37TIJDSCHRIFT VOOR DE VOLKSHUISVESTING NUMMER 4 AUGUSTUS 2014ACHTERGRONDSTUREN OP GELDSTROMENDOOR DE WIJK VERGROOTRENDEMENTDOOR PIETER BUISMAN, ZELFSTANDIG ADVISEUR STEDELIJKE ONTWIKKELING,JESPER STUYLING DE LANGE, STUDENT TECHNISCHE BESTUURSKUNDEDe stedelijke vernieuwing schuift langzamerhand op naarde wijken uit de jaren `70 en `80. Nu rijk en gemeentenhiervoor de middelen niet meer hebben en het investe-ringsvermogen van woningcorporaties sterk is beperkt,zal die vernieuwing uit het vermogen van de wijken zelfmoeten komen. Dat vermogen wordt nog onvoldoende onderkend. Deblik van betrokken partijen als gemeenten, corporaties en zorginstel-lingen reikt veelal niet verder dan het eigen domein en het stelselwaarbinnen men moet handelen. Optimalisering zoekt men vooralbinnen het eigen werkveld. Dat geldt ook voor de beleidssectoren bin-nen een gemeente. De voordelen over de grenzen van de eigen sectorheen worden niet gezien, ook omdat het eigen belang er niet altijddirect mee gediend is. Een gezamenlijk inzicht in elkaars geldstromenhelpt dat verengde blikveld te verruimen en het verborgen vermogenvan de wijk zichtbaar te maken.Vooral die geldstromen zijn onderzocht die lokaal be?nvloedbaar zijn enrelevant voor betrokken partijen. Directe gegevens op wijkniveau blekennauwelijks beschikbaar. In veel gevallen is daarom een indirecte benade-ring gevolgd en gebruik gemaakt van cijfers uit verschillende jaren enEr stroomt meer geld door de wijk dan wij denken. Hervormingen en decentralisaties bij wonen,werk, inkomen, welzijn en zorg dwingen deze geldstromen scherper in het vizier te krijgen. Eenverkenning in de wijk Ruwaard in Oss laat zien hoe omvangrijk deze geldstro-men zijn. Meersturing op lokaal niveau zal het rendement uit deze geldstromen vergroten.Ruwaardiseenwijkuitdejaren`60en`70waarvanuitverschillendeperspectievendekomendejareninvesteringennoodzakelijkzijn(FotoPieterBuisman)Ruwaardlaatzienomwelkeomvangaangeldstromenhetkangaanenwelkewaardeerinbeslo-tenligt(FotoPieterBuisman)38TIJDSCHRIFT VOOR DE VOLKSHUISVESTING NUMMER 4 AUGUSTUS 2014ACHTERGRONDlandelijke statistieken. Het onderzoek moet daarom gezien worden alseen eerste verkenning die een indicatie geeft van de omvang en deonderlinge verhoudingen. Met deze pragmatische insteek zijn de geld-stromen onderzocht op de thema's inkomen, leefbaarheid en openbareruimte, wonen, welzijn en zorg, energie en water, en communicatie.Als casus is de wijk Ruwaard gekozen, een wijk uit de jaren `60 en `70waar vanuit verschillende perspectieven de komende jaren investerin-gen noodzakelijk zijn. Ruwaard is een typische 'doorzon'-wijk, ruimaangelegd en opgebouwd uit verschillende buurten, elk met een eigen,doorgaans eenvormige opzet. De bevolking van bijna 13.500 inwonersis aan het vergrijzen. De sociaal-economische positie zit onder hetOsse gemiddelde. Tussen de buurten onderling bestaan echter groteverschillen. Van de bijna 6.000 woningen is driekwart grondgebondenen ruim de helft koop. Er staan riante vrijstaande villa's, maar ook degoedkoopste sociale huurwoningen van Oss.(zie tabel 1 en luchtfoto)VEEL GELD IN EEN COMPLEX NETWERKMet 259 miljoen euro vormt 'inkomen uit werk' de grootste geld-stroom die de wijk binnenkomt en de voornaamste bron van de beste-dingen binnen en buiten de wijk. Op de overige onderzochte geldstro-men gaat ruim 66 miljoen euro de wijk in en 64 miljoen euro de wijkuit. De inkomende stroom (exclusief inkomen uit werk) komt voor80% van het rijk en bestaat vooral uit uitkeringen; 15% komt van degemeente en bestaat uit uitkeringen, beheer en onderhoud en onder-steunende activiteiten. De uitgaande stroom komt vrijwel geheel vande bewoners en woningeigenaren in de wijk. De grootste ontvangerszijn de zorgverzekeraars, de woningcorporatie, de energieleveranciersen de hypotheekverstrekkers, elk goed voor een aandeel van 20-25%(zie tabel 2 en figuur 1 en 2).Op korte termijn zullen er forse verschuivingenoptreden in de omvang en verdeling van degeldstromen, zowel aan de inkomende als aan deuitgaande kantBij de inkomende stromen valt vooral de grote omvang op van de stro-men uit het sociale domein. Jaarlijks komt 36 miljoen euro de wijkbinnen aan aan inkomen gerelateerde uitkeringen. Deze stroom gaatnaar bij benadering 40% van de huishoudens. In 2010 betrof dat 890AOW-uitkeringen, 290 bijstandsuitkering, 980 uitkeringen vanwegearbeidsongeschiktheid en 330 vanwege werkloosheid. Bij zorg en wel-zijn gaat het om ruim 19 miljoen euro. Daarvan komt 2,6 miljoen vande gemeente vanuit de WMO in de vorm van zorg in natura en per-soonsgebonden budget. Het overige komt van het rijk via de AWBZ:bijna 9,4 miljoen voor intramurale zorg (binnen en buiten de wijk) en7,4 miljoen voor extramurale zorg. In het kader van deze verkenningkonden geen gegevens verkregen worden over de bestedingen in dereguliere zorg. Deze staan tegenover de 14,5 miljoen euro die bewonersin Ruwaard betalen aan premies voor de zorgverzekering.In vergelijking met het sociale domein is de omvang van de inkomen-de geldstromen uit het fysieke domein met 13% bescheiden te noemen.Op basis van gegevens van BrabantWonen zijn de bestedingen aanbeheer en onderhoud van de huurwoningen geraamd op 6,3 miljoeneuro. De gemeente besteedt aan beheer en onderhoud van het openba-re gebied een kleine 2 miljoen en samen met de corporatie nog een halfmiljoen aan verbetering van de leefbaarheid.Bij de uitgaande stromen domineren de uitgaven aan woonlasten. Degrootste posten vormen de uitgaven aan huur (16,9 miljoen), hypo-theekrente (11,6 miljoen) en energie (12,1 miljoen). Daar komen noguitgaven aan water, zuivering, afval en telecom bij en een klein bedrag(1,1 miljoen) aan OZB. Met de verhuurderheffing gaan de corporaties2,2 miljoen euro afdragen aan het rijk. Daartegenover ontvangen eenkleine 1.200 huishoudens in totaal 2,4 miljoen euro aan huurtoeslag.In de uitgaven aan energie zit een zware belastingcomponent. Per sal-do dragen de huishoudens in Ruwaard op een verbruik van 7,8 miljoeneuro voor gas en elektra nog eens 4,3 miljoen euro af aan energiebelas-ting en BTW. Tabel 3 en figuur 3 en 4 laten de onderliggende complexi-teit zien van de geldstromen op energie.Geen geldstroom, maar wel een interessant gegeven is de WOZ-waarde. Van de sociale huurwoningen bedraagt deze gemiddeld 166.000,-, van de particuliere huurwoningen 179.000,- en van dekoopwoningen 240.000,-. Tegenover de laatste staat een gemiddeldehypotheekschuld van naar schatting 83.000,-.Kengetallen Ruwaard 2013Ruwaard Ossabs. % %Inwoners 13.416 100,0 100,0- 0-19 jaar 22,0 23,1- 20-64 jaar 55,7 59,9- 65 jaar e.o. 22,4 17,0- autochtoon 68,1 83,1- allocht. westers 10,0 7,8- allocht. niet-west. 20,8 9.1Woningen 5.875 100,0 100,0- koopwoningen 3.115 53,0 63,2- sociale huur 2.242 38,2 29,2- part. huur 470 8,0 5,7- overige 48 0,8 1,9- eengezins 76,9 78,9- meergezins 22,9 20,1bron: OssStatGemiddeld inkomen, 2010Ruwaard Ossper inwoner 19.700 21.100per huishouden 31.700 34.700bron: OssStat39ACHTERGRONDTIJDSCHRIFT VOOR DE VOLKSHUISVESTING NUMMER 4 AUGUSTUS 2014GROTE VERSCHUIVINGEN OP KOMSTBovengeschetst beeld is gebaseerd op cijfers uit de periode 2010-2012.Sindsdien is er veel in beweging. De economische crisis zal zijn gevol-gen hebben gehad op het gemiddelde inkomen en het aantal uitkerin-gen. Met de decentralisaties bij werk, zorg en welzijn krijgt degemeente vanaf 2015 een grotere verantwoordelijkheid voor de uitke-ringen, maar zal dat moeten doen met minder geld. Ook de zorgverze-keraars krijgen een deel van AWBZ voor hun rekening.Extramuralisering van de zorg moet de zorgkosten omlaag brengen,maar vereist investeringen in de aanpassing van woningen en dienst-verlening waarvoor de verantwoordelijkheid bij andere partijen ligtdan de verzekeraars.De hervorming woningmarkt heeft bij huur en koop geleid tot aan-scherping van regelingen, verhoging van woonlasten en beperking vanhet investeringsvermogen van particuliere eigenaren en corporaties.Meer huishoudens zijn aangewezen op huur, nu de toegang tot dekoopmarkt is beperkt. Daartegenover kunnen besparingen in energie-gebruik de woonlasten omlaag brengen en bieden fondsen steun in definanciering van de daarvoor benodigde investeringen.De 'participatiesamenleving' gaat er bovendien vanuit dat burgers veelmeer zaken zelf regelen en bekostigen.Op korte termijn zullen er dus forse verschuivingen optreden in deomvang en verdeling van de geldstromen, zowel aan de inkomende alsaan de uitgaande kant. De 'sturing' zal daarbij veel meer op lokaalniveau komen te liggen, waarbij onvermijdelijk keuzes gemaakt moe-ten worden.HET VERDIENPOTENTIEEL TE ACTIVERENDeze beweging naar het lokale niveau biedt kansen om meer rende-ment uit de geldstromen in de wijk te halen. Een belangrijke stimulansdaarbij is de technologie die het mogelijk maakt zaken die steeds meerhet alleenrecht van grote partijen leken te worden, weer lokaal en opkleine schaal voort te brengen. Een evident voorbeeld is de opwekkingvan energie. Voor Ruwaard is verkend wat het verdieneffect van ener-giebesparing (isolatie) en -opwekking kan zijn. Rekening houdend metde verschillende woningtypes, reeds getroffen maatregelen en deeigendomsverhoudingen zou op de variabele kosten inclusief btwongeveer 9,1 miljoen euro kunnen worden bespaard (zie tabel 3).Daar staan dan wel een kleine 100 miljoen euro aan investeringentegenover die over 15 jaar en bij 3,5% rente een jaarlijkse last meebren-gen van 8,3 miljoen euro. Per saldo levert dit een besparing op, maargelijktijdig ook een verschuiving in de geldstromen: van energielastenen belastinguitgaven naar hypotheeklasten en huur. De waarde van dewoningen ten opzichte van de schulden laat zien dat in Ruwaard overhet geheel genomen voor deze investeringen een ruime buffer aanwe-zig is.RuwaardiseenwijkinOss404040TIJDSCHRIFT VOOR DE VOLKSHUISVESTING NUMMER 4 AUGUSTUS 2014ACHTERGRONDOok in andere sectoren is een beweging naar lokale productie en finan-ciering. Wat eerst uitgaven waren, zoals bij energie, blijken inkomstente kunnen worden; kosten worden minder omdat de 'overhead' van degrote instellingen er niet meer is; of er worden waarden geactiveerd dievoorheen onbenut bleven of als afval werden afgevoerd. Airbnb enSnappcar zorgen ervoor dat woningen en auto's door tijdelijke verhuurintensiever worden benut. Lokaal potentieel wordt daardoor geacti-veerd. Daarmee wordt niet alleen lokaal economische waarde toege-voegd, ook de sociale en fysieke waarde van de wijk wordt erdoor ver-sterkt. Deze ontwikkeling krijgt een extra impuls door een viertal condi-tionele stappen te zetten.Wat eerst uitgaven waren, zoals aan energie,blijken inkomsten te kunnen wordenTen eerste dienen burgers meer verantwoordelijkheid te krijgen voorzaken die nu collectief voor hen worden geregeld en bepaald. In beginseldienen zij zelf te beschikken over de besteding van hun middelen. Voorwie onvoldoende financi?le middelen heeft om zelf in de noodzakelijkebasisbehoeften te voorzien zijn er toeslagen. Uiteraard vraagt dat ombeoordeling van de rechtmatigheid, maar ook hier is het principe datmensen zelf beschikken over de besteding. Zal de een kiezen voor eengerieflijkere en duurdere woning om zo lang mogelijk alles zelf te blij-ven doen, de ander verkiest lagere woonlasten en besteedt liever meeraan diensten aan huis. Regelgeving en bemoeienis van grote instellin-gen is hierbij overbodig.Omdat men vrij is in de besteding zullen er ondernemers opstaan die degevraagde diensten rechtstreeks aan de burger aanbieden. Zij zullendaarin met elkaar concurreren, en daarom ook innoveren en nieuweproducten en diensten ontwikkelen. Sinds de rollator uit het pakket is,is het een 'cool' ding geworden: nieuw, tweedehands of 'opgepimpt',maar in ieder geval goedkoper, passender en sneller geleverd. Dat valtdoor te trekken naar scootmobiels, aangepaste keukens en badkamers,trapliften, maaltijden, schoonmaak, persoonlijke verzorging, mobiliteitenzovoort.Bekostiging en financiering kan door koop, huur en lease, al naar gelangde consument wenst, maar er is in ieder geval een eigenaar die zichbewust is van de waarde die aan deze diensten en producten is verbon-den en deze daarom zo goed mogelijk zal benutten. Hierbij is een twee-de conditie van belang: een gelijk speelveld met transparante spelregels.Dat wordt nu nog te veel vertroebeld door fiscale ongelijkheid, subsidiesen aanbestedingsregels of de toepassing daarvan.Een derde conditie zit in het doorbreken van de scheidslijnen tusseninstituties. Een deel van het verdienpotentieel van de wijk zit in de bun-deling van de geldstromen over de sectoren heen, bijvoorbeeld dooraanpassing van woningen voor energiebesparing te combineren metlevensloopbestendigheid. Tegen lagere woonlasten ontvangt de bewo-ner dubbel comfort; krijgt de eigenaar waardevoller en couranter vast-goed; en kunnen de zorgpartijen hun diensten effici?nter en goedkoperleveren. Dezelfde euro geeft zo een meervoudig rendement, mits betrok-ken partijen over hun grenzen willen, kunnen en mogen opereren, watin de praktijk - zelfs binnen organisaties - overigens niet eenvoudigblijkt.Hoofdstromeninkomend x mln % uitgaand x mln %AOW 11,2 16,8% Huur 16,9 27,1%Arbeidsongeschiktheid 14,7 22,1% Hypotheekrente 11,6 18,6%WW 5,6 8,4% Energie 10,3 16,5%Bijstand 4,7 7,1% Water 3,1 5,0%AWBZ 16,7 25,1% Afval 1,2 1,9%WMO 2,6 3,9% Telecom 1,5 2,4%Huurtoeslag 2,4 3,6% Verhuurderheffing 2,2 3,5%Onderhoud woningen 6,3 9,5% OZB 1,1 1,8%Leefomgeving 2,3 3,5% Zorgpremie 14,5 23,2%Totaal 66,5 100,0% 62,4 100,0%Verdeling inkomende geldstromen in mln 2,36,32,42,616,74,75,614,711,2Verdeling uitgaande geldstromen in mln 14,51,12,21,51,23,110,311,616,9Hoofdstromeninkomend x mln % uitgaand x mln %AOW 11,2 16,8% Huur 16,9 27,1%Arbeidsongeschiktheid 14,7 22,1% Hypotheekrente 11,6 18,6%WW 5,6 8,4% Energie 10,3 16,5%Bijstand 4,7 7,1% Water 3,1 5,0%AWBZ 16,7 25,1% Afval 1,2 1,9%WMO 2,6 3,9% Telecom 1,5 2,4%Huurtoeslag 2,4 3,6% Verhuurderheffing 2,2 3,5%Onderhoud woningen 6,3 9,5% OZB 1,1 1,8%Leefomgeving 2,3 3,5% Zorgpremie 14,5 23,2%Totaal 66,5 100,0% 62,4 100,0%Verdeling inkomende geldstromen in mln 2,36,32,42,616,74,75,614,711,2Verdeling uitgaande geldstromen in mln 14,51,12,21,51,23,110,311,616,9Bron: onderzoek auteursBron: onderzoek auteursBron: onderzoek auteurs41ACHTERGRONDTIJDSCHRIFT VOOR DE VOLKSHUISVESTING NUMMER 4 AUGUSTUS 2014Niet alle heil komt vanuit het lokale: er blijven zaken die alleen op gro-te schaal goed te regelen zijn. Sterker, ontwikkelingen op lokaal niveaukunnen vaak alleen maar tot stand komen omdat vanuit de groteschaal daarvoor de technische en institutionele condities gebodenworden. De eerder genoemde Airbnb en Snappcar maken activeringvan lokaal economisch potentieel mogelijk niet alleen door vraag enaanbod met elkaar in verbinding te brengen, maar vooral door drem-pels weg te halen voor de lokale aanbieder met faciliteiten als verzeke-ring, borgstelling en beoordeling.De grote institutionele organisaties als gemeenten, woningcorpora-ties, energieleveranciers en verzekeraars kunnen hieraan een voor-beeld nemen. Willen zij hun bestaansrecht verzekeren, dan zullen zijvooral condities moeten scheppen om de lokale economie te laten wer-ken en belemmeringen daarvoor moeten wegnemen. Gelijktijdig moe-ten zij hun actieve rol op het lokale niveau beperken. Dat geeft hun deruimte om zich meer en effectiever te richten zaken die een bovenloka-le aanpak vereisen, en op situaties waarin ingrijpen 'van hoger hand'maatschappelijk noodzakelijk wordt geacht, omdat individuen ofgemeenschappen niet tot zelfbeschikking in staat blijken.GEBIEDSONDERNEMENZelfbeschikking, lokale productie en bundeling van geldstromen lei-den tot activering van lokaal vermogen dat tot nu toe vanuit een behe-rende en verzorgende instelling ongekend en onbenut is gebleven. Datvermogen ligt zowel in de fysieke als in de sociale omgeving en vooralop de verbinding daartussen. De decentralisaties vormen een goedeaanleiding om dit potentieel zichtbaar te maken. De verkenning inRuwaard laat zien waar de grote geldstromen lopen. Daarop zal deinspanning vooral gericht moeten zijn.Natuurlijk heeft burgerparticipatie in het beheer van de openbareruimte een betekenis en kan stadslandbouw het besef van natuurlijkewaarden versterken, maar in financi?le en economische zin ligt hetgrootste verdienpotentieel op de verbinding tussen zorg, werk, wonenen energie. Nu de gemeenten hiervoor meer verantwoordelijkheid krij-gen, hebben zij ook de sleutels in handen om dit potentieel te active-ren; sleutels die de deuren tussen de interne sectoren, portefeuilles enbegrotingsposten moeten openen, de deuren naar andere organisatiesen vooral de deur naar de wijk als onderneming.Dit vraagt van de gemeente (maar ook van andere instellingen) eennieuwe rol en strategie: direct handelen waar het echt moet, maar voorde rest vertrouwen stellen in de zelfbeschikking van burgers, de 'splitincentive' doorbreken, minder regelen maar wel condities scheppenvoor ondernemende en innoverende bewoners en bedrijven die econo-mische waarde toevoegen en daarmee het beslag op collectieve voorzie-ningen verminderen. 10% van de arbeidsongeschikten in Ruwaard weeraan het werk levert meer op dan de OZB. Als met wat minder grondop-brengst of OZB ondernemende en innoverende bewoners en bedrijvendat voor elkaar krijgen, kan de keuze niet moeilijk zijn.Dit artikel is gebaseerd op een onderzoek dat is uitgevoerd in het kader vaneen bachelor eindstage en is begeleid vanuit Royal HaskoningDHV en deTU-Delft.Bronnen:Gegevens zijn verkregen van:- gemeente Oss- BrabantWonen- Rabobank Oss- Zorgkantoor VGZen uit informatiebestanden en websites van onder meer:- CBS- NIBUD- Ministerie SZW- Belastingsamenwerking Oost-BrabantVandebijna6.000woningenisdriekwartgrondgebondenenruimdehelftkoop