Werelderfgoed verdient draagvlakDe programmalijn Werelderfgoed laatzien dat ook dit universele erfgoedonlosmakelijk verbonden is met deruimtelijke context. Want in ons kleineen volle land kan het bijna niet andersdan dat de erfgoederen op de UNESCO-Werelderfgoedlijst in een omgevingliggen waar ook gewoon gewoond engewerkt wordt. Daar vinden ruimtelijkeontwikkelingen plaats die een kans ofjuist een bedreiging kunnen zijn. Vooriedereen is helder dat werelderfgoedwordt beschermd omdat het uniek is inde wereld en omdat deze plaatsen engebieden het verhaal van Nederlandvertellen. Van belang is dit nationalekarakter zichtbaar te maken en tehouden. Daarom zijn veranderingenalleen mogelijk als de uitzonderlijkeuniversele waarde van het erfgoedKiezen voor Karakter!', een uitwerkingvan de Structuurvisie Infrastructuur enRuimte (2011). De Rijksdienst voor hetCultureel Erfgoed is verantwoordelijkvoor de uitvoering van dit beleid in deperiode 2012-2016. Vijf prioriteitenstaan op de agenda en zijn leidend voorde inzet van het Rijk: landschap, water,krimp, wederopbouw en werelderfgoed.Nederland verandert voortdurend doorallerlei ruimtelijke ingrepen die nodigzijn voor de realisatie van bijvoorbeeldduurzame energie of voor het behoudvan droge voeten. Vanuit deze VisieErfgoed en Ruimte (VER) wil de overheidervoor zorgen dat bij al die ruimtelijkeveranderingen erfgoed vanaf het beginin plannen wordt meegenomen en eenintegraal deel uitmaakt van hetlandschap na de ingreep.Een kathedraal van stoom, een idealefabriek, bewoningssporen die terug-gaan tot ver in de prehistorie, 135kilometer verdedigingslinie rondomAmsterdam en negentien typischNederlandse molens bij elkaar in eenpolder. Zomaar een greep uit dewerelderfgoederen die Nederland rijkis. Op dit moment staan deze uniekegebouwen en historisch waardevollegebieden er redelijk goed bij, maar zijnze ook op lange termijn bestand tegende druk van buitenaf?De vraag of de Nederlandse werelderf-goederen bestand zijn tegen de drukvan buiten sluit nauw aan bij eennieuwe fase van ontwikkelingsgerichteerfgoedzorg van de rijksoverheidgetiteld `Visie Erfgoed en Ruimte,Kinderdijk toeristische trekpleisterFoto: David van der Mark, CC BY SA 2.0Ben de VriesRijksdienst voor het Cultureel Erfgoedb.de.vries@cultureelerfgoed.nl28 2015/04 S+ROThemaWerelderfgoedWerelderfgoedverdient draagvlakstaan drie doelstellingen. Ten eerstemeer bekendheid en beleefbaarheid vande werelderfgoedsites.1 Ten tweede eenbetere bescherming van de werelderf-goederen zodat partners, en met namebestuurders, de instandhouding vanmonumenten nog meer zien als eenopgave van nationaal belang.2 En dat,ten derde, versterkt de onderlingesamenhang en de wens tot meersamenwerking.Sinds 2012 zijn ruim dertig projectenvan start gegaan. Het betreft zowelgrootschalige en kostbare projectenvan bijvoorbeeld inrichtingsplannenvan terreinen bij Kinderdijk en hetWoudagemaal (zie pagina 29), alskleinschalige projecten zoals het latenuitvoeren van een Heritage ImpactAssessment, booronderzoek ofeducatieplan. Ook kan het gaan om hetrealiseren van nieuwe toeristischeinfrastructuur (onder andere gebieds-borden) of een museale presentatieover `het verhaal van het werelderf-goed' in een bezoekerscentrum. Het Rijkinvesteerde via de Visie Erfgoed enRuimte tot nu toe ruim drie?nhalfmiljoen euro in werelderfgoed. Mede-overheden en andere partners in hetveld voelen zich door deze rijksbijdragegesteund en dragen vervolgens hunsteentje bij aan het welslagen van deprojecten. Verder bevorderen deprojecten kennis- en netwerkontwikke-ling bij beheerders van werelderfgoede-ren en maken ze de inwoners steedsenthousiaster en meer betrokken. >>Voorbeeldprojecten van gebiedsgerichte erfgoedzorgwordt behouden of versterkt. Vandaardat niet zomaar zonnepanelen in delege en weidse droogmakerij deBeemster gelegd kunnen worden of deschootsvelden van de Stelling vanAmsterdam bebouwd. En daarom werdde geplande komst van vijf nieuwe,honderd meter hoge windturbines in dehistorische polders rond de molens vanKinderdijk afgeblazen, omdat ze eennegatief effect zouden hebben op debeeldbepalende zichtlijnen en dekernkwaliteiten van deze eeuwenoude`watermachine' aantasten.Gebiedsgerichte erfgoedzorgverbindt partijenCentraal in het Werelderfgoed-pro-gramma van de Visie Erfgoed en RuimteKinderdijk, herontwerp M&DBarchitectenS+RO 2015/04 29ThemaWerelderfgoedWerelderfgoedverdient draagvlak30 2015/04 S+ROThemaWerelderfgoedWerelderfgoedverdient draagvlakOnder: Van NellefabriekFoto: Hanno Lans CC BY 2.0Boven: WoudagemaalBron: beeldbank Rijksdienst voor hetCultureel ErfgoedDe volgende vijf voorbeelden laten zienhoe gebiedsgerichte erfgoedzorgwerkt, hoe de uitstraling van dewerelderfgoederen kan wordenvergroot en de samenhang tussen debetrokken partijen geborgd.Herinrichting entreezonevan molencomplexKinderdijk-ElshoutWie aan Kinderdijk denkt, denkt aanmolens. En wie aan molens denkt, denktaan Holland. Kinderdijk is dan ook hethistorische icoon van het Nederlandsewaterbeheer, al sinds 1740. Jaarlijksbezoeken ruim driehonderdduizendbinnenlandse en buitenlandse toeristendit weidse molenlandschap. De huidigeinrichting van het ontvangstgebied isS+RO 2015/04 31ThemaWerelderfgoedWerelderfgoedverdient draagvlakVan NellefabriekFoto: Appie Verschoor, CC BY SA 2.0nieuwe aanmeerplekken voor rond-vaartboten cre?ren en een gescheideninfrastructuur voor fietsers, voetgan-gers en auto's. Bovendien was eennieuw uitkijkpunt nodig en eenbezoekerscentrum dat moest bijdragenaan een solide economische basis voorde instandhouding van Kinderdijk.Kortom, de bezoekersstromen op eenoverzichtelijke en veilige wijze verwer-ken zonder de uitzonderlijke kwaliteitvan het gebied ? van zowel hetachttiende-eeuwse molenlandschap alsde beleving van de complete `waterma-chine' ? aan te tasten.De vakjury ontving maar liefst 132inzendingen en koos uiteindelijkunaniem voor het sterke, evenwichtigeen tegelijk bescheiden ontwerp `Levendlandschap in de 21ste eeuw' van M&DBarchitecten, met ARUP Nederland. Hetjuryrapport: `(...) Het plan kenmerktzich door een consequent lijnenspel insamenhang met het landschapsont-werp, dat alleen strakke lijnen trekt ineen verder groene wereld. (...) Er is goednagedacht over de materialisering ende routing. Met name voor de mooiepositionering van de brug net voorbijhet bezoekerscentrum is veel waarde-ring. Deze oplossing wordt tamelijkbriljant genoemd. Zo ontstaat eengoede rondloop en wordt het entreege-bied verrijkt met een waterplein. Ookzal sprake zijn van een geheel nieuwezichtlijn (...). Voor het bezoekerscen-trum is gekozen voor een strakarchitectonisch beeld dat zich dienst-baar opstelt ten opzichte van deverticaliteit van het molenlandschap endaarmee niet wil concurreren (...). De"grotachtige" onderwereld contras-teert met de maximale transparantieboven, hoewel het glazen paviljoennooit echt transparant is (...).'Alvorens uitvoering te geven aan hetontwerp zal het effect ervan op hetwerelderfgoed eerst nog wordengetoetst met behulp van een HeritageImpact Assessment en voorgelegd aanUNESCO in Parijs. Bij positief adviesvindt de oplevering plaats in 2017.Inrichtingsplan vanir. D.F. WoudagemaalOok bij het Woudagemaal in Lemmer ishet een uitdaging de bezoekersstromenin goede banen te leiden. Dat kan alleenals alle betrokken partijen samenwer-ken: het waterschap, de provincieFriesland, de gemeente, de stichtingWoudagemaal en de Rijksdienst voor >>echter niet afgestemd op al diebezoekers. Het is verrommeld enonlogisch ingedeeld. Bomen en gebou-wen blokkeren de zichtlijnen op demolens, goede voorzieningen ontbrekenen bezoekers aarzelen om verder hetgebied in te trekken. Daardoor is deverblijfsduur te kort en loopt men denodige inkomsten mis.De Stichting Werelderfgoed Kinderdijk(SWEK) heeft daarom in 2014 eenopenbare prijsvraag uitgeschrevenvoor een ontwerp van een nieuwaantrekkelijk en hoogwaardig entree-gebied. Een zeer complexe opgave, diebovendien moest voortborduren op debreed gedragen Gebiedsvisie uit 2013.Het ontwerp moest een oplossingbieden voor de parkeerproblematiek,32 2015/04 S+ROThemaWerelderfgoedWerelderfgoedverdient draagvlakhet Cultureel Erfgoed. Onlangs aan-vaardde het adviesbureau Land-id, datveel ervaring heeft in het begeleidenvan ingrijpende veranderingen in hetlandelijk gebied, de opdracht om eennieuw inrichtingsplan en beeldkwali-teitsplan voor het terrein te maken,waarin de diverse ruimtelijke vraag-stukken die rondom het gemaal spelenin samenhang worden beschouwd.En natuurlijk moeten de plannen rechtdoen aan de UNESCO-status enbijbehorende uitstraling. Een heleuitdaging. Zo moet het integrale plangoed aansluiten bij het bezoekerscen-trum dat in 2011 werd geopend en eenrouting opleveren die logisch enaantrekkelijk is voor bezoekers, maarook extra parkeerplaatsen cre?ert diehet uitzicht op het gemaal nietverstoren. Door een groter gebied voorpubliek open te stellen, en bijvoorbeeldde Teroelsterkolk en inlaatsluis goed teontsluiten, kan de drukte meer gespreidworden. Daarbij kan de beleving van hetwater worden vergroot en het begripvan het watersysteem verbeterd. Deaanleg van een nieuwe brug zal hetgebied nog beter toegankelijk maken.Aan de andere kant is het primairebelang van het waterschap een goedwaterbeheer en een veilige werkomge-ving in en om het Woudagemaal, vooraltijdens `draaidagen'. Het is daarom vanbelang een balans te vinden tussen eenduurzame (en rendabele) exploitatie enwat het grootste nog functionerendestoomgemaal ter wereld ?n hetomringende gebied aankan.Ontsluiting Van NellefabriekBij de jongste loot aan de stam van hetwerelderfgoed spelen andere kwesties.In juni 2014 werd de Rotterdamse VanNellefabriek als een uniek icoon van hetmodernisme in de industri?le architec-tuur beschouwd en aan de Werelderf-goedlijst toegevoegd. Was het ooit eenfabriekscomplex voor het bewerken enverpakken van koffie, thee en tabak,inmiddels is het een commerci?leonderneming en verzamelgebouw vancreatieve industrie waar architecten-en designbureaus zijn neergestreken.Het aantal bezoekers is de afgelopentijd sterk gestegen waardoor aanpas-singen aan de bezoekersfaciliteiten enreceptie noodzakelijk zijn geworden.Bovendien dient de stedelijke ontwikke-ling in de bufferzone rond het fabrieks-complex nauwlettend aangestuurd teworden, opdat nieuwe bebouwing indeze zone de zichtlijnen en uitstralingvan de Van Nellefabriek niet schaden.Dit vergt visie en commitment van allebetrokken partijen, waaronder de (com-manditaire vennootschap) VanNellefabriek, de gemeente Rotterdam,de stichting Vrienden en de Rijksdienstvoor het Cultureel Erfgoed. In essentiegaat het om goed beheer, onderhoud enbescherming. Maar tegelijkertijd is eenverbetering van de bereikbaarheid,zichtbaarheid en ontsluiting (wayfin-ding) van levensbelang.Net als bij molens van Kinderdijk en hetWoudagemaal treedt er soms eenspanningsveld op tussen bedrijfsvoe-ring en instandhouding of tussen eenwerkende machine en bezoekers. In hetgeval van de Van Nellefabriek zit diespanning tussen experience en exploita-tie, ofwel tussen de bezoekendearchitectuurliefhebber en de verhuur-baarheid van het complex. Op ditmoment pakt de balans ongunstig uitvoor het bedrijf en zijn aandeelhouderswant de bezettingsgraad is te laag.Door de werelderfgoedstatus krijgt hetcomplex nu meer aandacht en kan hetdoor de grotere naamsbekendheidbeter in de markt gezet worden. Meerbezoekers en nieuwe bezoekersfacili-teiten, zoals ontvangstruimten,museale voorzieningen en horeca zijnwelkom, zolang dat de functionaliteitvan de werklocatie niet aantast. Vanuithet programma Visie Erfgoed en Ruimtezijn vooral inrichtingskosten enontwikkelkosten van het ExperienceCentre gefinancierd. Onlangs is deverbouwing gestart en de openingstaat gepland voor begin 2016.Bestemming bereiktHet klinkt zo logisch: je loopt van A naarB en je komt uiteindelijk op de gewenstebestemming. Maar soms is de routingnaar de werelderfgoedsite gebrekkig enonlogisch, en de toegankelijkheid terplekke voor verbetering vatbaar.Tegenwoordig is een goede bewegwij-zering en wayfinding ? zeker naarmateer meer bezoekers komen ? onmisbaar.Het leidt tot meer draagvlak enbekendheid van de plek ? ??n van dehoofddoelstellingen van de program-malijn Werelderfgoed ? en tot meerbezoekers. Een paar voorbeelden.Vanaf het station Utrecht CS is het alsvoetganger best lastig om de weg naarhet wereldberoemde Rietveld-Schr?-derhuis te vinden. Er ontbreken daar enin het centrum voldoende bordjes omsnel en effici?nt het werelderfgoed aande andere kant van de stad te kunnenbezoeken. Dat geldt ook voor deautomobilist vanaf de snelweg. Daarstaan geen gebieds- of attentiebordendie de automobilist wijzen op bijzon-dere plekken langs de weg. Landen alsDuitsland en Frankrijk strooien er welgraag mee. Nederland is niet altijdzichtbaar trots op zijn werelderfgoed.Daar komt binnenkort verandering in.Door samenwerking met ANWB enRijkswaterstaat als wegbeheerderzullen grote en kleine `bruine borden'worden geplaatst langs de snelweg terhoogte van het Rietveld-Schr?derhuis,de Van Nellefabriek en rond Willemstad,Cura?ao. Nog niet eerder kregen dezeerfgoederen van wereldbelang deborden die zij verdienen. Het werd nietals urgent gezien, het is te kostbaar enhet geduld ontbrak om het lastigevergunningentraject te doorgronden.Gelden vanuit de Visie Erfgoed enRuimte konden net het verschil maken.Bovendien werd het ontwerpbureauMijksenaar als wayfinding expertsS+RO 2015/04 33ThemaWerelderfgoedWerelderfgoedverdient draagvlakBRUIN BORD RIETVELD SCHR?DERHUIS SO - versie 02 - 12 JUNI 2015 - SCHAAL 1:15 (A4)VARIANT-01?2015Rietveld Schr?derhuisUNESCO Werelderfgoedingezet om een visie te ontwikkelen diede Van Nellefabriek en het Rietveldhuisslimmer op de kaart zetten en beteronderdeel maken van het stedelijkweefsel. Die zichtbaarheid en vindbaar-heid zullen leiden tot meer beleving,bekendheid en meer bezoekers. Al gaathet bij het Rietveld-Schr?derhuis nietom dat laatste, want het maximaleaantal bezoekers van veertienduizendper jaar is al bereikt. Meer kan hetgebouw niet aan. Daarvoor is het tekwetsbaar. Het gaat vooral om meerbekendheid bij niet-bezoekers en om deverspreiding van goede informatie overhet huis in de stad onder bijvoorbeeldde Utrechters of toevallige voorbijgan-gers. Het huis is immers veel bekenderin het buitenland dan in Nederland.Hoofdzaak is dat het Rietveldhuis eenvanzelfsprekend en iconisch onderdeelvan de stad wordt.Bij de Van Nellefabriek gaat het om deweg ernaartoe te vinden, om bewegwij-zering en (digitale) informatievoorzie-ning naar en op de plek zelf, dus zowelde binnen- als de buitenruimte van hetgrote fabriekscomplex. En dat is hardnodig omdat het aantal bezoekers sterkis toegenomen nadat het in 2014 op deWerelderfgoedlijst is geplaatst.Sauna in de StellingEen laatste voorbeeld. Aan water geengebrek bij de Stelling van Amsterdam(1874-1914). Deze `stadsmuur van water'is als monument van defensieve enwaterstaatkundige techniek doorUNESCO erkend als werelderfgoed. Datwater en wellness goed bij elkaarpassen, laat het Fort aan de Nekkerwegzien dat in 2012 werd omgetoverd tot`Fort Resort Beemster' met sauna,hotel, restaurants en vergader- entrouwlocatie.Het fort, strategisch gelegen op descheidslijn van twee werelderfgoede-ren: de Beemster en de Stelling, heeftde afgelopen honderd jaar diversefuncties gehad, waaronder eengevangenis en munitiedepot. De laatstetwintig jaar stond het fort echter leeg.De particuliere eigenaar wilde hetverdedigingswerk herbestemmen totwellness-spa-resort. `Behoud van heterfgoed door exploitatie' was daarbijhet devies. Vervolgens maakte financi-ele ondersteuning van de provincieNoord-Holland de transformatie van ditprovinciale monument mogelijk. >>Onder: Wayfinding Rietveld-Schr?derhuisBron: Rijksdienst voor hetCultureel ErfgoedBoven: Rietveld-Schr?derhuisFoto: Andrew Sides CC BY NC 2.034 2015/04 S+ROThemaWerelderfgoedWerelderfgoedverdient draagvlakFort Resort Beemster in Fort aan deNekkerwegFoto: Fort Resort BeemsterIn het begin was er kritiek op debovenuitbouw op het fort, op de extraparkeerplaatsen, de bomenkap en derust die verstoord zou worden in hetnationaal landschap. Na enkeleaanpassingen is er uiteindelijk eenfunctioneel, duurzaam (CO2 neutraal)en stijlvol complex gerealiseerd. Demodernisering vond vooral binnenin enonder het fort plaats, zonder debuitenkant teveel aan te tasten. Overalin het complex is de historie nogvoelbaar en zichtbaar. De lampen,kozijnen en stalen deuren zijn behoudenen de oorspronkelijke zuiverings- enontijzeringsinstallaties opnieuw ingebruik genomen. Bijzonder is dat deoriginele betonnen buitenmuur doorafgraving zichtbaar is gemaakt. Daarwaar vroeger kille kanonnen stonden ingeschutskoepels, kan de bezoeker zichnu onderdompelen in warmte enontspanning. En daar waar eerstmilitairen in alle eenvoud verbleven, kanje nu luxueus overnachten. Kortom, eengeslaagde herbestemming.TrotserHet Werelderfgoedprogramma VisieErfgoed en Ruimte toont aan dat hetRijk zich sinds jaar en dag verantwoor-delijk voelt voor het werelderfgoed enS+RO 2015/04 35ThemaWerelderfgoedWerelderfgoedverdient draagvlakFort Resort Beemster in Fort aan deNekkerwegFoto: Fort Resort Beemsterdie verantwoordelijkheid ook neemt.Tegelijkertijd bereikt het programmahet gewenste effect: het werelderf-goed is meer dan voorheen bekend,beleefbaar en gewild. Nederland wordttrotser op erfgoed van wereldbelang. Noten1 Voor meer informatie zie: NulmetingVER-programma Werelderfgoed.Publieksonderzoek uitgevoerd door bureauVeldkamp, Amsterdam, 2014. Najaar 2016wordt een effectmeting uitgevoerd.2 Evaluatie bescherming UNESCOWerelderfgoed uitgevoerd doorRoyalHaskoningDHV, december 2014, inopdracht van de Rijksdienst voor hetCultureel Erfgoed.Ben de Vries is historicus en is alsprogrammaleider Werelderfgoed VisieErfgoed en Ruimte werkzaam bij deRijksdienst voor het Cultureel Erfgoed inAmersfoort. Hij werkt nauw samen metDr? van Marrewijk, landelijk co?rdinatorWerelderfgoed.