54 Slimme knooppunten in de kleine steden en dorpen in Overijssel BRON: BESTEMMING VERRIJKT / RUIMTEVOLK, PROVINCIE OVERIJSSEL, NS Bestemming verrijkt 55 Annemiek Wiggers en Eva Hexspoor Station Holten, 2035. Het witte stationsgebouw met vrolijk rood dak en bijpassende raamkozijnen is niet langer een plek om te wachten, maar een plek om naartoe te gaan. Als je uitstapt, voel je de Sallandse Heuvelrug op het perron. De voormalige wachtruimte is omgebouwd tot een bierbrouwerij met logies. Het stationsplein kent een groen karakter. Met dank aan de onderdoorgang en het fietspaviljoen staat station Holten tegenwoordig in de top 5 van populairste Toeristische Overstap Punten. 56 STATIONS VERSTERKEN HET NETWERK D it is een van de drie inte - grale toekomstbeelden die RUIMTEVOLK heeft ge - schetst voor de ontwikke - ling van kleine stations in Overijssel. In het kader van de open op - roep 'Vitale steden en dorpen' van het Stimuleringsfonds werden de potenties van de ov-knoop voor het verbeteren van de leef baarheid onderzocht. Net als in de rest van het land groeit in Overijssel het verschil in bereikbaarheid tussen grote steden en kleinere steden en dorpen. Bereikbaarheid is een belangrijke factor voor de leef baarheid; denk aan de toegang tot werkgelegenheid, voorzieningen en na - tuur. Deze toegang verbeteren is dan ook een belangrijke toekomstrichting voor vitale en veerkrachtige steden en dorpen. Dat onderkent ook de provincie Overijssel, die naar nieuwe manieren zoekt om een robuust mobiliteitssysteem op te zetten voor de kleinere kernen. Want het huidige vervoerssysteem, dat de haarvaten van de periferie bedient met kleine buslijnen op het platteland, is steeds lastiger rendabel te krijgen en zal in de toekomst niet (altijd) meer haalbaar zijn. Om vorm te geven aan deze zoektocht lijkt de mobiliteitshub een kansrijk con - cept. Waar inmiddels druk wordt gekeken naar en ontworpen aan de mogelijke in - passing van mobiliteitshubs in de (groot) stedelijke omgeving, zowel in het bestaan - de stedelijk weefsel als in nieuwe ruimte - lijke ontwikkelingen, is de blik op de klei- nere steden en dorpen nog beperkt. Aan de ene kant is dat te begrijpen, want deze sta - tions kennen relatief lage reizigers- aantallen en zijn geen grote knooppunten in het infrastructurele netwerk. De sociaal-maatschappelijke betekenis van deze stationsomgevingen is echter in potentie veel groter dan een slim knoop - punt van vervoersmodaliteiten. In de om - geving van de kleine stations in Overijssel stapelt zich immers een aantal ruimtelijke en sociaal-maatschappelijke opgaven op, denk aan vergrijzing en de daarmee stij - gende vraag naar bereikbare zorg, de aan - trekkelijkheid en betekenis van het dorpshart die onder druk staat of ontmoe - tingsplekken die steeds lastiger overeind te houden zijn, zoals dorps- en cultuurhui- zen. Een slimme en aantrekkelijke stationsomgeving kan hierop inspelen als parallel aan het verhogen van de mobili- teitswaarde ook de plaatswaarde vergroot wordt door brede, maatschappelijke func - ties te creëren. Kleine stations als kans voor de toekomst Overijssel is met 37 stations een goed ver - bonden en bereikbare provincie. "We zijn gezegend met een uitgebreid en fijnmazig spoornetwerk", vindt ook Erik Schuma - cher, strategisch adviseur ruimte en mobi- liteit van de provincie Overijssel. Opvallend is dat ruim 86% van de Overijs - selse stations als kleine stations te typeren valt. "Dit netwerk van kleine stations is een sterke ruggengraat van de provincie. Dit is significant anders dan een netwerk aan buslijnen, dat veel flexibeler maar ook vluchtiger is. De stations zijn fysieke plek - ken die er ook in de toekomst nog zullen zijn. Van dit gegeven kunnen we de waar - de nog veel beter benutten." Het vergroten van de maatschappelijke en mobiliteits - waarde van de Overijsselse kleine stations kan dus veel impact hebben voor het wo - nen, werken en recreëren in de provincie. Dat ziet de provincie Overijssel zelf ook in. "In onze beleidskeuzes voor de lange ter - mijn, zien we de kleine stations steeds 57 STATIONS VERSTERKEN HET NETWERK meer als een duidelijk vertrekpunt voor verdere ontwikkeling. Het zijn anker- punten waar we met onze bereikbaar - heidsopgave maar ook woningbouwopga - ve op voortbouwen", vertelt Björn Edelen - bos, beleidsadviseur ruimte en mobiliteit bij de provincie Overijssel. "Zo kijken we met de verstedelijkingsstrategie Zwolle bijvoorbeeld niet alleen naar het intercity - station Zwolle maar nemen we nadrukke - lijk de kleinere stations mee als mogelijke locaties om te verdichten of programma toe te voegen." Ontwerpen aan een diversiteit van kleine stations Voor het scherpstellen van de kansen die in de kleine stati- ons(omgevingen) van Overijs - sel besloten liggen, is het be - langrijk te beseffen dat het ene kleine station het andere niet is. In totaal onderscheidt de NS zes stationstypen, waarvan er drie in de catego - rie kleine stations vallen: een sprinterstation nabij het cen - trum van een kern of dorp, een voorstadstation en een decentraal station dat buiten de kern ligt. Voor elk van de type kleine stations een casus uitgewerkt, zodat het hele spectrum aan type kleine stations in Overijssel wordt ge - dekt; het sprinterstation nabij het centrum van Holten, het voorstadstation Hengelo Gezondheidspark en het decentraal gele - gen station van Ommen dat op circa één kilometer buiten de dorpskern ligt. De uitwerking van zo'n casus bestaat uit het identificeren van de lokale sterk - tes, zwaktes, kansen en bedreigingen en het schetsen van een toekomstbeeld met zowel ruimtelijke ontwerpoplossingen als planologische strategieën. Zo omvat het voorstel voor Ommen een verbetering van de ruimtelijke leesbaarheid van de stati- onsomgeving waarbij het station en de nabijgelegen horecaterrassen via de open - bare ruimte beter met elkaar worden ver - bonden. De parkeerplaatsen en het plein worden vergroend en een boskamer wordt toegevoegd aan de sequentie van landschappelijke sferen tot aan de dorps - kern. Deze ruimtelijke ontwerpoplossin - gen trekken lokale landschappelijke ken - merken door tot aan het station en vergroten de oriëntatie op de fiets- en wandelroutes van en naar het station. Omdat de bestaande reizigersgroepen in Ommen vooral uit scholieren en recrean - ten bestaan, wordt voor hen gericht pro - gramma toegevoegd. Denk aan een multi- functioneel paviljoen met fietsverhuur, een coffee corner met (huis)werkplekken, een picknickweide en camperplaatsen. De sociaal- maatschappelijke betekenis van deze stationsomgevingen is in potentie veel groter dan een slim knooppunt van vervoersmodaliteiten 58 Dit wordt gecombineerd met oplossingen voor opgaven in de ouderenzorg. Door het toevoegen van kleinschalige woonzor - gunits voor senioren, met short-stay-lo - geerhuisjes voor familiebezoek en man - telzorg. Deze functies zorgen voor levendigheid en extra ogen op straat, wat de sociale veiligheid van de stationsomgeving ten goede komt. Tevens zet het voorstel in op het toevoegen van een vervoer-op-afroep-service. Hierbij wordt gedacht aan een variant van het Schetsontwerp OmmenBRON: RUIMTEVOLK 59 Twentsf lex-concept dat in Twente reeds wordt toegepast. Dit is een f lexibele ver - voersdienst die je van halte naar halte brengt, maar welke haltes dat zijn, dat be - paalt de reiziger. Door in Ommen recrea - tieve bestemmingen als campings of toe -ristische attracties onderdeel te laten zijn van dit netwerk aan haltes, evenals het station zelf en het dorpscentrum, wordt de bereikbaarheid van deze voorzienin - gen enorm vergroot. Daarnaast versterkt het de stationsomgeving als uitvalsbasis voor recreatieve activiteiten. Herijking van het vlindermodel Een belangrijke bevinding die in het ontwerpend onderzoek naar boven kwam, is dat bestaande theoretische modellen over stations en mobiliteitsstromen lastig toepasbaar zijn op de opgaven waar de kleine stations en de nabijgelegen dorpen voor staan. Zo is het knoop-plaatsmodel van Bertolini, uit 1999, en de doorontwik - keling daarvan in het vlindermodel van Vereniging Deltametropool, een veelge - bruikt model bij het denken over stations - omgevingen. Het biedt inzicht in de ver - schillende typen knooppunten en brengt de potentie van ontwikkelingen rond stati- ons in beeld. Het model is gebaseerd op zes onderscheidende kenmerken met meetba - re criteria voor knoop- en plaatswaarde. De positie in het openbaar vervoers- netwerk, de positie in het wegennetwerk en de positie in het langzaamverkeersnet - werk hebben betrekking op de knoopwaar - de. De intensiteit (dichtheid), menging en nabijheid (in hoeverre is het station zelf een centrum voor zijn omgeving) zeggen iets over de plaatswaarde. Idealiter zijn de knoop- en plaatswaarde in balans. Het model is sterk data-gedreven en ge - schikt voor een inventariserende analyse, maar biedt nauwelijks mogelijkheid om in te spelen op de realiteit in kleine dorpen en steden. Immers, het substantieel inten - siveren van woningen of het toevoegen van voorzieningen om de plaatswaarde te STATIONS VERSTERKEN HET NETWERK 60 verbeteren, zoals het vlindermodel voor- stelt, is niet altijd mogelijk of passend op k leinere stations. Daarnaast biedt het model nauwelijks handvatten om als ontwerper of beleids - maker mee aan de slag te gaan. De vraag 'waar moet ik op inzetten?' is niet gemak - kelijk te beantwoorden met het vlinder - model. Om het vlindermodel bruikbaar te ma - ken als schakel tussen analyse en ontwerpoplossing hebben we een herijkt vlindermodel voorgesteld. In plaats van kwantitatieve grootheden als dichtheid, menging en nabijheid worden kwalitatieve en geografische variabelen voorgesteld, waaronder de inbedding in het landschap, het verblijfsklimaat op de locatie en de kwaliteit van overstap. In Holten wordt bijvoorbeeld het station ingebed in het langzaamverkeers- netwerk. In Ommen wordt het verblijfsklimaat verbeterd met een (huis)werklokaal en wifi voor scholieren en in Hengelo wordt de overstap van auto naar trein voor forenzen vergemakkelijkt. Ontwerpend vlindermodel basismodel uitgesplitst Holten BRON: RUIMTEVOLK 61 Kansen voor kleine stations Die brede benadering speelt gelukkig een steeds grotere rol in de ontwikkeling van nieuwe beleidsstukken. De Provincie Overijssel ziet dit ontwerpend onderzoek dan ook als een toegevoegde waarde voor de gebiedsgerichte uitwerkingen van de Provinciale Omgevingsvisie (POVI). "Nu stellen we onszelf bij ruimtelijke ontwik - kelingen steeds de vraag: hebben wij als provincie Overijssel een vervoersbelang? Maar dit onderzoek laat zien dat er be - langrijke kansen liggen om als provincie bredere haakjes op te zoeken.", stelt Erik Schumacher. "Zo zijn het concentreren van voorzieningen bij kleine stations op het platteland om deze plekken vitaal te houden en de verschuiving van de focus van het ov naar niet alleen de werkweek maar ook naar recreatie in de weekenden interessante denkrichtingen." Ook voor ProRail is het centraal stellen van de brede blik in de gezamenlijke visie- vorming voor het handelingsperspectief ov-knooppunten van belang. Het ontwer - pend onderzoek spreekt daarin sterk tot de verbeelding. Met een soortgelijke blik op de toe - komst is voor de rest van de stations in Overijssel de potentie in beeld gebracht aan de hand van een snelle inventarisatie. Voor elk station is een versimpelde versie van het herijkte vlindermodel ingevuld waarbij de plaatswaarde werd gekwanti - ficeerd op basis van reizigersdata en -enquêtes waarin onderwerpen als lees - baarheid van de stationsomgeving en de beleving aan bod kwamen. "Het onder - zoek geeft inzicht in waar stations liggen waar in potentie een sterke meerwaarde ligt om de koppeling met een vitaal platteland en krachtige dorpen te leggen. Daar ligt zeker ook een belang van de pro -vincie.", bevestigt Björn Edelenbos. Zo - doende heeft het ontwerpend onderzoek legio kansen in beeld gebracht en voor verscheidene nieuwe inzichten gezorgd, niet alleen individueel maar ook onder - ling in de ontwerpateliers. Hier kwamen het strategische denken van de provincie, de praktische houding van ProRail en NS en de realiteit van alledag voor de ge - meenten samen. Louter het intensiveren van reizigersaantallen werd in de ateliers niet langer gezien als het enige antwoord op het overeind houden van het mobili- teitsnetwerk. En zo wordt in Holten de reiziger een recreant die zijn huurfiets in Nijverdal kan inleveren en het station een schakel tussen het dorp en de Sallandse Heuvelrug. LEES MEER STATIONS VERSTERKEN HET NETWERK Scan de qr-code en lees meer over de mobiliteitshubs Met dank aan: Het ontwerpend onderzoek 'Bestemming Verrijkt' is uitgevoerd in het kader van de open oproep 'Vitale steden en dorpen' van de Voucherregeling Ruimtelijk Ontwerp van het Stimuleringsfonds en resultaat van een samenwerkingsproces met NS Stations, ProRail, provincie Overijssel en de gemeenten Rijssen- Holten, Hengelo en Ommen.