haar eigen belangen verantwoordelijkheid. De visie biedt flexibiliteit om in te kunnen spelen op actueleontwikkelingen, situationele omstandigheden en/of ruimte voor verandering wanneerbetrokkenen dit gewenst of nodig achten. Het project draagt op meerdere manierenbij aan de toekomstige leefomgeving van het A-kwartier. Hiertoe zijn in een drietalbijeenkomsten veel idee?n aangedragen. Deze idee?n zijn teruggebracht tot driedoelen, ook wel ambitieniveaus. Allereerst een groene leefstraat en het maken vaneen gezonde en veilige omgeving door middel van uitstraling, duurzaamheid, kwali-teit en ruimtelijke samenhang. Ten tweede, met een levendige mix van kleinschaligebedrijvigheid de economische betekenis vasthouden en zo mogelijk versterken. En alslaatst, een mix van bewoners met de ambitie om voor diverse doelgroepen de bewo-ning meer in balans te brengen met elkaar. 9S+RO 2015/05 37ThemaJaar van de RuimteLeefomgevingvan de toekomstBoven: Uitdagend boeren in een vitaallandschap, IJsseldeltaFoto:Tom Jutte CC BY-NC-ND 2.0Onder: Uitdagend boeren in een vitaallandschap, IJsseldeltaFoto: Frans Schouwenburg CC BY-NC 2.0Uitdagend boeren in een vitaal landschapHet project `Uitdagend boeren in een vitaal landschap' is een initiatief van de gebiedsco?peratieIJsseldelta en streeft naar de uitwerking van een regionaal verdienmodel via een gebiedsco?pera-tie om van verduurzamen, versterken en vernieuwen een continu proces te maken in de melk-veehouderij van de IJsseldelta. De melkveehouderij in Nederland loopt namelijk tegen haar eigengrenzen aan. Grenzen aan de groei, grenzen aan de maatschappelijke speelruimte en grenzenaan wat ecologisch gezien haalbaar is. De noodzaak om op een andere manier te kijken naar hetverhogen van rendement is meer dan ooit aanwezig. Daarnaast is er een veranderende samenle-ving waarin mens en organisatie zich verenigen om samen verantwoordelijkheid te nemen voorhun eigen leefomgeving. Beide ontwikkelingen worden in dit project samengebracht. Er wordt eeninnovatief regionaal verdienmodel ontwikkeld door middel van de Gebiedsco?peratie IJsseldelta.Hierdoor ontstane rendementen komen deels ten goede aan de agrari?rs zelf, maar ook deels aande gebiedsco?peratie, zodat deze ge?nvesteerd kunnen worden in de ontwikkeling van de land-schappelijke kernkwaliteiten van de regio. Door alternatieven aan te bieden voor het verhogenvan rendement, anders dan de gebruikelijke schaalvergroting, worst gewerkt aan een duurzamergebruik van de bodem, voer, mest, mineralen enzovoort. Hierdoor wordt de relatie tussen de agra-ri?r, als voedsel- en landschapsproducent, en de consument herstelt. 1038 2015/05 S+ROThemaJaar van de RuimteLeefomgevingvan de toekomstVeiligheidsbuffer OesterdamFoto's: Skeyes luchtfotografieVeiligheidsbuffer OesterdamHet project `Veiligheidsbuffer Oesterdam' is een initiatief van Rijkswaterstaat Zee& Delta waarin veiligheid, natuur en innovatie elkaar versterken. Het richt zich opde planontwikkeling, aanleg en monitoring van een innovatieve en veilige primairezeewering met een golf brekend voorland. Sinds de aanleg van de stormvloedkeringstroomt er minder water in en uit de Oosterschelde. Hierdoor overheerst de afbraakvan intergetijdengebied, de zogenaamde Zandhonger. Zonder maatregelen zal in 2050het areaal aan platen en slikken in de Oosterschelde gehalveerd zijn. Door de Veilig-heidsbuffer Oesterdam wordt een duurzame oplossing ontwikkeld en wel zodanig datdeze vijftig jaar gevrijwaard is van te hoge golfaanval en grote investeringen in on-derhoud. Daarnaast een maatwerkoplossing om het Zandhongerprobleem ter plaatseaan te pakken zodat ook het unieke slikken- en platenlandschap de komende vijftigjaar behouden kan blijven. Innovatief aan het project is de publiek-private samenwer-king. Projectinitiatie en projectuitvoering waarbij Natuurmonumenten de Rijkswater-staat-rol van omgevingsmanagement op zich neemt, het sluiten van allianties metnatuurorganisaties en onderwijsinstellingen, en het invoeren van building with nature.Daarnaast worden natuurwinst, veiligheid tegen overstroming en landschapsbelevinggekoppeld, zodanig dat er voor alle drie een meerwaarde ontstaat. De kennis overflexibel, klimaatbestendig, doelmatig en kosteneffectief kustmanagement kan zowelin Nederland als in deltagebieden in het buitenland worden ingezet. 11S+RO 2015/05 39ThemaJaar van de RuimteLeefomgevingvan de toekomstOnder: Versterking HoutribdijkFoto: Mennobart van EerdenBoven: Versterking HoutribdijkFoto: B. Gerrits, RWSVersterking HoutribdijkHet project `Versterking Houtribdijk' is een initiatief van Rijkswaterstaat, de opgave is om de dijk opeen robuuste, sobere en doelmatige manier te versterken waarbij alle belanghebbenden betrokkenworden. De Houtribdijk is bij de tweede, en derde, landelijke toetsronde van de primaire waterke-ringen afgekeurd. De waterkering moet als geheel na de versterking aan de eisen van de Waterwetvoldoen. Het project is daartoe ondergebracht in het HWBP-2 programma. Enerzijds wordt eenzogenaamde harde versterking tussen Trintelhaven en Lelystad gerealiseerd. Anderzijds een zoge-naamde zachte versterking tussen Enkhuizen en Trintelhaven. Door middel van het concept buildingwith nature wordt de dijk versterkt. Voor dit zandige profiel ontbreken vaste gegevens, door middelvan het betrekken van alle mogelijke experts is overeenstemming over de maatvoering en techni-sche aspecten van het zandpakket. Deze zandige versterking is innovatief en nooit eerder toege-past op een dergelijke schaal op een binnenwater. De pilot ecoshape is ontwikkeld om ervaringenop te doen met deze vorm van building with nature. Door het realiseren van een zandige oever enhet realiseren van extra luwte voor watervogels wordt naast de dijkversterking synergie gecre?erdmet andere rijksdoelen: verbeteren van de waterkwaliteit, aan natuurontwikkeling en het verbete-ren van de leefomgeving. Daarnaast wordt met de regio gekeken naar het meekoppelen van kansenop het gebied van onder meer recreatie. 12