38 Daan Zandbelt Hoe van het een het ander komt BRON: DE ZWARTE HOND Dirk, Joost, Ken en TOD 39 40 STATIONS VERSTERKEN HET NETWERK Aanleiding Stedenbouw en ruimtelijke ordening zijn een traag en politiek vak. Laten we eens een generatie terugkijken om verbanden en mechanismes te ontdekken die hebben geleid tot de plannen van vandaag. In het hedendaagse vakdebat zijn de Verstedelijkingsalliantie en de Oude Lijn bekende begrippen. Ze zijn de Randstedelijke uitwerking van het con - cept van Transit Oriented Development ( T O D). Waar begonnen deze plannen? Wie was erbij betrokken? En hoe verhoudt deze Randstedelijke uitwerking zich tot die in omringende landen? In dit artikel worden er ter illustratie een paar uitgelicht en zien we hoe iedere generatie voortbouwt en reageert op de kennis en praktijk van de voorgaande. DHF Dirk (Harmen) Frieling (1937 - 2011) is misschien wel de godfather van de Nederlandse ruimtelijke ordening in de periode 1965 - 2005: founding father van Almere, voorzitter van Nederland Nu Als Ontwerp (NNAO), regisseur van de herontwikkeling van de Bijlmer, leerstoel- houder Stad & Regio aan de TU Delft. Op zijn initiatief richten de wethouders Ruimtelijke ordening van de G4 in 1998 de Vereniging Deltametropool (VDM) op. Dirk neemt de rol van agent op zich, en werkt aan belangrijke doelen zoals: van de 'uiteengelegde stad' een 'ineengelegde stad' te maken door de transformatie van (onder meer) de stedelijke interactiemili- eus en het netwerk van verbindingen. Vanaf het begin staan drie thema's cen - traal. Deze thema's agendeert Dirk binnen het onderwijs die hij initieert vanuit zijn leerstoel op de TU Delft: London Plan BRON: ANALYSE LONDON PLAN, ZANDBELT & VAN DEN BERG (2003) 41 London Plan BRON: GREATER LONDON AUTHORITY (2004) (1) Waterrijk  voor de ontwikkeling van een metropolitaan parksysteem; (2) Deltawonen  voor gedifferentieerde, metropolitane woon- en werkmilieus;  (3) Deltanet  waarmee verbeterde sa - menhang tussen verschillende ver - voersvormen in de metropool wordt nagestreefd. Dezelfde thema's agendeert Dirk binnen het onderwijs die hij initieert vanuit zijn leerstoel op de TU Delft. Het wordt geka - rakteriseerd door een nauwe samenwer - king tussen de disciplines stedenbouw, landschap (Wouter Reh) en architectuur (Carel Weeber). In het afstudeeratelier Deltametropool ontstaan geïntegreerde visies op de toekomst van de Nederlandse Delta. In 2003 gaat Dirk met emeritaat en stelt hij als opvolgers c.q. bewakers van zijn erfgoed Rogier van den Berg en mij aan als (deeltijd)docenten bij de leerstoel. Joost Schrijnen Dirk wordt opgevolgd door Joost Schrijnen (1947), die zijn functie combineert met een aanstelling als directeur Ruimte en Mobiliteit bij de Provincie Zuid-Holland. Joost is ook voorzitter BNSP, bestuurslid IABR, oprichter van de Nieuwe Kaart van Nederland enzovoort. Een andere neven - functie is adviseur voor de Architecture & Urbanism Unit van de toen kersverse Grea - ter London Authority. Hier ontdekt hij het plan voor Greater London waarin soortge - lijke vraagstukken behandeld werden als bij de Provincie: een stevige verstedelij - kingsopgave, een onbalans in de regio van florerende suburbs en kwijnende grootste - delijke wijken, bestuurd door een regiona - le overheid met een beperkt instrumenta - rium en minder macht dan de gemeenten. Het (draft) London Plan is echter een lijvig boekwerk zonder al te veel illustraties en vanzelfsprekend in het Engels. 42 Schema Parijs BRON: PARIS, L'HISTOIRE SE RÉPÈTE, ZANDBELT & VAN DEN BERG (2004) STATIONS VERSTERKEN HET NETWERK Schrijnen vraagt Rogier en mij, zijn twee kersverse 'leerstoelmaatjes' die ook net hun eigen bureau gestart zijn, om dit plan gron - dig te analyseren. De Britse traditie van planning blijkt heel anders dan de Neder - landse. De Britten ontwerpen nauwelijks, zeker niet op de schaal van de regio, maar ze denken en werken wel veel integraler dan we in Nederland gewend zijn. Het gaat niet louter om ruimtelijke opgaven, maar minstens zo veel om sociale, economische en cultuurhistorische aspecten. Een van de leidende planningsconcepten in het London Plan is Transit Oriented Development (TOD) waarin mobiliteit, verstedelijking en onder meer de financiering ervan in een sa - menhangende strategie zijn vervat. Daar - naast worden in het Plan onder meer expli- ciet lopen, toerisme en een avondeconomie bevorderd. Tegelijkertijd wordt ingezet op het verminderen van criminaliteit en lucht - ver v uiling. De analyse gaven we vorm in een boekje, waarvan er meteen 500 gedrukt werden. Een maand later wordt het al besproken in de VROM-raad. Red Ken en TOD Het London Plan wordt geïnitieerd door Ken Livingstone, de eerste burgemeester van Greater London, een metropoolregio met 32 gemeenten, die net als in Nederland meer macht hebben dan het (nieuwe) regio - nale bestuur. Door de Labour Party wordt hij te links bevonden, maar als onaf hanke - lijke kandidaat wint 'Red Ken' tegen de ver - wachting in de burgemeestersverkiezing. Dezelfde Ken Livingstone staat tot 1986 aan het hoofd van de Greater London Council (GLC), dat in dat jaar door Thatcher wordt afgeschaft. Na het afschaffen van deze GLC floreert West London rond Heathrow, raakt het centrum uit balans en zakken de arbei- derswijken in East London nog verder weg door het verdwijnen van werkgelegenheid in dit deel van de metropool. Mede wegens gebrek aan macht en mid - delen is de strategie van het London Plan (2004) uitermate eenvoudig: via de 'rug - gengraat' Crossrail, het succesvolle westen met het centrum, en het arme oosten verbinden zodat Greater London weer beter in balans kan komen. Twee nieuwe lijnen, de afgelopen voorjaar ge - opende oost-westelijke Elizabeth Line en de 'Crossrail 2' verbinden de welvarende delen van Londen met de minder welva - rende delen door een aantal kopstations in het centrum via nieuwe boortunnels (onder het centrum en Hyde Park door). 43 Le Mesnil-Amelot Aéroport Charles de Gaulle T4 Aéroport Charles de Gaulle T2 Parc des Expositions Triangle de Gonesse Le Bourget Aéroport Le Bourget RER B La Courneuve "Six Routes" Le Blanc- Mesnil Aulnay Sevran-Beaudottes Sevran-Livry Clichy-Montfermeil Chelles Colombes La Garenne Colombes Saint-Denis Pleyel Les Grésillons Les Agnettes Bois-ColombesBécon-les- Bruyères La Défense Grande Arche Nanterre Nanterre La Boule Rueil / Suresnes "Mont Valérien" Saint-Cloud Transilien Pont de Sèvres Issy RER Fort d'Issy / Vanves / Clamart Châtillon - Montrouge Bagneux M4 Arcueil - Cachan Villejuif Institut Gustave Roussy Villejuif Louis Aragon Vitry Centre Les Ardoines Le Vert de MaisonsCréteil l'Echat Saint-Maur - Créteil Champigny Centre Bry Villiers Champigny Noisy-Champs Stade de France Mairie d'AubervilliersFort d'Aubervilliers Bobigny-Drancy Bobigny Pablo Picasso Pont de BondyBondy Rosny-Bois-Perrier Val de Fontenay Le Perreux-Nogent Villemonble Neuilly-Les Fauvettes Neuilly - Hôpitaux Mairie de Saint-Ouen Saint-Ouen RER Porte de Clichy Pont Cardinet Saint-Lazare Olympiades Maison Blanche - Paris XIIle Kremlin-Bicêtre Hôpital Chevilly "Trois Communes" M.I.N Porte de Thiais Pont de Rungis Rueil Versailles Chantiers Satory St Quentin Université St Quentin Est CEA Saint-Aubin Orsay GifPalaiseau Massy - Palaiseau TGV Massy - OpéraAntonypôle Aéroport d'Orly Ligne 15 Ligne 16 Ligne 17 Ligne 18 Rond de stations worden ambities voor ontwikkeling geformuleerd, uitgedrukt in aantallen woningen en banen. Stations met een goede bereikbaarheid en veel ont - wikkelpotentie behoren tot de hoogste categorie, 'opportunity areas'. Stations die hierop iets minder scoren krijgen de classi- ficatie 'intensification areas'. Belangrijk doel van deze stations- ontwikkelopgaven is om de inwoners van de achterstandswijken in voornamelijk Oost-Londen meer kansen te geven voor een werk- en wooncarrière. Dit is TOD uit het boekje. Inmiddels zijn er ruim 100 duizend woningen in aanbouw of reeds opgeleverd in 'opportunity areas', zo blijkt uit de Annual Monitoring Report . L'histoire se répète Na Londen volgt een studie naar Parijs, waar het de staat is die het plan voor de hoofdstedelijke regio maakt. In Parijs ligt er een plan dat sterk is in zijn ? al eeuwen be - proefde ? eenvoud: Fransen leggen een as aan. Aan het eind ervan wordt een nieuw centrum gebouwd. Dit doen ze in alle wind - richtingen. Vervolgens worden alle centra met een ring aan elkaar verbonden, zoals de Boulevard Périphérique. Vanaf hier her - haalt het proces zich: in alle richtingen wordt de as verlengd. Tot bijvoorbeeld La Défense. Inmiddels hebben de assen de schaal van het Bassin Parisien bereikt: een uur of an - derhalf reizen over de autoroute of met de Grand Paris ExpressBRON: HEKTOR 44 Verdichten, ver- mengen, vergroenen, verblijven, verfijnen en verduurzamen blijken hand-in-hand te gaan STATIONS VERSTERKEN HET NETWERK TGV. Voor het ov zijn er inmiddels een tram - cirkellijn, een halve spoorring en een metroring in aanbouw. Met deze laatste ring, de Grand Paris Express (zie kaartbeeld op de vorige pagina) drukt Sarkozy zijn stempel op de hoofdstad. Deze ringlijn rijgt grootstedelijke centra tussen de banlieus en ville nouvelles aan elkaar. De eerste delen van deze ring dienen voor de Olympische Spelen in de zomer van 2024 gereed te zijn. Maar in tegenstelling tot de Britten is er geen strategische koppeling met stedelijke ontwikkeling rond de stations. Atelier Zuidvleugel, Oude Lijn en MRDH Vlak na de Londen-studie richt Joost binnen de Provincie het Atelier Zuidvleugel (2005- 2008) op. Een ontwerpatelier waarin de toekomst wordt verkend in de luwte van de bestuurlijke drukte. In een paar jaar tijd worden in dit atelier een reeks opgaven ver - kend, zoals het landschap als contramal van verstedelijking, woon- werklocaties met onderscheidende karakters en vervoersnet - werken. Het ontwerpend onderzoek dat in het atelier plaatsvindt is data driven en evi- dence based . Zo wordt het knoop- en plaats - waarde model van Luca Bertolini (1999, UvA) omarmd, waarin de balans tussen de bereikbaarheid en de mate van de ontwik - keling van een stationsgebied wordt uitge - drukt. Dit vormt de basis voor het concept Stedenbaan langs de Oude Lijn. TOD in Randstadstijl. Anders dan in London en Pa - rijs, ligt de basis van het concept in vrijko - mende spoorcapaciteit door de aanleg van het hogesnelheidsspoor. Een ambtenaar uit Dordrecht, Goof van Vliet, ziet de potentie om de frequentie van de gewone treindien - sten te verhogen en daarmee de bereikbaar - heid van de plekken rondom de bestaande stations te verbete - ren en daardoor interessanter te maken voor nieuwe wonin - gen en voorzieningen. De trein wordt een metro en de serie stadjes en steden wordt een metropool. Het Atelier Zuid - vleugel werkt het idee uit en legt het fundament onder het concept. De burgemeester van Dordrecht pakt bestuurlijk door en organiseert de mede - stand van alle gemeenten langs de lijn. Mede dankzij het atelier ontstaat in de Zuidvleugel een besef van regionale samenhang en wordt het belang gezien om samen op te trekken. Als het Rijk in 2010 de stadsregio's opheft, vallen Haaglanden en de Stadsregio Rotterdam niet uit elkaar in 23 losse gemeenten, maar verenigen zij zich in één Metropool- regio Rotterdam Den Haag (MRDH). Sa - men met de Provincie Zuid-Holland (PZH) is dit de drijvende kracht achter de Verste - delijkingsalliantie, de coalitie die het Ste - denbaanconcept uitwerkt tot de plannen die nu in uitvoer zijn. 45 Vlindermodel Ondanks het einde van Atelier Zuidvleugel gaat de kennisontwikkeling verder. Voor Noord-Holland bouwt Vereniging Delta - metropool met de Provincie Noord-Hol- land voort op het Stedenbaanconcept met de publicatie Maak Plaats! uit 2013, waar - in het knoop-plaatswaardenmodel wordt ontwikkeld tot het grafisch veel inzichtelij - ker 'vlindermodel'. In dit model worden twee nieuwe waardes toegevoegd: de posi- tie van de knoop in het langzaam verkeers - netwerk en de nabijheid; de intensiteit van de eerste 300 meter rond een station. Met het vlindermodel komt TOD bij een veel bredere vakgemeenschap in Nederland op de radar. Gelijktijdig worden soortgelijke concepten in Noord-Brabant, Arnhem-Nij - megen en Utrecht gelanceerd en onder die druk krijgt TOD bij het Rijk opnieuw vorm, in de nationale omgevingsvisie en bij de in - vesteringen uit het MIRT. Want TOD is zeker niet iets volstrekt nieuws in Nederland. Natuurlijk kennen we het ABC-locatiebeleid uit de Vierde Nota en worden de Groeikernen uit de Derde Nota consequent van een, voor die tijd, hoog - waardige OV-verbinding voorzien. Maar het intensiveren van bestaand spoor om meer regionale samenhang en metropolita - ne kwaliteiten te ontwikkelen is wél echt nieuw. Illustratief is hoe de term metropool ineens werd omarmd. De afgelopen tien jaar dook de ene na de andere metropoolre - gio op. Van Amsterdam tot Arnhem-Nijme - gen en van Twente tot Eindhoven. Nabijheid De kennisopbouw blijkt een perpetuum mobile voor de praktijk van stedenbouw en ruimtelijke ordening. De ene generatie bouwt voort op die van de vorige genera - tie en kijkt daarbij niet alleen binnen de landsgrenzen of die van een overheid. Uit het netwerk van professionals, dat zich tussen overheden, universiteiten, NGO's en ontwerpbureaus opspant, vindt zo een permanente vernieuwing en actualisatie van ruimtelijke maatschappelijke vraag - stukken plaats. Ook recent nog. In mijn rol als Rijksadvi- seur en met het CRa (Collega van Rijksad - viseurs) werkten we veel aan stations- gebieden, mobiliteits- en verstedelijkings - vraagstukken. Daarbij bouwden we voort op het werk van mijn voorganger Rients Dijkstra en het 'vlindermodel' van Vereni- ging Deltametropool. In samenwerking met Studio Bereikbaar ontdekten we de kracht vannabijheid. Dat verdichting van steden - met een mix van functies - een drijvende kracht voor een mobiliteits- transitie is: het leidt tot minder kilometers per persoon per dag, plus een (steeds) kleiner aandeel autogebruik. Dit levert be - halve minder mobiliteit veel ruimte op. De ontwikkeling van stationsgebieden blijkt zo niet alleen een aantrekkelijk antwoord op metropoolvorming, maar ook op sociale vraagstukken, klimaatopgaven en (volks) gezondheidskwesties. Verdichten, vermengen, vergroenen, verblijven, verfijnen en verduurzamen blij - ken hand-in-hand te gaan. TOD is top! ONLINE STATIONS VERSTERKEN HET NETWERK Scan de qr-code voor het online artikel. Reageer en bekijk de volledige literatuurlijst.