20ACHTERGRONDTIJDSCHRIFT VOOR DE VOLKSHUISVESTING NUMMER 3 SEPTEMBER 2015DOOR ROB VAN BEEK EN JAN TEMMINK, VANNIMWEGENVooraf stellen de auteurs voor om bewuster te kiezen voorde reikwijdte ten aanzien van fysiek en sociaal en de vormvan de prestatieafspraken. Daarmee bieden ze een handvatvoor de praktijk van bestuurders en beleidsmakers. Tweebelangrijke vragen in de zoektocht naar passende presta-tieafspraken worden belicht:? Focus op inhoud of op proces? Vaak is dit een afgeleide van de vraaghoe partners met elkaar willen samenwerken.? Bilaterale afspraken tussen corporatie en gemeente of netwerkaf-spraken? Dat laatste bijvoorbeeld ook met zorgpartijen, in het ver-lengde van het scheiden van wonen en zorg en het effici?nt inzettenvan Wmo-middelen.Figuur 1 Assenkruis voor typering van prestatieafsprakenBij ieder type afspraken speelt ook de vraag hoe het proces er uitzietwaarlangs de afspraken worden gemaakt. Bijvoorbeeld de keuze tusseneen top-down- of bottom-up-werkwijze. De Woningwet gaat uit vaneen gemeentelijke woonvisie als vertrekpunt voor de afspraken. Datzal in de meeste situaties tot een tamelijk top-down-proces leiden. Ineen meer bottom-up-proces worden eerst de mogelijkheden van deBOUWEN AAN SAMENWERKINGIN NETWERK VAN WONEN, ZORGEN GEMEENTEDe herziening van de Woningwet geeft richting aan de prestatieafspraken die woningcorporaties engemeenten de komende tijd gaan maken. Huurders hebben daarin nadrukkelijker een stem. Sameninvulling geven aan de afspraken vraagt om nieuwe energie, kansen en mogelijkheden. Welk typeafspraken wil je maken en welk proces past daarbij? Hoe kunnen partijen elkaars partners in businessworden? Dit kan door de wettelijke eisen op zo'n manier in te vullen dat gehoor wordt gegeven aan debehoeften van klanten en andere betrokken partijen. Veelal betekent dit dat fysieke met sociale aspectenmoeten worden verbonden. En dus ook de betreffende partners.Procesgerichte afsprakentussen gemeente en corporatieProcesgerichtenetwerkafsprakenInhoudelijke afspraken tussengemeente en corporatieInhoudelijkenetwerkafsprakenInvesteringsspelalsbasisvoorprestatieafspraken(Foto:Vannimwegen)21ACHTERGRONDTIJDSCHRIFT VOOR DE VOLKSHUISVESTING NUMMER 3 SEPTEMBER 2015corporatie(s), huurders en andere stakeholders in kaart gebracht.Welke benadering ook wordt gekozen en welk type afspraken eruitvoortkomen; transparantie van de behoeften van partijen en van deinvesteringskracht van de partners is een vereiste om tot vruchtbareafspraken te komen.AFSPRAKEN AFSTEMMENWelke partijen zitten wanneer aan tafel? In ieder geval dewoningcorporatie(s), gemeente en huurdersorganisatie(s). Maarvaak zullen gedurende een deel van het proces ook organisatiesop het gebied van zorg en welzijn deelnemen.De afspraken gaan over die onderwerpen waar partijen met elkaar aanwillen gaan werken. Op het gebied van wonen is het meest voor de handliggend om afspraken te maken over onderwerpen waar wonen, zorg enwelzijn elkaar raken. Partijen staan vooraf voor de keuze om meerinhoudelijke of meer procesmatige prestatieafspraken te maken. Als ervoldoende duidelijkheid is over de investeringskracht en de beleidsmati-ge context overzichtelijk en de marktrisico's zijn klein, ligt het makenvan inhoudelijke (kwalitatieve en kwantitatieve) prestatieafspraken voorde hand. Toetsing kan in een aantal bestuurlijke overleggen per jaar,eventueel aangevuld met een midterm review na een jaar of twee.Maar vaak is de beleidsmatige context dynamisch en is de investe-ringskracht mede afhankelijk van andere ontwikkelingen, zoals heteconomisch perspectief en de demografische verwachting in de regio.In die context moeten partijen toegroeien naar nieuwe verhoudingenen nieuwe vormen van samenwerking. Dan lijkt het verstandig te kie-zen voor meer procesgerichte afspraken. Procesgericht voorkomt eenschijnzekerheid. Dat maakt dat partijen elkaar ? ondanks een onzekerverloop van die weerbarstige werkelijkheid ? kunnen aanspreken op degemaakte afspraken. Procesgerichte afspraken bevorderen dat de par-tijen partners in business worden. Daarmee wordt bedoeld dat er eengedeelde verantwoordelijkheid ontstaat om oplossingen te vindenvoor tussentijdse problemen en knelpunten. Procesafspraken mogenechter nooit uitmonden in vrijblijvendheid. Daarom vraagt het makenvan dit type afspraken om een intensiever vervolgproces, waarin par-tijen monitoren of de beoogde doelen worden gehaald en of er moetworden bijgestuurd.MAAK NETWERKAFSPRAKENDe wereld verandert in snel tempo. Consumenten veranderen hun keu-zen en willen invloed, ruimte en keuzevrijheid en ontwikkelen soms zelfalternatieven. De samenleving kantelt van een verticaal geordende, cen-traal aangestuurde, top-down-samenleving naar een horizontale bot-tom-up-samenleving. Het is daarom opmerkelijk dat de relatie tussende gemeente, corporaties, zorg- en welzijnsinstellingen nog steeds eenbilateraal karakter heeft. De onderlinge afhankelijkheid van de netwerk-spelers neemt onder invloed van de drie decentralisaties en de nieuweWoningwet enorm toe. Bovendien speelt het toenemende aantal urgentesituaties dat in aanmerking wil komen voor een woning en/of extramu-rale zorg. Denk hierbij aan ouderen die langer zelfstandig thuis moetenwonen, aan statushouders op zoek naar een zelfstandige woning en aanmensen met psychische problemen. Het signaleren en oplossen van der-gelijke vraagstukken is daarmee niet het probleem van een enkele orga-nisatie, maar vraagt om afstemming en gezamenlijk werken aan oplos-singen. Daarbij breken de auteurs een lans om de schotten tussen hetwoondomein en het sociaal domein te slechten. Met andere woorden:bilateraal overleg en bilaterale afspraken zijn prima, maar alleen als aan-vulling op het werken in een netwerk.Om partners in business te worden, is een gezamenlijk proces nodig.Dat kan starten met gesprekken en een daarop gebaseerde krachten-veldanalyse. Het is namelijk niet vanzelfsprekend dat bestaande beel-den over en weer altijd correct zijn. Door de analyse komen kansen enbesparingen in beeld, wordt de maatschappelijke meerwaarde helderen kan de af te leggen procesroute scherp worden omlijnd. Zodat in degesprekken kan worden onderhandeld over ieders opgave en over degedeelde opgaven.Dit leidt tot afspraken over toekomstbestendige oplossingen, diemaatschappelijk en financieel in balans zijn ?n voor alle partners vol-doende voordelen bevatten. Daarbij zullen partners serieus naar huneigen organisatiebelang moeten kijken en dat eigenbelang somsondergeschikt maken aan het grotere maatschappelijk doel.MOGELIJK PROCES VOOR NETWERKAFSPRAKENZoals uit het voorgaande blijkt, opteren de auteurs voor meer relatie-gerichte afspraken. Afspraken die niet alleen gaan over SMART-prestaties, maar ook over de kwaliteit van de samenwerking. De stipaan de horizon is dat netwerkpartners ook partners in business willenzijn. In figuur 2 is schematisch aangegeven welk proces daartoe kanleiden. In een afwisselende setting wordt gewerkt aan het voorberei-den van de afspraken, waarbij gaandeweg ook steeds meer begrip zalontstaan voor elkaars mogelijk- en onmogelijkheden. Daarvoor kanhet nuttig zijn een aantal spelvarianten te gebruiken (zoals een trans-parantiegame en een investeringsspel)1.Als eenmaal afspraken zijn gemaakt, is het zaak de lijntjes kort te houdenen de samenwerking in de praktijk te brengen. Dat klinkt als een opendeur, maar al te gemakkelijk gaat iedere partner over tot de orde van dedag. Trap niet in deze valkuil en deel zowel successen als tegenslagen.MOGELIJKE INHOUD VAN NETWERKAFSPRAKENBij uitdagingen op het gebied van wonen, zorg en welzijn gaat hetveelal om een combinatie van het sociale en het fysieke. De uitdagin-gen zijn terug te brengen tot vier grote uitdagingen, zoals in figuur 3is aangegeven. Het gaat hierbij uiteindelijk om outcome; om de effec-ten van activiteiten van gemeenten, corporaties, zorg- en welzijnsor-ganisaties en andere betrokkenen voor de doelgroepen.Convenant 2013-2017In 2013 maakten de gemeente Hengelo en corporatie Welbionsafspraken in het Convenant 2013-2017. Alleen de titel al geeft aandat de samenwerkingsrelatie zeker zo belangrijk is als de inhoudvan de afspraken. Het convenant bevat concrete prestatieafspra-ken voor de veel kortere periode 2013-2014.Bij het maken van de afspraken was ook zorgaanbiederCarintreggeland betrokken. De partijen speelden samen eeninvesteringsspel. In een eerste ronde probeerde iedere partij zijneigen prioriteiten te realiseren. Een deel van de prioriteiten konworden gerealiseerd. In een tweede ronde overlegden de partijenover gezamenlijke prioriteiten. Het effect was overduidelijk dateen groter aantal prioriteiten kan worden gerealiseerd.Susan Meijer van de gemeente Hengelo: "Als we weer samenwer-kingsafspraken maken over wonen, zorg en welzijn, willen we datin de driehoek doen. Gemeente, corporatie en welzijn/zorgaanbie-ders. Op die manier halen we het beste uit onze samenwerking."22TIJDSCHRIFT VOOR DE VOLKSHUISVESTING NUMMER 3 SEPTEMBER 2015Afgeleid van de beoogde resultaten worden de activiteiten bepaald. Ditvindt bij voorkeur plaats in een gezamenlijk verband. Voor de huisves-ting van doelgroepen met specifieke aanpassingen of voorzieningen,gaat het onder meer om gedifferentieerd bouwen, passend toewijzenen huurprijsbeleid. Denkbare oplossingen zijn het huisvesten van sta-tushouders en starters in voormalige verzorgingstehuizen, door dezeverzorgingstehuizen hiervoor geschikt te maken of door zorgwonin-gen in een leegstaande school te realiseren. Van belang is dat gewensteresultaten en geplande organisatie-inspanningen strak met elkaarworden verbonden.Andere inspanningen van partners met betrekking tot de genoemdeuitdagingen, kunnen zijn:? Terugdringen van kosten voor zorg en ondersteuning;? regionale ontwikkeling;? burger of consument als producent;? betaalbaarheid van het wonen;? wonen en zorg;? beschikbaarheid of wachttijden;? vastgoedtransformatie;? leegstand;? leefbaarheid en participatie;? inzet vrijwilligers.HUURDERS VOLWAARDIG EN GELIJKWAARDIGIn de nieuwe Woningwet krijgt ook de huurder een steviger stem. DeOverlegwet en de oude Woningwet gaven niet de gewenste lokale ver-ankering van corporaties. Daarom is er stevig gelobbyd voor meerhuurdersrechten. Naast een aantal nieuwe instemmings- en informa-tierechten, kent de nieuwe Woningwet een meer gelijkwaardige posi-tie tussen huurders, corporatie en gemeente. Met de wet in de handkan de huurdersvertegenwoordiging eventuele geschillen voorleggenaan de minister. In de praktijk betekent dit dat er met de huurders-stem gedurende het onderhandelingsproces veel serieuzer rekeningwordt gehouden. Maar hoe kun je dit het beste laten werken? Dat gaatvooral niet door een verticale dialoog en een beroep op formele rech-ten. Het gesprek moet gelijkwaardig en de positie volwaardig zijn. Danhelpt het als de inbreng vanuit huurders voldoende representatief is.Alleen als de vertegenwoordiger namens een achterban spreekt, zal erook rekening worden gehouden met zijn stem. Het verdient aanbeve-ling om naast vertegenwoordigers ook de `gewone' huurder een stemte geven, ofwel via (digitale) raadpleging ofwel via informele debattenen discussietafels. Er zijn in den lande goede ervaringen met uitnodi-gende informele werkvormen om huurders te betrekken. Vannim-wegen gebruikt bijvoorbeeld de methoden Schatgraven en Op de kof-fie. Voor digitale raadpleging zijn verschillende apps beschikbaar zoalsde Opp App.Het is verder belangrijk dat huurders vanaf de start van het procesbetrokken zijn. Door vroegtijdig en in vertrouwen met elkaar hetgesprek aan te gaan, kunnen conflicten, dubbel werk en juridischeprocedures worden voorkomen. Het lijkt daarbij raadzaam om huur-ders niet alleen te betrekken bij het opstellen van de afspraken, maarook bij het tussentijds bestuurlijk overleg over prestatieafspraken.Dit alles vereist een nieuw ontwerp van de gesprekstafels over presta-tieafspraken. Vooraf moet je regelen hoe huurders hun bijdrage kun-nen leveren. In samenwerkingsovereenkomsten tussen huurdersorga-nisatie en verhuurder worden dus vooral relationele procesafsprakenvastgelegd. Een aandachtspunt voor de professional: pas op voor over-belasting van huurdersvertegenwoordigers. Zij zijn in wezen allemaalvrijwilligers die dit werk in de avonduren doen naast hun baan, studieof pensioen.Maak onderscheid in het schaalniveau van corporaties en huurdersor-ganisaties. Daar waar corporatie en huurdersorganisatie meerderegemeenten beslaan, ontstaat een interessante situatie. In de geest vande wet dient de legitimatie vooral lokaal te worden verkregen. Daaruitvalt af te leiden dat de lokale vertegenwoordiging de gewezenACHTERGRONDFiguur 3 Vier grote uitdagingenHuisvesting van primaire doelgroepHuisvesting van doelgroepen met specifieke aanpassingen ofvoorzieningenKwaliteit van woningenKwaliteit van wijken en burenSocialeaspectenFysiekeaspectenFiguur 2 Voor een juiste samenwerking is een gezamenlijk proces nodigKrachten-veldanalyseOpbrengstdelenUitwerkingper themaIn gespreken onder-handelenAfsprakenformalise-renSamen-werken? Kansen in beeld brengen? Maatschappelijke meerwaarde onderbouwen? Besparingsmogelijkheden in cijfers weergeven? Delen van resultaten tussen alle netwerkpartners (incl huur-dersvertegenwoordiging)? Indentificeren van thema's voor afspraken? Uitwerken met relevante netwerkthema's (per thema)? Formuleren voorstel voor afspraken (inhoud, proces eninvestering)? Delen van opgaven en oplossingen (met alle partners)? Inzichtelijk maken van investeringscapaciteiten en-bereidheid (per partner)? Priotiteiten (bv via investeringsspel) en afspraken maken? Juridische toets? Ondertekenen? Delen van successen en tegenslagen? Monitoren van de voortgang? Zo nodig bijstellen van de afspraken? Inventariseren van beelden over de netwerkpartners? Inventariseren van verwachtingen over de uitkomst, ookinhoudelijk en financieelBilateralegesprekken23TIJDSCHRIFT VOOR DE VOLKSHUISVESTING NUMMER 3 SEPTEMBER 2015gesprekspartner is. Vaak is dit de lokale afdeling van een centralehuurderskoepel. Deze lokale vertegenwoordigers zijn meestal prakti-scher en minder beleidsmatig geori?nteerd. Door inzet van werkvor-men die het keuzeproces vereenvoudigen, kunnen ook minder in devolkshuisvesting opgeleide huurders worden meegenomen in de somstamelijk ingewikkelde discussies (zie kader Praktijkvoorbeeld).Daarnaast is het slim om als corporatie alle lokale organisaties op ??nmoment mee te nemen (algemene bijeenkomst), om daarna op lokaalniveau het gesprek te vervolgen. Als er alleen een centrale huurders-koepel is, moet je ook een beeld krijgen van huurders die daadwerke-lijk in het gebied wonen. Zo wordt voorkomen dat huurders in eencentrale raad adviseren over een gebied waar zij zelf onvoldoende zijnverankerd. Het vormen van dit lokale beeld lijkt een verantwoordelijk-heid van huurders en verhuurder tezamen.TRANSPARANTIEOm te kunnen beoordelen of een woningcorporatie naar vermogen bij-draagt aan het gemeentelijk volkshuisvestelijk beleid, is inzicht in deinvesteringscapaciteit van corporaties noodzakelijk. Deze investe-ringscapaciteit is geen statisch gegeven. Zodra het beleid wijzigt of inde omgeving van een corporatie iets gebeurt, verandert de financi?leruimte waarover een corporatie kan beschikken bijna per direct. Bijhet maken van prestatieafspraken praten we over verschillende maat-regelen die allen op hun eigen manier van invloed zijn op de initi?lefinanci?le ruimte en bovendien ook nog eens hun eigen volkshuisves-telijke meerwaarde genereren. De enige manier om de betrokken par-tijen daarin mee te nemen, is hen te laten ervaren wat de financi?le enmaatschappelijke gevolgen zijn van verschillende beleidskeuzen.Hiertoe ontwikkelde Vannimwegen een transparantiegame. De toepas-sing wordt gevuld met door het Centraal Fonds Volkshuisvesting geva-lideerde data. Met de gerapporteerde gerealiseerde kasstromen als ver-trekpunt, wordt een `beleidsneutraal' doorkijkje naar de toekomstgecre?erd. Vervolgens biedt de game de mogelijkheid om in een simu-latieomgeving aan de belangrijkste `beleidsknoppen' te draaien, waar-door een dynamisch beeld ontstaat van de gevolgen van verschillendemaatregelen. Naast belangrijke financi?le kengetallen (liquiditeit ensolvabiliteit) wordt onder andere direct zichtbaar wat de gevolgen zijnvoor de beschikbaarheid en betaalbaarheid van woningen.CONCLUSIEDe uitdagingen op het gebied van wonen, zorg en welzijn zijn complexen de noodzaak van meer en betere maatschappelijke resultaten isgroot. Daarbij kunnen netwerkafspraken nieuw perspectief bieden.Niet alleen bieden deze afspraken omvattender oplossingen dan bilate-rale afspraken, ze leiden doorgaans ook tot meer creativiteit.Procesgerichte afspraken passen in een tijd waarin een goede relatiebijdraagt aan een optimale prestatie. Ze kunnen partijen uitdagen totmeer onderling commitment. Dit vergroot de kans dat het afgesproke-ne ook echt werkelijkheid wordt.Transparantie van de behoeften en de investeringskracht van partnersis een vereiste voor het proces. Dit zorgt voor onderling vertrouwen enmaakt dat iedereen zich in elkaars positie verdiept. Ook dit heeft eenpositief effect op de haalbaarheid van afspraken. Een bottom-up-bena-dering biedt meer kans op betere afspraken en op meer draagvlak voorde afspraken, maar lijkt aan de voorkant meer een zoektocht. Dat deinstitutionele partijen nu vanuit de wet worden gedwongen huurderste betrekken, biedt kansen om de overlegtafels slim te organiseren.Het pleidooi is dat partijen elkaar in een vroeg stadium bij elkaarsplannen betrekken en bottom-up ook echt gaan voor het ophalen vanstandpunten uit de leefwereld. Maak meer van prestatieafspraken ineen tijd die om meer vraagt en sluit aan bij de lokale context.Noten1 Meer informatie hierover is te vinden op www.vannimwegen.nl. Een demover-sie van de transparantiegame staat op www.corporatieperspectief.nl.ACHTERGRONDPraktijkvoorbeeldWoningcorporatie `thuis, actief in gemeenten Eindhoven,Veldhoven, Son en Breugel, Best en Waalre, investeert in de drie-hoek gemeente(bestuur), huurders, woningcorporaties. DeHerzieningswet vraagt om een duurzame relatie met elkaar,schrijft hem eigenlijk voor. `thuis nam het initiatief om periodiekhaar kennis en voorliggende keuzen met vertegenwoordigers uitdeze driehoek te delen. Daarbij ziet ze beide andere partijen alsware partners die de corporatie be?nvloeden in haar onderne-mings- en beleidskeuzen.`thuis wenst haar maatschappelijke prestaties te optimaliseren ingoede financi?le gezondheid en wil dat volledig transparant doenmet haar belanghouders. De corporatie ontwikkelde daarom eenprogramma in drie stappen. In een eerste sessie werden de deel-nemers bijgepraat over de ins en outs van de Herzieningswet enwerden de financi?le huishouding en de vastgoedportefeuilletoegelicht. In een tweede sessie werden de deelnemers uitge-daagd in een `cockpit' om 'thuis mee richting te geven op de driebelangrijke thema's betaalbaarheid (met jaarlijkse huurverho-ging en streefhuren), beschikbaarheid (intensivering van denieuwbouw beperkt en fors) en kwaliteit (duurzaamheid en leef-baarheid). De corporatie had voor deze `knoppen' een aantalmogelijke keuzen voorbereid en daaruit scenario's geformuleerd.In een zeer geanimeerde sessie konden de deelnemers real-timeaan de knoppen draaien en zien of het samenstel van hun keuzentot een haalbaar scenario leidde. Met hun keuzen gaven de wet-houders van de gemeenten, hun beleidsambtenaren en vertegen-woordigers van de huurdersraad 'thuis aan welke knoppen inwelke maatvoering voor hen belangrijk zijn.Met de rijke oogst is 'thuis nu aan de slag. In een derde sessie zal zehaar keuzen voorleggen en de deelnemers vragen om een zienswijzeop de uiteindelijk keuzen. De zienswijze die op deze manier bij haarpartners wordt opgehaald, is daarmee veel breder dan in deHerzieningswet voor DAEB/ niet-DAEB. Het is er een die de keuzenwaarvoor 'thuis zich ziet gesteld maatschappelijk legitimeert en totduurzaam partnership kan leiden waarin partijen elkaar wederzijdsbe?nvloeden en feitelijk tot gezamenlijke en gedragen keuzenkomen. Zoals volkshuisvesting is bedoeld: met oog voor de lokalemaatschappelijke vraagstukken en met passende lokale oplossingen.