Stel u voor: onze rivierdelta als één aaneengesloten natuurgebied, als een Grand Canyon van Oost-naar West-Nederland. De weg hiertoe zit volgens Mirte van Laarhoven, landschapsarchitect bij OKRA Landschapsarchitecten, niet direct in uitvoeringsgerichte ontwerpvoorstellen maar in een geleidelijke verandering van de mindset waarmee we het Nederlandse landschap vormgeven. Hoe kunnen we meer ruimte creëren voor natuurlijke processen en hoe kunnen mens en natuur elkaar niet tegenwerken maar juist samengaan?

De Nederlandse rivierdelta speelt een grote rol in onze nationale identiteit en onze economie. We hebben het vormgegeven zodat we veilig kunnen leven, efficiënt onze schepen er doorheen kunnen laten varen, en erlangs kunnen fietsen wanneer we dat willen. Maar na decennia van bouwen, zijn we uit het oog verloren welk prachtig natuurgebied recht door ons land trekt. Functionaliteit voert de boventoon, de recreatieve waarde bereikt niet zijn potentie, de natuurlijke dynamiek is laag, en de onderhoudsgevoelige waterwegen krijgen door klimaatverandering alleen maar meer uitdagingen.

In de visie Stromende Kracht heb ik bij drie belangrijke schakelpunten in de Nederlandse delta gekeken of er, net als bij de Zandmotor, natuurlijke processen kunnen worden toegepast bij de opgaven die er liggen in het kader van klimaatadaptatie, te weten; de Rijnstrangen, de Bocht van Sint Andries en de Ventjagersplaten. Gebieden met een verschillende karakteristiek en locatie in de delta, maar met vergelijkbare kansen op het gebied van natuurlijke dynamiek, biodiversiteit en ruimtelijke kwaliteit.

Mijn visie voor het rivierenlandschap is een ‘cultureel ontwerp’ Het is geen technische blauwdruk die morgen kan worden uitgevoerd, maar een oproep tot een nieuwe beschouwing van ons riviergebied. Het wil stakeholders laten ‘omdenken’ in hun benadering van opgaves in dit gebied.

Er wordt hard gewerkt aan het rivierengebied. De laatste 15 jaar is de visie van Plan Ooievaar -dat pleitte voor het omvormen van buitendijks agrarisch gebied naar natuur, waarin water en wildernis samen de biodiversiteit en veiligheid zouden verhogen- in de praktijk vertaald in het programma Ruimte voor de Rivier. Het maakte op verschillende plekken meer ruimte vrij voor wateropvang tijdens hoge rivierstanden. ‘Veilig én aantrekkelijk’, zo luidde de doelstelling van dit programma, waarbij er naast waterveiligheid en biodiversiteit ook werd nagedacht over de esthetische en recreatieve waarde van het landschap.

De landschapsvormende karakteristiek van de rivieren werd tot nu toe nooit als één van de hoofddoelstellingen geformuleerd. Terwijl dat wel zou kunnen en het een grote bijdrage zou leveren aan een aantal ontbrekende schakels binnen het natuurnetwerk. Projecten als de Zandmotor hebben aangetoond dat vormgeven met natuur mogelijk is en voordelen heeft op het gebied van onderhoud, ecologie en beleving. Vanuit het motto building with nature werden bij dit project grote hoeveelheden zand voor de kust gestort, die vervolgens door natuurlijke processen als stroming leidden tot een versterking van deze plek waar erosie de kustverdediging teistert.

Het kennisplatform Smart Rivers pleit voor het gebruiken van het natuurlijk DNA als uitgangspunt bij ruimtelijke ontwerpen. Door te kijken naar de oorspronkelijke karakteristiek van verschillende riviertrajecten kan een nieuwe stap gezet worden met betrekking tot gebiedseigen ontwikkeling van riviernatuur. Ook zou het ons kunnen helpen met terugkerend onderhoud zoals het afgraven van opslibbende uiterwaarden, uitbaggeren van verlandende watergangen, uitdiepen van vaargeulen, verharden van oevers tegen afkalving en opspuiten van zandplaten ter bevordering van de biodiversiteit.

Rijn in Beeld stelde in 2012 dat met name de natuurlijke dynamiek nog niet overal voordoende is om een robuust netwerk van natuurgebieden te worden langs de rivieren. We hebben nog te weinig ‘actief zand’, stromende geulen en voedselrijke moerassen, aldus het rapport.

De komende jaren staan er vanuit het Deltaprogramma verschillende opgaven centraal rondom waterveiligheid, versterking van dijken, het waarborgen van voldoende zoetwater en een klimaatrobuuste landschappelijke inrichting. De verhoging van ruimtelijke kwaliteit is echter niet langer door het Rijk als vereiste opgenomen.

Door de jaren heen vormen we de delta zo steeds verder naar onze behoeftes, hierbij wordt tot nu toe weinig gekeken naar de aanwezige landschapsvormende kracht. De Nederlandse ontwerpcultuur blijft voortkomen uit de maakbaarheid van het landschap.

Mijn projectvoorstel benadert de gestelde opgaven vanuit de natuurlijke karakteristiek van verschillende rivierarmen en stelt verhoging van landschappelijke kwaliteit als belangrijke drijfveer om te komen tot de Nederlandse delta als één aaneengesloten natuurgebied; een rijke en dynamische delta met een netwerk van ‘sterke schakels’.

Ik heb gekeken naar wat nodig is om –binnen de begrenzing van dijken- een onderhoudsvriendelijk, biodivers en klimaatadaptief landschap te vormen, waar ruimtelijke kwaliteit en recreatieve mogelijkheden bijkomende voordelen zijn. De ingrediënten voor een rijke en dynamische delta bestaat uit drie componenten te weten; systeemingrepen, ‘landschapsvormers’ en een strategische verbetering van de gebiedsentrees.

De aanleg van dijken, dammen en stroomgeulen zijn ingrepen op systeemniveau. Deze grootschalige ingrepen zijn van invloed op de vormingskracht van stromend water op het landschap, en zijn in te zetten bij projecten bedoeld voor klimaatadaptatie. Op de drie voorbeeldlocaties waar deze visie het‘omdenken’ illustreert wordt gewerkt vanuit de volgende opgaven:

Bij de Rijnstrangen wordt nu bestudeerd of de dichtgeslibte, voormalige rivierarm weer opnieuw zou kunnen meestromen tijdens hoge waterstanden en zodoende naast agrarisch gebruik ook als waterverdeler, en waterbufferend natuurgebied kan functioneren. 

In de Bocht van Sint Andries wordt nagedacht over een hoogwatergeul (ook wel bekent als Varik-Heesselt). Op deze plek wordt bekeken of er naast de Waal een bypass kan worden aangelegd, om zo extra water af te voeren bij hoogwater.

Bij de Ventjagersplaten wordt gekeken hoe het onderwaterleven en de zoetwatervoorziening voor de landbouw kan veranderen wanneer in 2018 de Haringvlietsluizen op een kier worden gezet. Er wordt gekeken welke ingrepen nodig zijn om de kwaliteit in dit gebied te waarborgen voor de toekomst.

Een zuiver technische benadering van deze opgaven zal echter niet leiden tot gebieden waar dynamiek, duurzaamheid, biodiversiteit en landschappelijke kwaliteit toenemen.

Neem als voorbeeld de Bocht van Sint Andries In plaats van te focussen op een technische oplossing, zou het systeem ook kunnen worden omgedraaid, wat ruimte zou bieden voor een veel karakteristieker rivierenlandschap, met meerwaarde op verschillende niveaus. Door de hoogwatergeul juist als nieuwe waterweg te gebruiken, zou de oorspronkelijke loop van de rivier bij Sint Andries zich veel natuurlijker ontwikkelen.

Dit zou niet alleen de (gevaarlijke) bocht voor de scheepsvaart verkorten, het zou ook enorme ruimte geven voor het grootschalige landschapsvormende natuur. Omdat de scheepvaart via de nieuwe geul zou gaan, zou de huidige rivierbocht als dynamische geul kunnen functioneren, waar grote fluctuaties in waterstanden zijn en waarmee een heel ander, rijk en dynamisch natuurgebied zich zou vormen.

Het zou mogelijk ook andere voordelen kunnen hebben. De afgekeurde rivierdijken rond de Bocht van Sint Andries moeten worden versterkt waarbij een duinige versterkingen als pilot zou kunnen gelden voor de vele andere kilometers dijk die met de schaarse dijkenklei moet worden versterkt. Het is hierbij mogelijk dat de rivier zelf het werk voor ons kan doen. In plaats van een groot infrastructureel project waarbij de duinen moeten aanleggen, zou de rivier met haar eigen sedimentafzetting en verstuiving zandheuvels kunnen vormen, in deze bocht haaks op de frequente windrichting.

Naast deze systeemingrepen kan met ‘landschapsvormers’ optimaal worden geprofiteerd van de scheppende krachten van de rivier. Deze kleinschalige, simpele ingrepen gaan uit van het principe van building with nature. Het zijn kortweg stokjes, ingeprikt in het landschap die natuurlijke processen helpen versnellen en nieuwe vormen van recreatie faciliteren. Afhankelijk van maat en vormgeving groeien deze eenvoudige ingrepen uit tot gebruiksobjecten die in het landschap opgaan. Denk bijvoorbeeld aan een mountainbike trail waarbij de hindernissen dienen als zandvanger en zo duinvorming versnellen, een loopbrug die ook dient als water- of sedimentverdeler, of een waterrif dat onderwaterleven herbergt en tevens als duik- of uitkijkbestemming functioneert.

Naast de systeemingrepen en landschapsvormers zou ook gekeken moeten worden naar de beleving van de ontsluiting van het landschap. De gebieden zijn moeilijk te bereiken met de auto, eenvormig voor de fietser, en onduidelijk voor de wandelaar. Door een paar hotspots goed te ontsluiten, kunnen mensen van buiten het gebied makkelijker kennismaken met het rivierenlandschap zonder de rust te verstoren.

Dit functioneert ook als een oplossing voor de mensen die misschien niet op zondag het rivierengebied bezoeken voor recreatie, maar toch misschien wel dagelijks de Nederlandse Delta oversteken. Door bruggen betere en wijdse uitzichten te geven over het Nederlandse rivierenlandschap en hier vervolgens ook een stopgelegenheid of afslag te maken kan meer waardering ontstaan voor de natuurlijke krachten die ons land oorspronkelijk gevormd hebben.

Met de juiste experts en een verandering van de manier waarop we het landschap vormgeven kan het rivierengebied compleet veranderen. Wat nu een snelweg is voor scheepverkeer, zouden paai- en rustplekken voor verwachte terugkerende vissoorten kunnen worden, waarbij mogelijk zelfs de Atlantische Zalm weer kan verschijnen. De ‘nieuwe’ natuur zou ook nieuwe vormen van recreatiegebied met zich meebrengen, zoals paard en mountainbike routes, wandelaars en uitzichtgenieters op wijdse rivierstranden en zelfs kitesurf- en duikbestemmingen langs de rivier.

Het zou Nederland internationaal op de kaart blijven zetten als pionier op het gebied van deltaproblematiek en vormgeven met natuur. En last but not least, het zou de bewoners van het gebied een authentieke, bijzondere en meer diverse leefomgeving geven, in lijn met het oorspronkelijke DNA van de rivier, waarbij veiligheid, economisch gewin en landschappelijke esthetiek met elkaar gecombineerd worden.

Ik ben ervan overtuigd dat door op een andere manier naar het ontwerp van specifieke plekken te kijken er uiteindelijk een heel ander denkbeeld van de Nederlandse rivierdelta kan ontstaan; één die vergelijkbaar is met de grootsheid en natuurlijke kracht van nationale parken als de Grand Canyon, terwijl het landschap toch zijn huidige functies behoudt. De Nederlandse Delta kan daarbij uitblinken in haar eigen stromende kracht en een rijk en dynamisch landschap als bestemming op de kaart zetten. Eén aaneengesloten natuurgebied, met één sterk merk: een dynamisch nationaal park dat zich uitstrekt van de oost- tot westgrens van Nederland, waar nieuwe generaties Nederlanders van kunnen genieten en wat ons ook beschermt tegen hoogwater. Een landschap dat fundamenteel verandert, doordat onze mindset verandert. Waar water het landschap schildert en waar mens en natuur samen in kunnen bestaan.