PlatformWarmtenetwerkenvoorduurzamestedenbouwStadswarmte maakt de opwekking van energie minder afhankelijk van fossiele brandstoffen. Ook wordt de CO2-uitstoot vanhuishoudens minder. In navolging van Kopenhagen, Stockholm en M?nchen, waar stadswarmte al standaard is, richten ookNederlandse gemeenten zich op deze verduurzaming van buurten en steden. Wat leren de praktijkervaringen in Amsterdamen Rotterdam over de toekomst van duurzame warmte-energie? Lynsey Dubbeld vroeg het aan verschillende betrokkenen,van energieleverancier tot wethouder.44 2015/03 S+ROPlatformWarmtenetwerkenStadswarmte in aanlegFoto: Jorrit LousbergPlatformtapwater en verwarming. De warmte ishier een bijproduct van de elektrici-teitsopwekking uit de afvalverbrandingvan het gemeentelijke Afval EnergieBedrijf (AEB). Ook andere bronnen vanrestwarmte spelen een rol, zoals vanbiovergistings- en waterzuiveringscen-trales. Door in de toekomst nog meerenergiebronnen toe te voegen, kan hetstadswarmtesysteem als solidedistributienetwerk gaan fungeren, zo isde gedachte.In Buiksloterham worden zo'n 4.000woningen en 200.000 vierkante meterbedrijfsruimte gerealiseerd. Project-ontwikkelaars zijn in 2010 uitgedaagdom voor vier kavels duurzame plannenin te dienen voor alle woon- enwerkfuncties op het voormaligeindustrieterrein. De gemeente heeft bijde keuze duurzaamheidscriteria latenprevaleren boven grondopbrengsten.Inmiddels hebben allerlei betrokkenen? waaronder collectieve zelfbouwersen lokale ondernemers ? actie onder-nomen om van Buiksloterham eenduurzaam gebied te maken. En in maartondertekenden twintig partijen hetmanifest Circulair Buiksloterham. `Ineen circulaire stad komt alles samenwat we willen bereiken: mindervervuiling, minder afval en gebouwendie hun eigen energie produceren,' zeiwethouder Choho bij de presentatie vanhet manifest. `De Buiksloterham wordteen voorbeeld van de nieuwe stad.' >>In steden zoals Kopenhagen, Stockholmen M?nchen is stadswarmte al destandaard. Op grote schaal hebbengasgestookte cv-ketels hier plaatsge-maakt voor een aansluiting op hetstadswarmtenetwerk. In Denemarkenis de transitie het resultaat van eenoverheidsbesluit in de jaren 1970.Stadswarmte zou het land minderafhankelijk maken van fossiele brand-stoffen. De warmtenetten brengen ookandere voordelen mee, zo is inmiddelsruimschoots bekend. Stadswarmtevermindert de CO2-uitstoot vanhuishoudens , en is een veilig enbetrouwbaar systeem voor warmtapwater en ruimteverwarming.Uit studies van het PBL (Planbureauvoor de Leefomgeving) blijkt dat bijnaeen vijfde van de gebouwde omgevingin Nederland binnen het bereik ligt vanstadswarmte. Ook is er voldoenderestwarmte beschikbaar ? afkomstiguit de industrie, en van elektriciteits-centrales en afvalverbranders ? omheel het land te verwarmen. Toch is nietmeer dan drie procent van de Neder-landse woongebouwen aangesloten ophet netwerk. Het gaat om zo'n 600.000woningen in totaal.Stadswarmte staat bekend als milieu-vriendelijk: restwarmte van energie-centrales en andere installaties wordtop deze manier nuttig gebruikt, enhelpt de CO2-uitstoot en het fijnstof insteden terug te dringen. Gemeentenmet ambitieuze klimaatdoelstellingenhebben stadswarmte dan ook steedsmeer in het vizier. `Benutten vanrestwarmte vermindert de lokaleCO2-uitstoot met 50 tot wel 100procent. Van de schonere lucht hebbensteden direct profijt,' zegt Alexandervan Ofwegen, directeur Warmte vanenergieleverancier Nuon.Duurzame nieuwbouwAmsterdam kent een lange historie vanstadswarmte. Sinds 2008 geldt datnieuwbouwwoningen standaard vanstadswarmte worden voorzien (tenzijer zwaarwegende belangen zijn om ditniet te doen). Ook in de toekomst heefthet systeem een plek in de energievoor-ziening van de stad, zegt wethouderAbdeluheb Choho. `Het college wil deverduurzaming van Amsterdamversnellen. Zodat we in de toekomsteen stad zijn waarin geen fossieleenergie meer nodig is. Daar hoort bijdat we de warmte voor onze woningenen bedrijven meer en meer halen uitandere, duurzame bronnen. Stads-warmte is dan een goede keuze. Hetpast ook bij de stad vanwege de grotewoningdichtheid en korte afstanden.'De gemeente wil in 2040 ongeveer dehelft van de woningen hebben aange-sloten op stadswarmte. Het is debedoeling dat het aandeel duurzameenergie in 2020 al 20 procent hoger ligtdan nu, blijkt uit de Agenda Duurzaam-heid die Choho en zijn collega's dit jaarpresenteerden.Bij de gebiedsontwikkeling in bijvoor-beeld Buiksloterham (in Amsterdam-Noord) en Houthavens (in de Spaarn-dammerbuurt in West) is stadswarmteonderdeel van duurzame nieuwbouw-projecten. Het is de bedoeling datHouthavens de eerste klimaatneutralewijk van de stad wordt. Om dit tebereiken, past de gemeente bij de bouween pakket aan duurzame en energie-besparende maatregelen toe. Hetstadswarmtenet zorgt voor warmRestwarmte ?n zonnecollectoren in AlmereEen groot deel van de huishoudens in Almere ? waaronder alle woningenin stadsdeel Almere Poort ? is aangesloten op het stadswarmtenetwerk.Daarnaast voorziet het zogenoemde Zoneiland, waar 520 zonnecollecto-ren zijn geplaatst, de 2.700 woningen in de nabijgelegen nieuwbouwwijkNoorderplassen-West van duurzame warmte. Met een oppervlakte van7.000 vierkante meter is het Zoneiland ??n van de grootste zonnecollecto-renvelden ter wereld. In de collectoren wordt water verwarmd door de zon,dat vervolgens in het stadswarmtenet wordt gepompt voor verwarming enwarm tapwater. In totaal kunnen de collectoren 10 procent van de jaarlijksewarmtebehoefte van de nabijgelegen woonwijk leveren. De overige 90 pro-cent levert Nuon met restwarmte uit een elektriciteitscentrale in de regio.S+RO 2015/03 45PlatformWarmtenetwerkenLynsey DubbeldLeene Communicatielynsey@leenecommunicatie.nlPlatformStadswarmte behoort ? samen metzonnepanelen en windmolens ? tot dekern van de energievoorziening inBuiksloterham. `Windmolens zijn instedelijke gebieden vaak lastig teplaatsen en de beschikbare ruimte voorzonnepanelen op daken is meestalbeperkt,' zegt Alexander van Ofwegenvan Nuon. `Een stelsel van ondergrond-se buizen dat restwarmte en duurzamewarmte transporteert kan danuitkomst bieden. Warmte die verderlokaal niet nuttig gebruikt kan worden,zorgt dan voor warm tapwater enverwarming van woningen. In Buikslo-terham verwachten we door de inzetvan warmte een CO2-besparing van 70procent te realiseren.'Het warmtenet waarop Buiksloterhamwordt aangesloten, maakt gebruik van(rest)warmte van de afvalverwerking inindustriegebied Westpoort. WestpoortWarmte, een joint venture tussen hetgemeentelijke Afval Energie Bedrijf(AEB) en Nuon, gaat de restwarmteleveren. Een deel van de restwarmte isafkomstig van de vergistings- enwaterzuiveringsinstallatie vanOrgaworld in het Westelijk Havenge-bied. Ook is het plan om de gasgestook-te Diemer centrale, waarvan derestwarmte al wordt gebruikt inzuidelijke en oostelijke delen vanAmsterdam (en in Almere), aan hetsysteem te koppelen.Een forse uitdaging voor gemeenten diecirculaire woon- en werkgebiedennastreven is om duurzame elektriciteitop te wekken binnen de grenzen vanwijken of stadsdelen. Strikt genomenvereist circulair bouwen dat deenergievoorzieningen zoveel mogelijkbinnen het gebied worden gerealiseerd.Omdat stadswarmte op het schaal-niveau van de stad wel werkt, past hetsysteem toch in de circulaire ambitiesvan de gemeente Amsterdam.Nuon ziet bovendien mogelijkheden omlokale energiebronnen te koppelen aanhet stedelijke net, benadrukt VanOfwegen. `Bewoners die oplossingenzoeken voor de eigen, lokale energie-voorziening kunnen gebruik maken vande back-up van stadswarmte. Door destructurele afspraken die wij hebbenmet producenten, zoals AEB Amster-dam, is er altijd voldoende warmte-energie beschikbaar. Bijzonder aanBuiksloterham is dat de circulairegebiedsontwikkeling het mogelijkmaakt om verschillende warmtecon-cepten te integreren.'Gronings en Russisch gasOok in Rotterdam, waar de klimaatam-bities van de gemeente zijn opgenomenin het Programma Duurzaamheid, isstadswarmte onderdeel van destedelijke energietransitie. `Omdaadwerkelijk duurzamer te worden,moeten we onze afhankelijkheid vanfossiele brandstoffen afbouwen,' zegtwethouder Pex Langenberg. `Datbetekent: energie besparen door onderandere isolatie van woningen, ?n meerhuizen aansluiten op het stadsverwar-mingsnet. Hierdoor zijn we ook minderafhankelijk van Gronings en Russischgas. En zorgen we voor minder uitstootvan schadelijke stoffen in de regio, dusschonere lucht.'Langenberg spreekt over stadswarmteals `een betrouwbare, duurzame enbetaalbare warmtevoorziening,robuust en toekomstbestendig'. Hetstadswarmtenet, waarop nu al zo'n70.000 woningen zijn aangesloten, kanworden gevoed vanuit verschillendebronnen. Zoals restwarmte uit deindustrie in de Rotterdamse haven. `Dangaat het om een afvalproduct uit hetprimaire proces, dat waarde krijgt doorhet te koppelen aan de huishoudens inde stad. Uiteindelijk verwacht ik dat ernog duurzamere bronnen een aanslui-ting zullen krijgen op het warmtenet,zoals geothermie uit het Westland.' OokNuon wil in de toekomst steeds meerbronnen op het warmtenet aansluiten,aldus Van Ofwegen. `Dit kan een mixvan duurzame en restwarmtebronnenzijn. Een deel van onze klanten wilgraag een groei naar 100 procentduurzame warmte, een andere groepvindt restwarmtegebruik al een mooiebijdrage aan het milieu en wil vooraleen lagere prijs.'Warmte-uitwisselingRotterdam kan een spilfunctie gaanvervullen in de warmtevoorziening inZuid-Holland. E?n van Europa's grootsteenergie- en afvalcentrales, AVRRozenburg, is al sinds 2014 gekoppeldaan het stadswarmtenet van Rotter-dam. Bovendien produceert de Rotter-damse haven zo veel restwarmte datdaarvan regionaal geprofiteerd kanworden. Onder de noemer Warmtero-tonde werken inmiddels 25 partijen ?waaronder de provincie en de gemeen-ten Den Haag, Delft, Westland enRotterdam ? samen om via eennetwerk van warmteleidingen deRotterdamse industrie te verbindenStedelijke ambities met duurzame warmteDe gemeente Amsterdam heeft de ambitie om in 2040 zo'n 230.000 woningenop het warmtenet te hebben aangesloten. Dat is bijna de helft van de bebou-wing in de stad. Sinds 2008 is aansluiting op het stadswarmtenet als ver-plichting opgenomen in de lokale bouwverordening. In 2020 zouden al 102.000woningen over stadswarmte beschikken.Ook in Rotterdam is stadswarmte onderdeel van gemeentelijke duurzaam-heidsplannen. De verwachting is dat de Rotterdamse haven in 2025 genoegrestwarmte levert om een miljoen huishoudens van warmte te voorzien. In2030 zou de helft van de 300.000 Rotterdamse huishoudens met deze bronverwarmd worden. Het is de bedoeling dat in de jaren daarna ook de helft vanhet overige vastgoed in de stad op het warmtenet wordt aangesloten.46 2015/03 S+ROPlatformWarmtenetwerkenPlatformmet huishoudens en kantoorpanden, enmet glastuinbouw. Uiteindelijk zou inZuid-Holland een warmte-uitwisse-lingssysteem ontstaan waaropverschillende aanbieders en afnemersvan warmte worden aangesloten. Mayavan der Steenhoven, programmadirec-teur van de Warmterotonde: `Wijhebben de visie dat in Zuid-Holland eeninfrastructuur wordt gerealiseerd waarallerlei bronnen aan kunnen wordentoegevoegd. Zodat je in de toekomst uitallerlei warmte- en energiebronnenkunt gaan kiezen. Dat is een prettigegedachte, want er komen al steedsmeer duurzame innovaties op gang.Zoals Power To Heat, waarbij overtol-lige wind wordt opgeslagen zodat je dielater kunt gebruiken voor de warmte-voorziening.'De koppeling van warmtenetten zoalsdie in de regio Rotterdam wordtontwikkeld, is niet voor elke regiogeschikt, erkent Van der Steenhoven.`De kunst is om stadswarmte uit terollen op locaties waar dat de meestkosteneffici?nte en duurzame oplos-sing is. Maar het is wel altijd een goedidee om een infrastructuur te bouwenwaaraan op termijn duurzame warmte-bronnen kunnen worden toegevoegd.Uiteindelijk kunnen dankzij de veleinnovaties zoveel bronnen beschikbaarkomen, dat het stadswarmtenetwerkals basisinfrastructuur voor duurzamewarmte kan fungeren.'Oud versus nieuwVoor zowel Rotterdam als Amsterdamis verduurzaming van de bestaandewoningvoorraad de grootste uitdaging.In nieuwbouwwijken kunnen isolatie-maatregelen en zonnepanelen relatiefeenvoudig een plek krijgen. Maar indichtbevolkte wijken vol flats zijndaarvoor minder mogelijkheden. `Overvijftig jaar moeten bewoners hier ookprettig kunnen wonen, met eenbetaalbare energierekening. Daar ligtvoor stadsverwarming dus een helegrote kans,' zegt Choho.Om de kansen te verzilveren hebben degemeenten Rotterdam en Leiden begin2015 een samenwerkingsovereenkomstgetekend, vertelt Langenberg. `Wewillen kennis delen over de uitrol vanhet warmtenet. In Rotterdam hebbenwe een kansenkaart gemaakt dieinzicht geeft in welke gebieden deaanleg van warmtenet het meestkansrijk is. Op dit moment is hetprobleem vooral om een sluitendebusiness case voor warmtenetten tekrijgen. Rotterdam heeft die hand-schoen opgepakt en veel partners aanzich weten te binden. Met voldoendebetrokken partijen: een aanjagendeoverheid op gemeentelijk, provinciaalen Rijksniveau, een welwillende markten investerende energiebedrijven.'Volgens Van der Steenhoven is zo'npubliek-private samenwerking bij allegrootschalige warmtenetwerken eensleutel tot succes. `Er is een procesnodig dat bestaande belangen over-stijgt. Door de manier waarop webinnen de Warmterotonde samenwer-ken, ontstaat ruimte om kansen te zien.Op het moment dat partijen in oudedenkpatronen terugvallen, of de eigenbelangen voorop stellen, is het essenti-eel dat er ruimte is om te onderzoekenwaar het gezamenlijke belang ligt. Dater een open mind blijft om te kijken: watis op welke plek het slimste om te doen,hoe is de meeste winst te verwachten,waar ligt het grootste duurzaamheids-effect? Ik ben ervan overtuigd datwarmte een no regret option is: eenwarmtenetwerk is in sommige gebie-den op de lange termijn het goedkoop-ste en meest flexibele systeem vooreen duurzame energievoorziening.'Voor- en tegenstanders zijn het erovereens dat stadswarmte kampt met eenimagoprobleem. Stadswarmte is niethot, aldus Maya van der Steenhoven.Ook Van Ofwegen merkt dat bijstadswarmteprojecten nogal watweerstand te overwinnen is. `Stads-warmte roept helaas nog wel eensstoffige beelden op. Terwijl innovatieveprojecten zoals in Houthavens enBuiksloterham laten zien hoe mooi hetis om naast zon en wind ook milieu-vriendelijke warmte een plek te gevenin de lokale energievoorziening.' Van derSteenhoven vult aan: `Ik hoop dat we opeen gegeven moment in staat zijn om tekomen met proposities die zo goed zijndat gemeenten en consumenten van-zelf voor stadswarmte kiezen. Vooral inde bestaande bouw liggen daarvoorkansen, want daar zijn nu eenmaalminder mogelijkheden om met isolatietot energiebesparing te komen.' Lynsey Dubbeld is senior communicatie-en mediaspecialist bij Leene Communica-tie. Dit artikel is geschreven in opdrachtvan energieleverancier Nuon.Leerervaringen uit AmerbosLevert de aansluiting van bestaande woningen op stadswarmte winst op vooralle betrokken partijen: bewoners, gemeente, woningcorporaties, de huurders-vereniging en Nuon? Om dat te onderzoeken heeft in de Amsterdamse wijkAmerbos, in stadsdeel Noord, een pilot plaatsgevonden. Voor 3.000 woningenis berekend hoe stadswarmte zou presteren ten opzichte van gas. Bijzonder isdat alle belanghebbenden aan tafel hebben gezeten om het rendement uit terekenen van stadswarmte in sociale woningbouw. E?n van de conclusies vanhet onderzoek: bij collectieve systemen, zoals blokverwarming, biedt stads-warmte voor alle partijen winst. Voor bestaande individuele woningen is hetkostenplaatje minder gunstig. Maar daarbij is de duurzaamheidscomponentniet gewaardeerd.S+RO 2015/03 47PlatformWarmtenetwerken