43TIJDSCHRIFT VOOR DE VOLKSHUISVESTING NUMMER 1 MAART 2015ACHTERGRONDDOOR JAN DIRK DE BOER, 'THUIS IN WIJKEN'Bewoners die zelf hun woningen willen bouwen, huurdersdie zelf hun huis willen beheren en onderhouden, zij krij-gen steeds meer waardering. Daarnaast is de woonco?pe-ratie een beheervorm die opnieuw in het vizier komt. Diewaardering voor en het streven naar zelfbeheer is niethelemaal nieuw. In de jaren '80 kende zelfbestuur ook een opleving.Een aantal van de projecten die toen zijn gestart, bestaan nog steeds.Ze hebben zich in de loop der jaren aangepast en hervormd, maarlaten tegelijkertijd een opmerkelijke continu?teit zien. Met het doorminister Blok voorgestelde co?peratiemodel kunnen ze maar ten deleuit de voeten.Het verlangen naar grip op de eigen leefwereld, van kritiek op bestaan-de instituties tot aan leefvormen en organisaties die zich afkeerdenvan de bestaande cultuur en orde zoals woongroepen en de kraakbewe-ging, dat was in de jaren 80 een brede onderstroom die leidde tot initi-atieven in `zelf doen'. Dat zelf doen was veelvormig, uiteenlopend vanverdedigde vrijstaatjes (`krakersbolwerken') tot centraal wonen engedeeld beheer met woningcorporaties, deels ge?nspireerd door bewe-gingen in Berlijn en de VS. Er ontstonden coalities tussen actievebewoners, architecten, jonge academici en stadsbestuurders.1In 1986 heb ik in opdracht van de Stuurgroep ExperimentenVolkshuisvesting (SEV) een aantal toen prille initiatieven voor bewo-nerszelfbeheer in de huisvesting onderzocht.2De SEV volgde vijf jaarlang acht experimenten met zelfbeheer en concludeerde in 1987 uitdeze experimenten dat er meer ruimte moest komen voor zelfbeheer,met name binnen de corporatiesector, "bijvoorbeeld in de vorm vancomplexverenigingen of dochters". Er zou wel altijd een vangnet nodigzijn, omdat "..het enthousiasme van de initiatiefnemers niet altijd zalbeklijven" en om "bij het wegvallen van vrijwillige inzet... verloederingte voorkomen".3Zes van die acht projecten bestaan nog steeds, behalve de door mijonderzochte zijn dat `De Halve Wereld' en voormailg kraakbolwerk`Tetterode' in Amsterdam, die destijds ook landelijk veel aandachtigtrokken. De twee andere die waarschijnlijk niet meer bestaan kendenopvallenderwijs juist de minst vergaande vorm van zelfbeheer.Ik heb vier van de projecten opnieuw bezocht en er met oude en nieu-we bewoners gesproken. Ik heb de vraag gesteld hoe ze het al die jarenhebben volgehouden. Hoe ging het na de euforie van hun moment inde jaren 80? Wat is er veranderd? Is verloedering voorkomen en was erinderdaad een vangnet nodig?DE SUCCESFACTOREN TOENDe vier projecten (zie kadertekst) hebben elk hun eigen momentgekend en gebruikt. De gemeente Lelystad was in die tijd blij met elkbouwplan waar bewoners bij werden geleverd. In Ubbergen zat degemeente met een eigenaar van De Refter die een onhaalbaar plan hadZELFBEHEERBEKLIJFT, AL IS HETEEN NICHEMARKTHet wonen in zelfbeheer is geen modeverschijnsel, maar voorziet in een behoefte aan zelfbeschikking. Inde jaren '80 startte het ene na het andere initiatief in `zelf doen'. Wat is er terechtgekomen van deprojecten die toen het levenslicht zagen? Een aantal bestaat nog altijd en doet het eigenlijk vrij goed, alblijft het een nichemarkt in de woningmarkt.44TIJDSCHRIFT VOOR DE VOLKSHUISVESTING NUMMER 1 MAART 2015ACHTERGRONDvoor een skicentrum. De grootste kraak van Nederland werd gezet ineen onbewaakte Groningse nacht. In Gelderland ontmoetten activistenuit de kraakwereld en een paar bevlogen architecten en volkshuisves-ters elkaar.Na die cruciale momenten was het succes te danken aan een aantalfactoren die de projecten gemeen hadden.Hoewel de brutering nog moest plaatsvinden, was er begin jaren ?80sprake van een liberaal woonbeleid, zowel landelijk als in veel gemeen-ten. Liberaal in die zin, dat er veel ruimte was voor experimenten. DeSEV kwam op stoom en gaf steun al tal van zelfwerkzaamheidprojec-ten, ook financieel. Progressieve gemeentebesturen waren welwillendom de bestaande bouwsubsidies ook in te zetten voor `bijzondere huis-vesting'; ambtenaren volkshuisvesting zagen kansen en werdenenthousiast. Datzelfde gold voor bestuurders van sommige woning-corporaties. De kraakbeweging kon die jaren op vrij brede steun reke-nen.Die bereidheid werd ook zeker gevoed door de woningnood onder jon-geren. Veel jonge mensen waren in die tijd `baanloos' en gedreven doorde economische crisis op zoek naar praktische alternatieven: nieuween vrije gemeenschappelijke woonvormen, weg van de standaardwo-ning, werken en wonen samen, zelfwerkzaamheid of spirituele ver-nieuwing, zoals het samen mediteren.SPRINTERS EN LANGE AFSTANDLOPERSDe pioniers gingen voor het idee van hun project. Het moest wordenafgedwongen, er moest gerenoveerd en gebouwd worden. Toen dieklus, soms na jaren, was geklaard, haakte een deel van die pioniers af.Zo gaat dat vaak. Toch valt het op dat in alle projecten nog steeds vanDe RefterEen voormalig klooster op de flank van de Nijmeegse stuwwal inUbbergen. De namen herinneren nog aan het katholieke pensio-naat "Notre dame des anges"dat hier tot de jaren '50 meisjes uitbetere kringen op hun toekomst voorbereidde: de refter, de kapel,het zustershuis.Begin jaren '80 kochten de kamerbewoners en kandidaathuurdershet pand met enige bluf van de toenmalige eigenaar die er eencongres- en skicentrum van wilde maken. De bewoners kregenpolitieke en geldelijke steun van de gemeente en later bouwsubsi-die voor de renovatie van de woonruimte, provinciaal geld voorde werkruimte en rijkssubsidie voor de restauratie.Sinds 1983 woont en een leefgemeenschap van zo'n 80 mensen, inleeftijd vari?rend van 0 tot 90, soms al de 2e generatie. Er zijn 9woongroepen en 26 zelfstandige eenheden. De huren vari?ren van 375 voor een eenheid van 70 m2en voor ca 40 m2. De kapelwordt gebruikt als cultureel podium en er is een groepsverblijfvoor cursussen en andere bijeenkomsten. Stichting De Refter iseigenaar. De Stichting tot behoud van De Refter beheert fondsenvoor o.a. startende bedrijfjes. Het pand is een rijksmonument enook de grote parkachtige tuin (het bronnenbos) is monumentaal.Het `Oude Erkazet'Het oude Rooms Katholieke Ziekenhuis (Orkz) in Groningenkwam in 1980 leeg te staan. Het werd goed georganiseerdgekraakt en door de krakers ? en later door gemeentemedewer-kers met steeds meer trots ? het grootste kraakpand vanNederland genoemd. Na jarenlange actie en lobby is het enormecomplex door staatssecretaris Brokx in het `bestel opgenomen' ineen moeder-dochter constructie. Moeder wasWoningbouwvereniging Groningen - nu Nijestee- en co?peratievevereniging `De Koevoet' de dochter. Zo kon de renovatie startenmet DKP-subsidie. Het beheer, de toewijzing, het huurbeleid enhet volledige onderhoud kwam in handen van de bewoners, inclu-sief dat van de cv-installatie op stoom.Er wonen 250 mensen, in woongroepen en zelfstandige eenheden.Vanaf de start was er een eetcaf?, een bioscoop, bar, nachtbar eneen aantal ateliers in de kelder. Het beheer is in de loop der jarensteeds verder geprofessionaliseerd. Zo is er voor elke activiteit eenaparte stichting. Groot onderhoud en schilderwerk is uitbesteed,met ondersteuning van bewoners. Al het werk door bewoners isonbetaald. Van iedereen wordt een inzet van 2 uur per week ver-wacht. Daarmee is de huur betaalbaar gebleven. In de jaren '90 isde huur `bovenwettelijk' in een klap met zo'n 50% verhoogd, anno2014 ca 200 voor onzelfstandige en 260 voor zelfstandige een-heden + ca 120 aan servicekosten. Een deel van het complex, hetoude hoofdgebouw is een monument.45TIJDSCHRIFT VOOR DE VOLKSHUISVESTING NUMMER 1 MAART 2015ACHTERGRONDdie pioniers van toen wonen en actief zijn. Ton Tholen bijvoorbeeld,woont al 30 jaar in De Refter. Hij noemt zichzelf een langeafstandlo-per. "De sprinters waren al snel verdwenen, ik was toen een van deweinigen met een baan, nu ben ik gepensioneerd en heb dus meer tijdvoor de organisatie".Na 30 jaar zijn uiteraard veel bewoners gewisseld. Bewoners vanSidhadorp (SHW) en De Refter hebben er kinderen gekregen die ersoms ook weer wonen. In het Orkz is er al een derde generatie en is deoudste bewoner 74. Sommigen woonden er tot hun dood. Orkz heeftmoeilijke periodes gekend. Een `hero?ne-epidemie' noemt Chris vanWierst, commissaris en bewoner van Orkz, de periode eind jaren ?80.Orkz is er weer bovenop gekrabbeld en is verjongd. De eerste jaren waser veel politieke discussie in Orkz, maar "politiek, veganisme, milieu-actie... het gaat hier uiteindelijk om een ding, mensen willen een dakboven hun hoofd".Nieuwe en jongere bewoners richten zich meer op andere gemeen-schappelijkheden dan het wonen, zoals cultuur, muziek of een moes-tuin. Een verschil met de begintijd van de projecten is ook dat debewoners meer tijd besteden aan werk of studie dan destijds. "Dat iseen trend die je overal ziet, niet alleen in deze panden", zegt Hans vanden Hombergh, initiatiefnemer en voormalig commissaris van deWoningbouwvereniging Gelderland (Wbvg), "zelfbeheer past vooralbij gemeenschappen met eenzelfde ideologie of gepassioneerde leef-stijl". Het zijn `zachte gated communities'.4Ook bij de Stichting Harmonisch Wonen is de binding met het dage-lijks mediteren minder geworden. Toch blijven volgens directeurRadbout Mathijssen veel mensen er wonen, omdat ze aan de buurt zijngehecht. Van nieuwe bewoners vraagt SHW nog steeds affiniteit metde beweging voor Transcendente Meditatie (TM).De projecten zijn soms ook goed voor de persoonlijke ontwikkeling enWoningbouwvereniging Gelderland(Wbvg)De Wbvg is een koepel van aangesloten zelfstandige pandvereni-gingen. De panden zijn de leden van de moedervereniging. DeWbvg is eigenaar van de panden. De pandvereniging doet hetbeheer. De essentie is volgens directeur Bernard Smits `collectivi-teit, zelfbeheer en gemeenschappelijkheid'. De kraakpandenheten nu karakterpanden. De gemiddelde huur is 256,- (69%mrh).De Wbvg heeft zich altijd gefocused op projectontwikkeling,nieuwe panden ontwikkelen voor jongeren en in beheer nemen.Ze is gegroeid naar 250 woningen in 27 panden. Wbvg werktsamen met Woningstichting Talis, die juridisch eigenaar is vande nieuwe projecten, een nieuw ecologisch project (Iewan) enmeer generatiewoningen huur en koop, beide in de NijmeegseWaalsprong. Wbvg doet het gehele beheer tegen een vaste vrucht-gebruiksvergoeding, die is ge?ndexeerd. Daarnaast is het vermo-gensbeheer ondergebracht bij de woningcorporatieVolkshuisvesting in Arnhem.Stichting Harmonisch WonenOok Harmonisch Wonen is een kleine woningstichting. SHW isbegin jaren '80 opgericht als Niet-Toegelaten Instelling voorwonen met veel gemeenschappelijke activiteiten en voorzienin-gen, een eethuis, biologische winkel en een biologische tuin. Demotivatie van de oprichters was spiritueel. De StichtingHarmonisch Leven, die later de Stichting Harmonisch Wonenoprichtte, zocht een woonplek om gezamenlijk dagelijks deTranscendente Meditatie te kunnen beoefenen. HarmonischWonen maakte dat mogelijk met de nieuwbouw van een buurt inLelystad, `het Sidhadorp'. Een kwart van de woningen is verkochtof als koop ontwikkeld. De Stichting Harmonisch Wonen isinmiddels een Toegelaten Instelling met 215 ??ngezinswoningen,in alle sociale huurklassen. Het bestuur is professioneel gewor-den, onderhoud en beheer worden uitgevoerd met 2,75 fte. Devisitatiecommissie adviseerde in 2007 de diverse verbonden stich-tingen beter te scheiden. Een nieuw project elders in Lelystadvoor `vedische' woningen wordt ontwikkeld onder eigen beheervan ??n van de gelieerde stichtingen.46TIJDSCHRIFT VOOR DE VOLKSHUISVESTING NUMMER 1 MAART 2015ACHTERGRONDcarri?re. De meeste betaalde, huidige en voormalige, bestuurders enmedewerkers zijn binnengekomen als bewoner.HOEVEEL NOG ZELF?De kern van bewonerszelfbeheer is het onderling regelen van onder-houd, het toelaten en selecteren van nieuwe bewoners en het innenvan de huur. In alle projecten is de vrijwillige inzet van bewoners min-der vanzelfsprekend geworden. Ze hebben daar uiteenlopende oplos-singen voor gevonden.In De Refter is de verplichte inzet van 4 naar 6 uur per week gegaan,"maar in de praktijk zijn we met 3 ? 4 uur al blij", zegt Ria Leenders,actieve bewoner van het eerste uur. De Refter heeft in de loop der jarenhet onderhoud steeds meer uitbesteed, eerst aan enkele klussers die erwoonden, vanaf '93 werd ??n van hen betaald onderhoudsco?rdinator.Sinds 2000 zijn er drie bewoners in dienst (samen 68 uur p/w), eerst inID-banen, later betaald door de stichting. Dat kon De Refter zich ver-oorloven, omdat ze er financieel goed voorstond.In het Orkz kun je kiezen wat je wil doen, 2 uur in de week."Sommigen doen veel meer", zegt Chris van Wierst, "mensen begin-nen met de schoonmaak en dergelijke en vinden dan hun weg, doenwat bij hen past. Er is zoveel te doen: administratie, tuinwerk, achterde bar, de bios, technisch werk aan de installaties. Het is sociaal, men-sen willen hier graag vriendjes maken, Orkz is een gemeenschap enook sociaal vangnet".SHW heeft al vrij snel gekozen voor professionalisering. Zelf doen wasdaar ook geen doel. Het samen mediteren was hetgeen mensen uit hethele land en zelfs daarbuiten bij elkaar bracht. Het begon met eenonderhoudsco?rdinator, de huidige directeur, nu werken er 4 mensenparttime.Bernard Smits, directeur van de Wbvg ziet dat "ook onze bewoners luizijn gemaakt, ondanks dat ze zelf onderhoud en beheer doen. Dat isheel geleidelijk gegaan. Ze kunnen per onderhoudsklus kiezen voorwel of niet zelf doen en je ziet steeds vaker dat een pand het niet zelfwil doen en dus betaalt voor het onderhoud". Uitbesteed onderhoudleidt niet meteen tot een hogere huur, maar wordt per klus betaalddoor de pandvereniging. Zo blijven de huren laag en bewoners kunnenaltijd bewust kiezen om een klus zelf te doen of niet.De belangstelling voor zelfbeheer wordt in het algemeen `schromelijkoverschat' denkt Hans van den Hombergh. "De meeste mensen gaathet vooral om een goed en betaalbaar dak boven hun hoofd".Nieuwe en jongere bewoners richten zich meer opandere gemeenschappelijkheden dan het wonen,zoals cultuur, muziek of een moestuinBUITEN OF IN HET SYSTEEM?Drie van de vier projecten zijn in de sociale huursector opgenomen alszogenaamde `Niet toegelaten Instellingen'. Een rechtsvorm met eenbeperkte toelating, die wel de reguliere woningsubsidie voor het pro-ject verwierf, maar geen nieuwe projecten kon ontwikkelen. Na debrutering in de jaren '90 moesten ook deze instellingen kiezen, devreemde figuur van de `Niet-maar-toch-een-beetje-toelating' ver-dween. Ze hebben daar verschillende vormen voor gevonden.De Refter is de meest zelfstandige in het rijtje: een woon-/werkstich-ting zonder extern toezicht, zonder accountantsverplichtingen of ver-antwoording aan CVF of WSW. Ze zijn gunstig uit de brutering geko-men die bij hen pas in '98 plaatsvond, hebben hun dure leningen(9,75%) kunnen aflossen en de verzekeringsgelden van een brand zijnslim gebruikt. Ze hebben ook veel bespaard door zelfwerkzaamheid inverbouw en onderhoud.SHW koos ervoor een `gewone' corporatie te worden, met in de loopder jaren alle consequenties van toezicht, visitatie en governance, ver-huurderheffing en nog meer verantwoording. Als gevolg van de dureDKP leningen (Dynamische Kostprijs-Leningen) heeft SHW het na debrutering maar net gered, door het verkopen van 25 woningen. Destart is met 40.000 gesteund vanuit de aan SHW verbondenStichting Harmonisch Leven. Voor een minicorporatie van 250 wonin-gen valt overleven niet mee, maar ze zijn zelfstandig gebleven.Wbvg is een nog gewonere corporatie, zij heeft zich ook altijd gerichtop nieuwe projecten. In de jaren 90 liepen ze zichzelf voorbij met eenstaf van 7 fte. en veel onderhanden panden. Met pijn en moeite kozende pandverenigingen voor een huurverhoging ineens van 23 % (!) enzocht Wbvg samenwerking met een grotere corporatie. Vele jarenlater, in 2007, is een intensievere samenwerking ontstaan met woning-corporatie Talis om projecten te kunnen blijven ontwikkelen. Deadministratieve last drukt steeds zwaarder.Het wonen in zelfbeheer voorziet in een universelebehoefte aan zelfbeschikking. Het is geenmodeverschijnselIS DE CO?PERATIE EEN GOEDE ALTERNATIEF?Wbvg zoekt naar mogelijkheden om uit de sector te stappen. De co?-peratievorm is misschien een uitkomst, al is er een aantal belemme-ringen: de borging van het Waarborgfonds Sociale Woningbouw(WSW) en de hoge marktprijs die de huurders of kopers linksom ofrechtsom moeten opbrengen bij een uittreding.Het co?peratie idee van Adri Duivesteijn is herkenbaar in de projec-ten.5De Refter heeft het meeste weg van de `volledige' woonco?peratie,met een vereniging van bewoners als eigenaar. De moeder-dochterconstructies van Orkz en Wbvg zou je een beheerco?peratie kunnennoemen.SHW lijkt het meest op een `gewone' corporatie. Met de koopwoningenin Sidhadorp zou daar een co?peratie van eigenaren kunnen ontstaan,de co?peratievorm die Blok voor ogen heeft. In De Refter is die vorm ?co?peratief particulier eigendom ? wel eens voorgesteld, maar nietgekozen. Het zou de gemeenschappelijkheid ondermijnen, volgensTon Tholen. De Refter zou "op den duur in een bejaardenhuis verande-ren", omdat er dan minder nieuwe instroom van jonge mensen meerkan zijn. Het recht op zelfbeheer, zoals onlangs voorgesteld voor eenaantal personen en organisaties, biedt voor projecten als deze meeraanknopingspunten.6VANGNET NODIG?Het Orkz is vanaf het begin onder de paraplu van een grotere woning-corporatie gebleven. "De keuze tussen realo's en anarchisten is al langgeleden beslecht", zegt Chris van Wierst. Er werd onderhandeld envervolgens samengewerkt met de gemeente en de woningcorporatie.De co?peratieve bewonersvereniging De Koevoet int de huur en geeftze uit. Nijestee ontvangt de aflossing van de lening, belasting en de47TIJDSCHRIFT VOOR DE VOLKSHUISVESTING NUMMER 1 MAART 2015ACHTERGRONDverzekeringspremie. Nijestee is er blij mee, net als met de 20 andere`dochterpanden' waarvan ze `moeder' is. Orkz is daarvan verreweg degrootste en heeft zich bewezen. "Ze hebben 34 jaar alle stormen door-staan", aldus bestuurder Pieter Bregman van Nijestee. Hij ziet wel eenblijvende rol voor de moedercorporatie. "We zijn verantwoordelijkvoor het langetermijnbeheer, zoals advies bij het meerjaren onder-houdsplan en als financi?le achtervang, bijvoorbeeld de lening vooreen grote asbestsanering.""In het algemeen", zegt Bregman, ".. zijn bewoners niet snel geneigd teinvesteren in bijvoorbeeld zonnepanelen, omdat je het resultaat pasover zo'n 15 jaar merkt". Chris van Wierst ziet een langetermijnper-spectief ook bij De Koevoet: "We hebben serieus een jaar gediscussi-eerd over de keus het pand uitleven of in stand houden voor de volgen-de generatie; repareren of renoveren. Dat laatste heeft het gewonnen.Daar was een fikse vrijwillige huurverhoging voor nodig". Op enkelebewoners na is die breed geaccepteerd. Zo heeft Orkz onlangs een 0,5 miljoen ge?nvesteerd in een isolatieprogramma.`In het algemeen zijn bewoners niet snel geneigdte investeren in bijvoorbeeld zonnepanelen, omdatje het resultaat pas over zo'n 15 jaar merkt'IS ER TOEZICHT NODIG ?Hoe is het gesteld met de governance van deze zelforganisaties? Debasisdemocratie uit de beginjaren is gaandeweg verschoven naar meerprofessioneel bestuur en enig toezicht van buiten.SHW was nooit zo basisdemocratisch. "De TM organisatie is vrij hi?-rarchisch en directief. Een verlichte bestuurder met verantwoordelijk-heid voor het doel en in harmonie met de groep, dat is het beste", vol-gens Martin van der Jagt, bewoner sinds het eerste uur en voormaligbestuurder. SHW heeft geen huurdersorganisatie meer, maar een jaar-lijkse bewonersvergadering.De Refter is nog het meest zuiver gebleven: de leden/bewonersvergade-ring is het hoogste orgaan. Bestuur en commissies werken zonderextern toezicht.Orkz vult haar bestuur zeer verantwoordelijk in. Voor elke tak binnenhet project is een eigen commissie en alles wat niet direct woongerela-teerd is, is ondergebracht in aparte stichtingen met eigen Raden vanToezicht. Die toezichthouders komen wel uit de eigen kring, ".. omdatalles vertrouwelijk is". En Orkz staat uiteindelijk onder toezicht vanNijestee, al zien ze dat zelf niet zo.SHW en Wbvg hebben een voor corporaties gewone bestuursstructuurmet de verantwoordingseisen die daarbij horen. Soms wijken ze af vande code. In SHW was zulks lang vanzelfsprekend. Nu heeft ??n com-missaris nog een link met `het woud aan stichtingen' binnen de TMbeweging. Sinds een paar jaar zijn de andere drie commissarissen nietmeer verbonden met TM. Volgens directeur Radbout Matthijssenwaarborgt dat kwaliteit in het toezicht. Maar het kan ook de identiteitvan SHW vervagen. "Dat kan nog spannend worden".CONCLUSIE: DE KRACHT VAN EEN NICHEHet wonen in zelfbeheer voorziet in een universele behoefte aan zelf-beschikking. Het is geen modeverschijnsel. Aan de andere kant is heteen organisatievorm die past bij een specifieke doelgroep, mensen dieiets meer willen en kunnen dan wonen, of het nu gaat om klussen aanje huis, achter de huisbar staan of mediteren. In de groep moet vol-doende zelfredzaamheid aanwezig zijn: initiatief, vindingrijkheid, lef,doorzettingsvermogen, sociale vaardigheid. Dat hoeft niet voor allebewoners en in dezelfde mate te gelden. Het is een niche in de woning-markt.Er is in de projecten genoeg power om hetgezamenlijk voor elkaar te krijgen, ook al hebbende verenigingen soms moeite om hun leden bij deles te houdenDe panden staan er allemaal netjes bij, er is nauwelijks huurachter-stand. Van verloedering is geen sprake. Er is in de projecten genoegpower om het gezamenlijk voor elkaar te krijgen, ook al hebben de ver-enigingen soms moeite om hun leden bij de les te houden. Een vang-net anders dan de `moeder' die een aantal projecten vanaf de start albehoedde, is niet nodig gebleken.Noten1 o.m. Internationale Bauausstelling Berlin 1987 en Huis-in eigen-hand2 Woningbouwvereniging Gelderland (Wbvg), Stichting Harmonisch Wonen(SHW) ofwel het Sidhadorp in Lelystad, De Refter in Ubbergen bij Nijmegen.Het Oude Erkazet (voormalige Rooms Katholiek Ziekenhuis) of Orkz inGroningen was ook een SEV experiment maar viel buiten het project'Zelfbeheer in de huursector'.3 Zelfbeheer in de huursector, SEV advies, 1988.4 T. Brandsma en J.K. Helderman , Bewonersco?peratie kan betrokkenheid ver-hogen, en in TVV 2009/55 A. Duivestein,' De woonco?peratie, op weg naar een zichzelf organiserendesamenleving', 2013. Zie ook 'Politiek wisselgeld pakt voor woonco?peratie uitals startkapitaal', Eric Harms, TVV 2014/5.6 'Woningco?peraties en het recht om te beheren. Manifest.', Joke Bakker(voorzitter LSA), Peter Boelhouwer (TU Delft), Marja Elsinga (TU Delft), VincentGruis (TU Delft), Marie-Annet van Grunsven (voorzitter zelfbeheerproject DeTeil Rotterdam), Trevor James (Vannimwegen), Ronald Paping (directeurNederlandse Woonbond), Ties de Ruijter (directeur LSA), Jan van der Schaar(Rigo), Andr? Thomsen (TU Delft).