stedebouwen volkshuisvesting1samsomIngenieursburo's? BOUWKUNDENieuwbouwRenovatieIndustriele projekten? LANDMETENIndustriele metlngenStedebouwkundige metlngenKabel- en leidingreglstratle? CIVIELE TECHNIEKWaterbouwkundige werkenInfrastructurele werkenBeton- en staalkonstrukties? MILIEU TECHNIEKZuiveringsinstallatlesRiolenngenPersleidingenGEOTECHNIEK B.V.INGENIEURSBUREAUAls ingenieursbureau voeren wij opdrachten uit ten behoeve vande Industrie, instellingen, overheid en particulieren.Met de hieronder genoemde afdelmgen zij wij in staat voor Uwerkzaamheden te verrichten in de vorrn van het geven vanadviezen, het doen van opnamen en studies, het maken vanontwerpen, berekeningen, tekeningen en bestekken, het verzor-gen van aanbesteding en opievering.Indien gewenst kunnen onze technici ook ter plaatse assisteren.Voor het verstrekken van nadere mformaties staan wij graag totUw beschikkmg.3513 ER UTRECHTOudenoord 8tel 030-312750telex 70223 n!3044 EJ ROTTERDAMSonnemerestraat 1tel 010-377544telex 24256 nl6881 NG VELPArnhemsestraatweg 8a,Telefoon 085-641 SOO"1017 RB AMSTERDAMKorte Leidsedwarsstraat191-195tel 020-240635telex 16584Alta is al meer dan 40 jaar specialist in stalen enaluminiunn ramen, deuren en gevel-elementen. Voornieuwbouw, verbouw of renovatie.Alta levert het en 5 jaargegarandeerde kwaliteit. Volgensindividuele konstruktie-eisen engeintegreerd in elk ontwerp.Vraag vrijblijvend onzedokumentatiefolder of be! vooreen afspraak.Metalenramenfabriek Alta, Binckhorstiaan 3012516 BC Den Haag, Tel. 070-474831, Telex 34086 Alta nlDIT VOORKOMEN IS BETERDe vergaande verslechtermg vanvooral geveltimmerwerk is vaak methet blote oog nauwelijks te zien.Houtrot kan gedurende telange tijd redelijk wordengecamoufleerd door verf.Daar tijdig doorheenprikken is van groot belangIn het algemeen is regeimatigekontrole op de toestand van vastgoednodig om op tijd de juiste beslissmgen tenemen inzake 't onderhoud.Dat spaart geld.Totaalplan biedt u eeneffektief kontrole-systeem.Totaalplan brengt op systematische wijzealle zwakke plekken m uw vastgoed aan hetlicht. In een helder en onafhankelijk rapportworden aUe bevmdmgen verslagen engeiUustreerd met foto'sNaast onderhouds-kontrole en adviezen verzorgt Totaalplan kompleterapportages op het gebied van energiebesparing, komplete plannenvoor nieuwbouw en verbouwmgen, of delen daarvan zoalsbestektekenmgen, werktekemngen, konstruktie-, installatie- enrevisietekeningenBouwkundig advies- en tekenburo Totaalplan b.v.IJsselsingel 42, 5215 CM 's-HertogenboschTelefoon 073-131009VKonstruktiebedrijvenSTAAL- EN AL U M I N I U M I N D U STR I EIndustrieweg 1 9Telefoon 04930-45025753 PB DeurneTelex 59137?STAALKONSTRUKTIES:voor fabrieksgebouwen, scholen, sporthallen, installa-ties, silo's, trappen en hekwerken' ALUMINIUM RAMEN EN DEUREN:voor utiliteitswerken, nieuwbouw en renovatie; geVso-leerd en ongeTsoleerd? KUNSTSTOF RAMEN EN DEUREN:volledig onderhoudsvrije massieve ramen in diversekleurenkombinaties; met perfecte isolatie en afdich-ting' STALEN RAMEN EN DEUREN:voor bedrijfsgebouwen en technische ruimtes? STALEN DAK- EN WANDBEPLATING:compleet gemonteerd in geisoleerde of ongei'soleerdeuitvoering en voorzien van diverse coatings en bedek-kingen? PROJEKTEN;volledige ontwikkeling en realisatie van turn-key objek-tenSTAAL- EN A LU M I N I U M I N D U STR I EIndustrieweg 1 9Telefoon 04930-45025753 PB DeurneTelex 59137gespecialiseerd ingelijmde houtkonstruktiesbijv.voetgangersbruggenlijmhout bvindustrielaan 10, 5405 ABpostbus 31, 5400 AAuden, tel: 04132-65051*telex 50438OPKONSTRUKTIEBURO VAN ECK& PARTNERS B.V. 070-9914 28*Adviezen voor? Gew. betonconstructies? StaalconstructiesPostbus 606, 2280 AP RIJSWIJK ZHAdviezen en tekenen voor? Bouwkunde? Installaties-- Bestekken-- BegrotingenPROJECT-SERVICE BUREAU070 - 99 14 33*KONSTRUKTIEBEDRIJFSIEM STEUR B.V.KONSTRUKTI EWER KENSTALEN RAMEN, DEUREN EN PUIENSTAALSTRAAL- ENMETALLISEERINRICHTINGPARALLELWEG7,1131 DM VOLENDAMTELEFOON (02993) 63272 EN 63136staalkonstrukties voor:scholen, kerken, sporthallen,tennishallen, zwembaden,fabrieksgebouwen, woonhuizen,genneenschapsgebouwen enz.traphekken, gaierijhekken,leuningen en trappen.stalen deuren en ramenstaalstralen, metaliseren,coatenG.E.B. en P.E.N. staalwerkenvoor de trafo-ruimtenankers en trekstangen voorschoeiingen enz.monteren en vervoerenmet eigen personeelDakbedekkingenOok voor UWINTERSde juistebouwteampartnerWinters Bouwbedrijf bvPrins Hendrikstraat 214835 PJ Bredatelefoon 076-65 32 50VAN IJSdakbedekkingsbedrijf b.v.? DAKISOLATIE? DAKBEDEKKINGo.a. voor Nieuwbouwen Renovatie voorrijksgebouwendienst,provincie, diversegemeentes, woningbouw-verenigingen, enz.in Friesland, Groningenen Drente.Wij beschikken over moderne machines voorhet wegzuigen en aanbrengen van grof grind enhet spuiten van alle soorten kleefstoffen.Lorentzkade 5, 891 2 AZ Leeuwarden.Tel 058-126789Filiaal De Giek 7, 9206 AS Drachten.Tel 05120-13141j.dekluyverdakbedekking rhoon b.v.Ons bedrijf heeft zich toegelegd op hetgebied vanRENOVATIE- enONDERHOUDSWERKHebben reeds vele malen in opdrachtvan de overheid gewerktWij speciaiiseren ons op het adviserenbi) isolatieprobiemenAmbachtsweg 7, 3161 RhoonTelefoon 01890- 6044WJ^ti^t^rietdekkersbedrijfM. StoelBrandwljkGijbelandsedijk 80Tel. 01844- 1491Wijk en AalburgGrote Kerkstraat 47Tel. 04164- 1787IIBouwmaterialenTegelzettersbedrijfC.L.VERSTEEG b.v.Wij leveren en plaatsen alle soortenkeramische wand- en vioertegels,alle soorten hard- en natuurstenen,vensterbanken travertin als ook andermateriaal.Volledige natuursteenwerken,diverse soorten lijmen, kitten voegvul-ling etc.Mesdaglaan 75161 VB Sprang-CapelleTel.: 04167 - 74169Alle voorkomendetimmerwerkenzoals:KozijnenRamenDeurenKomplete gevelsfB.V. DrachtsterStoomtimmerfabriek en houthandelH.B.S.-straat29201 KS DrachtenTel. 05120-13144opgericht 1 922B.V. Nederlandse Schuurpapieren Schuurlinnen IndustrieZILVER-BLANK'-VRIEZENVEENUw partner in schuurmateriaal\VlTEXSCHUURPAPIER enSCHUURLINNENSCHUURBANDEN enSCHUURSCHIJVENAlle kwaliteiten, formaten, modellen enuitvoeringen met zeer korte levertijdenen veelal uit voorraad leverbaar.Postbus 66, 7670 AB VriezenveenTel. 05499-1543/2275Telex 36607van enckevortgroothandel bv.MEER DAN 75 JAAR EEN BEGRIPIN DE REGIO OP HET GEBIED VAN:? BOUWBESLAG? HANG-ENSLUITWERK? GEREEDSCHAPPEN? IJZERWAREN? LAND- ENTUINBOUWARTIKELENverkoop groothandeltel. 077-20666*verkoop bouw enindustrieservicetel. 077-26044*horsterwegSIpostbus 117blerick-venioIIIi. , ._. _Evenwicht in aktiviteiten bijHurksHurks Bouwbedrijf Amsterdam BVboekte vorig jaar de duizendstewoning in de opdrachtenporte-feuille. Dat was vanaf 1 979, en inAmsterdam en naaste omgeving.Daarmee ward een evenwicht be-reikttussen degrootte van deorga-nisatie van het bedrijf en deomzet.Maar ook in de geografische sprei-ding van bouwaktiviteiten en in deorderportefeuille zelf, die bestaatuit utiliteitsbouw, woningbouw enrenovatie.ZelfstandigheidIn 1978 neemt de Hurks Bouw-groep het besluit om het bedrijfin Amsterdam zelfstandig te latenopereren. De heer ir, H.J.J.Reincke wordt als direkteur be-noemd. Hij zegt: "Utiliteitsbouwen woningbouw zie ik in mijn be-drijfsfilosofie als een kombinatieen dus hebben wij ons daaropingericht. We bestempelen ons alsstadsvernieuwers. Wat niet alleennieuwbouw en renovatie van wo-ningen omvat, maar ook utiliteits-werken. Dat komt door de rehabi-litatie en rekonstruktie van kom-plete stadsdelen. Met 'n slagvaar-dig bedrijfsapparaat, goede kennisvan de markt en een kwaliteitspro-dukt manifesteren wij ons op dezemanier in een grootstedelijk werk-gebied."Zo'n anderhalf jaar is HurksBouwbedrijf Amsterdam bezig metintussen 'n derde kompleks kom-plete vernieuwbouw in Amster-dam-Oost.Vorig jaar werd een nieuweschool van 9 klassen met sportzaalopgeleverd aan de Weesperzijde.Ook wordt de renovatie en verbou-wing van twee oude pakhuizen tothet riante kantoorgebouw ,, DeKeizerskroon" aan de Prinsen-gracht, tegenover het Paleis vanJustitie, voltooid.Werken voor de overheidDe voormalige Verbindingsschoolin Amsterdam, is kortgeleden radi-kaal omgebouwd tot het nieuweMarine Keurings- en Opleidings-centrum. Dat gebeurde in op-dracht van de Rijksgebouwen-dienst. En terwiji het bedrijf bezigis met de restauratie en renovatievan het historische Looyershofjetot 29 wooneenheden voor dehuisvesting van studenten, en metaangepaste woningbouw in deNieuwmarktbuurt, wappert devlag van Hurks Bouwbedrijf Am-sterdam ook tussen de nieuwbouwin de Venserpolder. In dit uitbrei-dingsgebied van de hoofdstad,bouwt Hurks met twee anderebouwondernemingen 606 wonin-gen. Dat is als eerste onderdeelvan zo'n 4000woningen met wijk-voorzieningen, die in snel tempomoeten verrijzen voor de doorstro-Renovatie in Amsterdam (monument)Sumatraplantsoen, Amsterdamming uit de stadsvernieuwings ge-bieden-Prefab beperkt financierings-kosten.De Bouwgroep Hurks heeft dehoofdzetel in Eindhoven, Het Am-sterdamse bouwbedrijf opereerthierin zelfstandig. Op dit momentontwikkelt en bouwt de Eindho-vense groep daar het omvangrijkekantoren kompleks ,, Fellenoord".Door eike vier dagen een verdie-ping prefab betonnen vloerdra-gende gevelelementen aan tebrengen, kan er snel gebouwdworden en blijven de financie-ringskosten aanzienlijk beperkt.Nog dit jaar wordt het kantorenkompleks van "Fellenoord", dat18 bouwiagen telt, in gebruik ge-nomen.6000 m^ glas per dag.Deze produktie wordt gerealiseerddoor twee computergestuurdesnijstraten, vijf ultra moderne pro-duktielijnen en niet te vergetenzo'n 200 mensen. Het gebeurt al-lemaal in een dorpje in West-Duits-land, Stubach geheten. Het ligtlangs de autobaan Wurzburg-Neu-renberg op 46 km afstand vanNeurenberg, in een gebied dat"Frankenland" heet. Het aldaargeproduceerde glas krijgt dan ookde merknaam "Frankenglas"mee.Al vanaf 1968 maakt de FTG(Frankische Thermoglas GmbH) inStObach een bijzonder soort isola-tieglas. Want de moderne archi-tektuur denkt in ruimte en licht,dus met toepassing van groteglasoppervlakten.Energle kost geldWaar men bij het aanschouwenvan al dat glas niet direkt bij stilstaat, zijn de enorme hoge kostenvan de steeds schaarser wordendeenergie. Die kosten dwingen totbezuinigende maatregelen. Een lo-gisch gevolg is dan ook het toepas-sen van dubbele beglazing. Nu, erzijn natuurlijk veel fabrikanten,veel soorten en heel veel kwalitei-ten in dubbele beglazing.PioniersDe FTG was een van de voorlopersop het gebied van de nu vrijwelalgemeen toegepaste "gekitte be-glazing" en in het bijzonder voorwat betreft het "dubbel barriere-systeem". De geweldige kennisdie men hierdoor in huis heeft,wordt dagelijks aangewend om dehoge kwaliteit te perfektioneren,produktie technieken te verbete-ren en snel in te spelen op nieuweontwikkelingen in de markt. Eenvoortreffelijke interne kwaliteitsbewaking, dieonder voortdurendekontrole staat van de stichtingKOMOen het NATIONAAL INSTI-TUUT VOOR DE HUISVESTING,garandeert een konstante kwaliteitvan Frankenglas.De grootste afnemerMedio 1981 werd het bestaandebedrijf overgenomen door onder-meer REGLA BV, Regia BV was degrootste afnemer van Frankenglas.De merknaam Frankenglas bleefgehandhaafd. Door deze overna-me bleef de zelfstandige, concern-vrije positie gehandhaafd en kreegFTG 'n solide en stabiele basisvoor de toekomst.KwaliteitskenmerkenFrankenglas bestaat uit twee ofmeer ruiten met daartussen eenspouw, gevuld met droge lucht ofeen speciaal ongevaarlijk gas.Frankenglas kent bij alle soortenIVBouw en aannemingisolatieglas het dubbel barriere af-dichtsysteem tussen twee ruiten.Dit betekent dat het hermetischwordt afgesloten door sen damp-dichte plastisch blijvende butylkiten een laag elastische thiokolkit.De beide ruiten worden door dezerandafdichting stevig maar tochenigszins flexibel vastgehouden.De droge lucht of het gas in despouw kan niet ontsnappen, ter-wijl de isolatie onder alle omstan-digheden blijft gehandhaafd. Zo-wel de grondstoffen als de produk-tie staan onder zorgvuldige envoortdurende kontrole. Daarnaaststaat Frankenglas onder voortdu-rende kontrole van neutrale Neder-landse (KOMO-TNO) en Belgische(BUTgb) instituten, de verzeke-ringsmaatschappij waar de garan-tie is verzekerd en onafhankelijkeadviseurs.DokumentatieBij Regia in Weert kan men U zekermeer belangrijke en interessanteinformatie verstrekken. Maar ver-zuim in ieder geval niet de schitte-rende dokumentatie-map aan tevragen. Het telefoonnummer is,04950-39255Nieuwe kijk op beton-bescher-mingHet KEIM-mineraal betonbescher-mings systeem bestaat al zo'n 20jaar. Het wordt geimporteerd doorBOFIMEX BV in Almere. Onlangsdeed het COT (Centrum voor Op-pervlak Technologie) in Haarlemeen onderzoek naar de carbonata-tie remmende werking van dit mi-neraal verfsysteem.BetonschadeDe afgelopen 10 jaar is geblekendat het indringen van koolzuur(carbonatatie) in een betonopper-vlak en uitvoerings fouten degrootste schade-oorzaken zijn.Er bestaan een aantal verfsyste-men, die zogenaamd gasdichtzijn,om het beton te beschermen. Dezeverven hebben een grote remmen-de werking op koolzuur. Maar heb-ben totaal geen ademend vermo-gen, waardoor bijvoorbeeld vochtin de ondergrond opgeslotenblijftKEIM-Concreton verven hebbendit euvel niet, omdat die voor 95%dampdoorlatend zijn.OnderzoekDoor de z.g methode van Klopfertoe te passen, wordt in laboratoriaonderzoek gedaan naar de kool-zuurdichtheid van gasdichte verf.Bij deze methode wordt een verf-film getrokken, die dan op kool-zuur (CO2) dichtheid wordt onder-zocht. Het resultaat wordt uitge-drukt in MU/CO2, n eenheid terbepaling van de weerstanden te-gen indringing van de CO2 Derge-lijke gasdichte systemen hebbendan een MU/CO2 waarde die va-neert van 1 000.000 tot5 000 000 Een carbonatatie rem-mende werking van MU/CO2400 000 wordt als ruim voldoen-de beschouwd.Ander gezichtspuntU begrijpt dat een nadeel van zo'nonderzoek is, dat de verffilm in depraktijk nooit zo gelijkmatig wordtaangebracht. Door deongelijkheidvan de ondergrond en het opbren-gen van meer of minder verf, ont-staan er verschillen in laagdikte.Het COT deed daarom een prak-tijkonderzoek bij de Metro-stationsvan Amsterdam. Deze werden zo'n7 jaar geleden behandeld metKEIM-Concretonlasur. Er warenook veel onbehandelde betonde-len van gelijke kwaliteit en ouder-dom (8V2 jaar). Er was dus goedvergelijkings materiaal. De carbo-natatie-remmende werking vanKEIM-Concretonlasur kwam over-een met een gemiddelde MU/CO2waarde van 1,6 tot 2,6 miljoen!Inclusief haarscheurtjes, luchtbel-len en slecht geraakte plekken.De minerale impregnerendeKEIM-Concreton verf geeft duseen effektieve bescherming vanbeton tegen carbonatatie en sulfa-tatie (aantasing door zure regen).Maar is voor 95% dampdoorla-tend. Met Concreton verfsystemenkunt U vochtproblemen, zoals af-bladderen en vorstschade, nu gro-tendeels tot het verleden re-kenen.Gespecialiseerd in begeleidingIdeaal is de kombinatie van alkali-sche hydraulisch afbindende be-tonreparatie mortels, zoals KEIM-Betonreparatie mortel en KEIM-Betonspachtel, en daarna een af-werking met enkele lagen KEIM-Concreton verf. Bij veel regen of 'nzuur milieu kunt U een voorbehan-deling met KEIM-Silagrund toe-passen. U moet voor alle behande-lingen natuurlijk de ondergrondeerst goed schoonmaken.Heel belangrijk is ook de begelei-ding van objekten. BOFIMEX BVgeeft U alle adviezen en doet ookbetononderzoeken, zodat U de be-tonsanering in overeenstemmingkunt brengen met Uw financielemiddelen. U kunt dan bepalenweike betondelen eerst en weikelater behandeld moeten worden.Het loont de moeite om het kom-plete rapport van het COT eensdoor te lezen. Als U BOFIMEXeven belt, hebt U het snel in huis.Het volledig adres is, Dukdalfweg26, Postbus 501 39, 1 305 AC Al-mere Tel 03240-20620.Afernieu.'wenvanbeton:beterdanrepareren!Dat beton aan verval onderhevig is, is reeds vele malenvastgesteld. Endatditvervaitewijtenisaanmilleu-lnvloedenen(soms) aan fabrikage-technische oorzaken, is algemeenbekend.Repareren om verder verval tegen te gaan lijkt het aangewezenmiddel. Maar reparatie blijft lapwerk en geeft alle kans opterugkeer van de problemen op andere plaatsen, terwiji hetgerepareerde beton zorgvuldig onderhoud behoeft, datzichsteeds weer herhaalt(denk bijv, aan scheurvorming, die doorreparatie niet is te stoppen).Daarom is het altijd zinvol te denken aan vernieuwen,zeker wanneer de schade omvangrijk is.Om hetverschil in prijs tussen repareren en vernieuwen zoveelmogelijk te nivelleren, heeft Bimco naar nieuwe methodengezochtDoor diepgaand onderzoek en dankzij de uitgebreide ervaringop het gebied van beton reparatie was het mogelijk hetherstelproces te rationaliseren en te komen tot een methodeom aangetaste beton-elementen volledig te vernieuwen.Vernieuwen heeft grote voordelen ten opzichte van repareren,te weten:^geen lapmiddel, maar een afdoende methodewaar u jaren en jaren geen omkijken naar heeft;^de garantietermijnen zijn veel langer(nieuw werk!);^snelle bouwtijd door rationeel werkschema;^nauwelijks overlast voor bewoners;^financieel zeeraantrekkelijk.Al naar gelang de toestandvan het beton, de mate en deplaats van de aantastingblijkt in vele gevalleneen kombinatie vanvernieuwen en reparerende aangewezen methodetezijn: BIMCO heeft daarruimschoots ervaring mee.Dus als u gekonfronteerdwordt met aangetast betondoet men er te alien tijdeverstandig aan om BIMCOte raadplegen om in goedoverleg te komen tot dejuiste methodiek, in hetbelang van opdrachtgeveren bewoners.BetxDinsaiiermgopz'n'best!i!l1co>4240 GA ArkelPostbus 39Vlietskade 5Telefoon: (01831) 3111*Telex: 23195 /Bouwmaterialen- VAN HELVOIRT LEIDINGWERKEN B.V.Gas-, Water-, en Persleidingen, Grondboringen, Riolering en Bestrating.- VAN HELVOIRT KABELWERKEN B.V.Kabel- en montagewerken.- VAN HELVOIRT BOORMAATSCHAPPIJ B.V.Spoelboringen onder wegen, rivieren en kanalen.Sassenheimseweg 8, 5228 HL Berlicum. Telefoon 04103-1227/2258Postbus 16, 5258 ZG BerlicumGESPECIALISEERD IN GIPSKARTONSCHEIDINGSWANDEN EN SYSTEEMPLAFONDS, eventueel metstukwerk. Hogebrandwerendheid /2-3 uur en eengeluidsisolatie van 36 tot 58 D.B.Tevens plaatsing en levering vart Kozijnen,Raampartijen, Deuren enz.Ervaring in:Renovatie Woningbouw,Monumentenpanden,Ziekenhuizen enNieuwbouw.Ambachtstraat 3b3861 RH NijkerkTelefoon: 03494-58850OTTENHEIJMinterieurbouwWij zijn gespecialiseerd in het maken vanspeciaal timmer- en meubelwerk op het ge-bied van:Horeca:bars, buffetten, counters, lambrizeringen enplafonds.Musea en tentoonstellingen:afscheidings- en expositiewanden, vitrinesen speciale expositie-onderdelen,Kantoren:receptie- en ontvangstbalies, pantry's, direk-tiekamers en speciaal meubilair.Utiliteitsbouw:balie's, speciaal meubilair en aangepast tim-merwerk.Alles gemaakt volgens aangeleverde tekenin-gen van architekten en instanties of op eigenontwerp.Ottenheym InterieurbouwWevestraat 60, 5708 AH Helmond.tel: 04920-36148SNEL LEVEREN?Doornenbal doet het!SCHERPE PRIJZENgerichte werkplaatsKwaliteit is gegarandeerd doorvakmanschap en een modern in-Voor al uw ramen, deuren,kozijnen en trappen.CC.DOORnEnB4LValleistraat170,3902ZDVeenendaal,Tel: 08385-21314.Werkplaats Munnikenweg 38, 3905 MJ VeenendaalTelefoon 08385-22603VIBouwmaterialenSuselbeek b.v.MachinaaltimmerbedrijfDeuren van diverse houtsoortenzoals: vurenhoutmerantimerbaumahonieteakEr kan op verzoek zowel van de model-len als van de standaard maten afgewe-ken worden.Suselbeek schuren zijn uitermate ge-schikt voor nieuwbouw en renovatie, enworden geleverd als Prefabelementen.Postbus 21, 7050 AA VarsseveldTelefoon 08352-2541AANNEMINGSBEDRIJFG. van Duijn & Zbnen bJiLKATWIJK AAN ZEE?r grond-, weg- en waterbouw^ aanleg gas- en waterleidingen?r aanleg rioleringen-?r renovatie riool-huis-aansluitingen-?r verhuur grondverzetmachines^^0^Ambachtsweg 222222 AL KATWIJK aan/zeeTelefoon: 01718-2253401718-13557*?.;;^53'JONGEVOS' HOUTHANDEL B.V.Wij leveren o.a.hardhout, zachthout,triplex, multiplex,boards, gipsplaten,deuren, plastics enisolatiematerialenDe beste bomen uit het bos vindt u bij Jonge-vos' Houthandel B.V.Zeebruggepad 23-25,1018 AH Amsterdamtel 020-650416SPECIALISTEN IN MODERNE BEVESTIGINGSMETHQDENnungonylon pluggennollygipspiaatankernartoboorhamerslurbagelulddempende pluggennnachtlevelllgheldsankersINTERESSANT? Stuur dan nog vandaag de bon op In eenongefrankeerde envelop, of bel BORGH ALMERE, tel. 03240-12114.BONi Stuurt u mi) s.v.p. informatie' NaamI AdresI Plaats PostcodeI t.a.v TelIIII bon ongefrankeerd sturen aan: BorghbvAntw.Nr. 1278,1300 VB Almere IVIISchilderwerkenSchildersbedrijf H. Reijn B.V.Alle schilderwerken voor woning enutiliteitsbouw.Leveren en plaatsen van glasHet leveren en plakken van alle soorten behangKantoor en werkplaats: Corn, de Vlamingstraat 37-39, 2406 GT Alphen a/d Rijn. Tel. 01720-74457J. W. Groothuis & Zn. b.v.Schilder- en afwerkingsbedrijf0ns dienstenpakket bestaat uit:OnderhoudNieuwbouwRenovatieEnkele endubbele beglazingWandafwerkingFabriekstraat 467311 GP ApeldoornTel. 055-213307De Wierse 557339 JH Ugchelen-ApeldoornTel. 055-422048Isolatie8933 AJ LeeuwardenAchter de Hoven 2aTel. 058-129809Prive: 058-886107koRockBVSpouwmuurisolatie Thermopanedaken, vioeren, beglazing,en renovatieprojektentotalewoningisolatieLSSJNL^ steenwolyVArnhemseweg 304,7334 AB Apeldoorn,telefoon 055 - 33 11 62.VIIISchilders- en AfwerkingsbedrijfKARS & BOERKAiVIP B.V.voorrenovatie - onderhoud - verbouwisolerende beglazingWeg- en waterbouw?SSKo ?@fiJir[lD.D@[nlSLOOPWERKEIM BVHAARLEMAannemers van sloop- en grondwerkenVerhuur van draglines, dieplepels, kippers en compressorenHendrik Figeeweg (Waarderpolder)Postbus 605, 2003 RP HAARLEM telefoon 023 - 32 05 85 b.g.g. 02521 - 1 62 63CARPAVE voor'n stroef en stabielwegdekVoordelenMet CARPAVE voorkomtU spoor- en ribbelvorming,scheuren, stopstrepen en"stripping" (loslaten vande bitumenhuid van desteen) Zelfs bij nat wearblijft het wegdek stroefmet CARPAVE Bovendienneemt het gemakkelijkvocht op, zonder bij vorststuk te vriezen.CARPAVE is bestand tegenvorstbestrijdingsmiddelen.SamenstellingCARPAVE IS flexibel genoegom de zettingen van deondergrond te volgen. Doortoepassing van gebrokennatuursteen, zand en vloei-bitumen is CARPAVE zowelflexibel als stabiel.Voor blijvende markeringvan b.v, parkeerterreinenis CARPAVE ook in kleurleverbaar,De folders liggen voor Uklaar, bel even!Koudasfalt bvTelefoon 01820-24344Gouderaksedijk 34 Postbus 377 2800 AJ GoudaISOLERENIS ONS VAK!ISOLATIE ADVIEZEN:o.a de toepassing van denieuwe NEN 1068ISOLATIE BEREKENINGEN:o.a. kosten-baten analyse,warmteweerstands- envochtberekeningenROCKWOOL spouw-muurvullingISOLERENDE BEGLAZINGvolgens V.D.B.W. '81DAK- en VLOERISOLATIEROCKWOOLLAPINUS m;i BOUWISOLATIEZEELANDBY'I |1;Houtkade 7 - Postbus 229 - GOES - Telefoon 01100-2 89 55PERSONEELSADVERTENTIESkunt u rechtstreeks zenden naar:Ook voor inlichtingen en reserveringenSamsom Uitgeverij bvPostbus 42400 MA AlphenaandenRijnTelefoon 01720-62191IXEnergiebesparing^?^.Keteist^}O05Ue?e5L-.n a? op ruime schaa\ .nbedrijljBe.oejctor'^li^^orlicMing^^SS^Te\etoon05220-70855'Zuinig met energie in een handbijI TEBUKO ISOLATIE B.V.STEENWOL SPOUWISOLATIE\ROCKWOOLDAK-VLOERISOLATIE r^LAPlNUS ?ISOLATIE GLASKUNSTSTOF KOZIJNENRENOVATIE KADERSVOORZETRAMENII TEBUKO INSTALLATIE B.V.POMPSCHAKELINGEN C.V.THERMOSTAATSCHAKELINGEN C.V.ENERGIE-ZUINIGE KETELSWARMTETERUGWINNINGHOOG-RENDEMENT C.V.-KETELSIII TEBUKO SERVICE B.V.onderhoudt via kontrakten uw installaties, zodatdeze zo efficient mogelijk funktioneren..?^sartJBliJTEBUKOTOTALE ENERGIEBEHEERSINGSittard 04490-15885 Maastricht 043-610350Roermond 04758-1267 Heerlen 045-219309Technische installatiesbesparendbouwenRenovatie, restauratie, onderhoud.Nieuwbouw, woningbouw, utiliteits-,waterbouwkundige- en betonwerken.Projektontwikkeling, verbetering vanisolatie- en ventilatiesystemen.aAANNEMINGSBEDRIJFJ.W. BAASGOUDERAK B.V.TEL.01827-2022 en 2912VEERSTRAAT - GOUDERAKb.v. gebr. Kl OOI1elektro-technisch installatiebureauaanleg en onderhoud centrale antenne-systemenLicht en krachtstroominstallaties op allerlei gebiedZwakstroominstallaties, zoals: huistelefoon-, zusteroproep-, brandpreventie- enbejaardenoproepinstallaties.Postbus 252, 1270 AC Huizen Telefoon 02152-56544.Orgaan van hetNederlands InstituutvoorRuimtelijke Ordeningen VolkshuisvestingIsJ stedebouw en volkshuisvesting64e jaargang juni1983Redactie:Ir. R.M.Th. AdriaansensDrs. H.J.M. van AlphenDrs. A.J. van der BurgDr. H. van der CammenDrs. L. GerrichhauzenIr. J. HeelingIr. K.R. de PoelProf. J. RothuizenMr. A.M. Schaap-DubbelboerRecensieredacteur:Drs. H.J.M. van AlphenTelefoon 070-469652Redacrie, administratie enpublikaties ter recensie:Van Speykstraat 252518 EVDen HaagTelefoon 070-469652Postgironummer 29080Richtlijnen voor auteursAuteurs van artikelen enboekbesprekingen kunnendesgewenst op het redactie-secretariaat een exemplaar van de'Richtlijnen voor auteurs'aanvragen.Uitgave vanSamsom Uitgeverij bvAlphen aan den RijnAdvertentie-acquisitie:voor personeelsadvertenties:Postbus 42400 MA Alphen aan den Rijntelefoon 01720-62191voor produkt-advertenties:Postbus 4642400 AL Alphen aan den Rijntelefoon 01720-75257Opdrachten en materiaal wordenvoor de lOe van de maand,voorafgaande aan de maand vanverschijning, ingewacht.I^osse nummers f 15,--ISSN 0039-0879Inhoud256258270283298309317320321ArtikelenThema: Struktuurschets voor de stedelijke gebieden,dr. H. van der CammenConcepties en hun gevolgen, ir. D.H. FrielingVisie op de Randstad gewenst. ir. A.Th. BrandRandstadgroenstruktuur. idee of fiktie? prof. dr. ir. F.M. MaasDe Rijksplanologische Dienst in profiel, drs. W.CJ.M. SaletRonde tafel gesprek; het lange termijn perspectief van deruimtelijke ordeningAROB-trends, de praktische konsekwenties van dejurisprudentie. mr. dr. A.H.A. LuttersIngezonden. G.C.M. BosReactie. mr. dr. A.H..'\. Lutters323 Nieuwe publikaties325 Mededelingen NIROV326 AankondigingenIn dit nummerneemt het thema verstedelijkingsbeleid cen centrale plaats in,naar aanleiding van de binnenkort te verschijnen herziene struk-tuurschets voor de stedelijke gebieden. In het inlcidende artikelwordt de samensteliing van dit themagedeelte verder toegeiicht.Het nummer is mede bedoeld ter voorbereiding op een doorhet Instituut te organi.seren studiedag over de nieuwe struktuur-schets.Een artikel in de reeks Nieuwe stedelijkheid ontbreektdeze keer. maar de serie wordt in het volgende nummer voort-gezet.Stedebouw en Volkshuisvesting, juni 1983 255Thema: Struktuurschets voor destedelijke gebiedendr. H. van der CammenBinnenkort wordt de publikatie ver-wacht van een nieuwe struktuurschetsvoor de stedelijke gebieden. Dit is eenherziening van de vorige struktuur-schets die dateert uit 1978 en die wasopgesteld in aansluiting op de Derdenota over de ruimtelijke ordening. Hetgebeurt slechts eens in de zeven a achtjaar dat de rijksoverheid het verstedelij-kingsbeleid als een geheel presenteert,rekening houdend met wat de laatstetijd veranderd is en met nieuwe toe-komstverwachtingen. Wie van langewetenschappelijke analysen, bespiege-lingen en vage toekomstverwachtingensnel geirriteerd raakt, kan een struk-tuurschets veihg ter hand nemen; het isnamelijk een uiterst konkreet stuk. Hetbevat een korte beschrijving van de hui-dige stand van zaken, de taken op hetgebied van de ruimtelijke ordening vooreen periode van ongeveer vijftienjaar eneen overzicht van de middelen en maat-regelen behorend bij die taken. Deschets is aanvankelijk een regerings-voornemen. Als er over gesproken is ineen openbare diskussieperiode, bepalenregering en parlement een a twee jaarlater de definitieve inhoud.De nieuwe struktuurschets zal de rug-dekking missen van een afzonderlijkenieuwe Nota over de ruimtelijke orde-ning; voor de hoofdlijnen en voor hetlange termijns verstedelijkingsbeleidmoet teruggegrepen worden op de Ver-stedelijkingsnota van 1976. Bovendienis getuige de nieuwe naamgeving hetthema van de schets enigszins veran-derd. Hij gaat heten "voor de stedelijkegebieden", waarmee de aandacht voorhet proces van verstedelijking dat achterontstaan en groei van de stedelijke ge-bieden schuilgaat, het in gewicht dezekeer heeft moeten afleggen tegen eengeografische indeling van Nederland instedelijke en landelijke delen. Dat hetgebruik van deze tweedeling in het be-leid daardoor mogelijk nog konsekwen-ter en definitiever zal worden is eenander verschil met de vorige struktuur-schets.Er is een stadium ingetreden waarinde macht en de jacht die de verstedelij-king gedurende de naoorlogse jarenhebben bepaald, zijn verflauwd. Mindersuburbanisatie, deels door een geslaagdgroeikernenbeleid, deels door faktorenals hoge vervoerskosten, dalende inko-mens en meer waardering voor een be-schutte stedelijke omgeving. Afnamevan het aantal grote infrastrukturelewerken, zowel voor verkeer en vervoerals voor de bedrijvigheid. Ook een da-ling in de aktiviteiten op het gebied vanwoningbouw. Een afname van de ge-neigdheid tot verhuizen en - mede hier-door - een stabilisatie in het spreidings-patroon van de bevolking. Een voortge-zette bevolkingsontwikkeling in de rich-ting van de evenwichtssituatie. Kortom:geen grote kalamiteiten, matige groei inhet ruimtegebruik en voor het sprei-dingspatroon geen grote verrassingen.De omstandigheden begunstigen eenrustige, niet opzienbarende diskussieover het beste pakket maatregelen omde verstedelijking door de recessie vandejaren tachtig en negentig heen te hel-pen. Maar daarna komt weer een anderetijd. Anno 1983 kent de nederlandseruimtelijke ordening betrekkelijk veelstilstand. Voorbij die stilstand ligt weeronbekend terrein. Hoe zal het eruitzien? Waarmee zal de ruimtelijke orde-ning in de loop van het volgende decen-nium gekonfronteerd worden? Waaropmoeten we ons instellen? Deze vragenverwijzen naar de langere termijn; dejaren negentig zijn dan al grotendeelsvoorbij. De startsituatie daarna wordt -minstens toch voor een deel - bepaalddoor het beleid dat de ruimtelijke orde-ning tussen nu en dan heeft kunnen voe-ren. Is, in dit licht gezien, de nieuwestruktuurschets niet ook een voorpro-gramma, een supporting act van de vol-gende eeuw? Ruimtelijke ordeningsbe-leid gaat vaak veel langer meer dan aan-vankelijk de bedoeling was, dat leert hetverleden. Plan-elementen dwars op hetbestaande en genoeg de moeite waardom er spontane ontwikkeling voor tetrotseren, maken dat een plan langermeegaat dan eigenlijk was voorzien.Afgewacht moet worden in hoeverre denieuwe struktuurschets - naast het be-kende beleid - ook die toekomstwaardein zich zal hebben. Tenslotte is er deovertuiging van sommigen dat deNota's over de ruimtelijke ordening pri-mair van belang zijn als de spiegels vande sociaal-kulturele ontwikkeling vande naoorlogsejaren, en pas sekundair oftertiair als de vindplaatsen van het fei-telijke verstedelijkingsbeleid. Misschienbevat dit laatste een kern van waarheid;in elk geval moet bij gelegenheid vaneen nieuwe struktuurschets ook devraag gesteld worden in hoeverre debeste elementen uit het huidige kultuur-beeld bijeengebracht zijn als bouwste-nen voor de planning. Door welke om-standigheden, welke toekomstverwach-256 Stedebouw en Volkshuisvesting, juni 1983thema: struktuurschets stedelijke gebiedentingen, laten wij onze houding bepalen?Spelen we op veilig of op onveilig? Is hette vroeg voor de 21ste eeuw of: te laat?Zijn de ruimtelijke fluktuaties van ditmoment uitlopers van wat voorbij is, ofde aanloop tot een naderende nieuwestroomversnelling? Welke? Stedelijkegebieden: zien we ze als de onvermijde-lijke slachtoffers van de bezuinigingenof als dragers van nieuwe concepten?Met dergelijke vragen zijn we dicht in debuurt van de inhoud van dit nummer.De vijf artikelen die volgen zijn sa-mengesteld zonder gedetailleerde voor-kennis van wat de nieuwe struktuur-schets gaat bieden. Wat de redaktie voorogen stond bij de voorbereiding vandeze aflevering was allereerst menings-vorming over het verstedelijkingsbeleidals zodanig, niet de vivisektie van aller-lei konkrete maatregelen. Voor dat laat-ste is het aan de ene kant te vroeg,omdat de schets nog niet is verschenen,aan de andere kant te laat omdat naenkele jaren ambtelijk voorwerk het tepresenteren pakket maatregelen inmid-dels praktisch gereed ligt.Dit nummer bevat een aantal visiesop de richting die we in zullen (moeten)slaan, geen twistgesprekken over lossefeiten van dit ogenblik.De opzet is als volgt. Het eerste arti-kel gaat over ruimtelijke concepties alszodanig, waarna in het tweede en derdeartikel de Randstad centraal staat, metaccenten op respektievelijk de stedelijkestruktuur en de randstedelijke groen-struktuur. In het vierde artikel wordende mogelijkheden voor ruimtelijke or-dening behandeld vanuit de specifiekepositie van de RijksplanologischeDienst. De laatste bijdrage is het verslagvan een rondetafelgesprek tussen des-kundigen op een aantal voor de toe-komst van de ruimtelijke ordening bij-zonder relevante terreinen.Ir. D.H. Frieling beschrijft in "Con-cepties en hun gevolgen" hoe maat-schappelijke ontwikkelingen de vorm-geving van de naoorlogse ruimtelijkeordeningsconceptie hebben bepaald.Uit de dynamiek van de laatste jarenkomt de behoefte naar voren aan eennieuw ordeningsprincipe ten behoevevan de toekomst: een conceptie die hetverband herstelt tussen hetgeen we aanontwikkeling waarnemen en aan orde-ning wensen.In "De ruimtelijke struktuur van deRandstad" neemt ir. A.Th. Brand ken-merken van zowel de korte en middel-lange termijnssituatie als het lange ter-mijnsperspektief onder de loupe. Hijkonkludeert dat beeldvorming van delange termijn, hoewel sterk normatiefen persoonlijk, van groot belang is, om-dat het aanzet tot denken, tot onderzoeken uiteindelijk tot herkenbare nieuwebegrippen."Randstadgroenstruktuur, idee offiktie?" vraagt prof. dr. ir. F.M. Maaszich af in het derde artikel. Hij laat ziendat er in tamelijk incidentele projektenal hard aan een groenstruktuur wordtgewerkt, maar de samenhang is nog nietgroot. Veel meer integratie tussen stede-lijk en landelijk beleid is de aangewezenweg, ook in de sfeer van de talrijkeinstrumenten die beschikbaar zijn.De RPD heeft een vrijwel unieke enin menig opzicht "vrijgemaakte" positiebinnen de rijksdienst, stelt drs. W.G.M.Salet vast in "De RijksplanologischeDienst in profiel". De Dienst zal zichdiepgaand moeten bezinnen op dezepositie, nu het toekomstbeleid waar-schijnlijk veel meer op intensivering vanhet ruimtegebruik gericht zal zijn danop de extensivering die sinds de oorlogoverheerste.In het verslag van het rondetafelge-sprek staat het lange termijnsperspek-tief van de ruimtelijke ordening cen-traal. De deelnemers aan het gesprekformuleren vanuit hun specifieke des-kundigheid verwachtingen over deruimtelijke ontwikkeling. Achtereen-volgens komen aan de orde: de bevol-kingsontwikkeling, het regionale beleid,volkshuis\ esting en wonen, telekommu-nikatie, iokatiekeuze en mobiliteit, entenslotte de vrije tijd.Stedehouw en Volkshuisvesting, juni 1983 257Concepties en hun gevolgenD.H. FrielingEr is niets geringers dan een inens en lets beters is er niet.Hans Andreus, de sonnetten van de kleine waanzinOver conceptie (1)Op 28 april 1948 hield C. van Eesterenin de Technische Hogeschool te Delftzijn inaugurele rede, getiteld: "De con-ceptie van onze hedendaagse nederzet-tingen en cultuurlandschappen, hunverschijningsvormen en uitdrukking."Zoals uit het volgende zal blijken meenik dat het nuttig is om ons af te vragenwelke conceptie nu, 35 jaar later, tengrondslag ligt aan het ruimtelijk beleidin Nederland.Het woord conceptie betekent zowelontvangenis als bevatting en vinding.De combinatie van deze drie betekenis-sen brengt precies het tegelijkertijd pas-sieve en actieve, het tot bewustzijn ko-mende en het creatief tot bewustzijngebrachte en het element toeval dat alleconcepties eigen is, tot uitdrukking.Het woord zal in dit artikel steeds indeze meervoudige betekenis worden ge-bruikt.Conceptie duidt ook op iets nieuws.In biologische zin wordt er het momentmee aangeduid waarop een nieuw le-vend wezen ontstaat. In geestelijke zinduidt conceptie op een nieuwe ordeningvan de verschijnselen waardoor deze ineen ander verband kunnen wordenwaargenomen dan voorheen. Aldus op-gevat is een conceptie het ordenings-principe dat waarnemer en waargeno-mene verbindt.Dit artikel beschrijft het ontstaan vaneen conceptie uit waarnemingen van deontwikkelingen in de ruimtelijke struc-tuur en verschijning van Nederland,pogingen om deze ontwikkelingen tebevatten en vindingen van anderen diezich eerder met het zoeken naar orde-ningsprincipes op dit terrein hebbenbeziggehouden. Deze conceptie is tege-lijkertijd veel eenvoudiger en veel inge-wikkelder dan de heersende concepties.Het perspectief in dit opzicht verspringtafhankelijk van hoe men kijkt. Zoals inde prenten van Escher: nieuw is er nognooit geweest.De conceptie van Van EesterenVan Eesteren ziet, in aansluiting opanderen, de vorm van levende organis-men als de verstoffelijking en de uit-drukking van hun levensbeginsels. Hijzegt dan in zijn rede:"Volgens deze, en mijns inziensjuistezienswijze zijn de steden te beschouwenals verstoffelijkingen, dus vormen vanlevensbeginselen in de maatschappelij-ke wereld; met dien verstande dat plan-ten in de natuur groeien, de steden daar-entegen door de mens worden gebouwden hij de verantwoording voor haarinhoud en vormverschijning draagt. Hetaanvaarden van deze verantwoording isde kern van de cultuur. (...) De vernieu-wing van de inhoud en de vorm dersamenleving zijn in dit tijdsgewrichtoorzaak van veel strijd, meningsverschilen gevecht over de inrichting, de aanlegen de vorm van onze cultuurlandschap-pen en steden, als zijnde verstoffelijkin-gen van de samenleving en haar ui-tingen."Van Eesteren heeft in 1948 al eenlange, rijke en internationale ervaringachter de rug en is in Nederland vooralbekend als de ontwerper van het Alge-meen Uitbreidingsplan van Amster-dam. Zijn conceptie van de ruimtelijkeordening is overwegend die van de kun-stenaar. Zijn hele rede is gewijd aan deverbanden tussen de concepties die totuitdrukking komen in de moderne beel-dende kunsten en literatuur en de stede-bouw:"Waar het in de stedebouw, en in dekunst in het algemeen, om gaat is uit-drukking te geven aan een gevoelswe-reld, welke door de hedendaagse mensals de zijne wordt beleefd."De concepties van de opeenvolgendenota's inzake de ruimtelijke ordeningin NederlandDe conceptie die aan iedere vorm vanbestuur ten grondslag ligt is dat er onge-stuurde of door anderen veroorzaakteontwikkelingen optreden en dat het mo-gelijk is zowel als wenselijk deze ontwik-kelingen naar eigen inzicht en vermogente vervormen. In deze conceptie zijnbestuurders en bestuurden per definitietwee verschillende werelden. Het is im-mers nodig de bestuurder te onder-scheiden van de bestuurden. Enkele ci-taten geven een beeld van de bewoor-258 Stedebouw en Volkshuisvesting, juni 1983concepties en hurt gevolgendingen waarin deze concepties wordengeformuleerd.Eerste nota (1960):"Is de ruimtelijke ontwikkeling dus eenproces dat zich als het ware vanzelf vol-trekt, van ruimtelijke ordening kan menspreken wanneer van overheidswege be-wust getracht wordt aan dit proces lei-ding te geven. Men beweegt zich daarbijtussen twee polen: de mens en de bo-dem. Deze laatste is het object. De mensis niet alleen de drijvende kracht bij deontwikkeling van zijn gebied maar ookhet doe! bij de ruimtehjke ordening. Bijdeze bemoeiing van de overheid is het ersteeds om te doen het gegeven milieubeter dienstbaar te maken aan de men-selijke welvaart en, daar bovenuit, aanhet menselijk geluk."Tweede nota (1966):"Hoe sterker de druk op de beschikbareruimte wordt en hoe gecompliceerderhet maatschappelijke en technische ont-wikkelingsproces, des te meer wordende welvaart van alien en het welzijn vande individuele mens afhankelijk van eenin het algemeen belang gegeven leiding,dus van ruimtelijke ordening. Deze be-staat immers, zoals in de eerste nota isgeformuleerd, in het van overheidswegeleiding geven aan de ruimtelijke ontwik-keling."Derde nota (1973):"Ruimte is in grote delen van Neder-land een schaars goed geworden. Hetoptimisme dat door een goede ruimte-lijke ordening ook op de lange duur eenaantrekkelijk ieefklimaat behouden kanblijven, is getaand. (...) In beginsel is desituatie meestal nog redelijk beheers-baar; de feitelijke beheersing is vooralafhankelijk van de wil het daarvoor aan-wezige instrumentarium te gebruiken enzo nodig nieuwe instrumenten te ont-wikkelen."Hoe men de accenten ook legt, de basis-conceptie blijft gelijk en kan ook nietanders zijn, gegeven de rol van degenedie in een verzameling individuen alsbestuur optreedt.Bij deze basisovereenkomst tussen dedrie nota's zijn echter ook grote ver-schillen te constateren. Zo geeft Witsen,tijdens een seminar over de verstedelij-king in Nederland, de volgende type-ring (1976):"De wetgever ontkende de noodzaakvan een nationaal plan, maar niet denoodzaak van een nationaal ruimtelijkbeleid, mits flexibel en met respect voorde lokale autonomie. De Nederlandseregering heeft haar ruimtelijk beleidreeds enkele malen in samenvattendenota's uiteengezet. In 1960 verscheen deeerste nota over de ruimtelijke orde-ning, een nota met overwegend onder-zoeksresultaten en enkele globale be-leidslijnen. In 1966 verscheen de tweedenota over de ruimtelijke ordening, eennota die aan het beleid een beleidsfilo-sofie ten grondslag gaf en voor de eerstekeer een ruimtelijk structuurbeeld vanhet land presenteerde. Enkele jaren ge-leden werd besloten, dat er een derdenota over de ruimtelijke ordening moestkomen, die aan de vorige nota's nog letsmoest toevoegen: de regering gaf op-dracht de nota een instrumented karak-ter te geven. Het nationale ruimtelijkebeleid moest niet alleen de hersens en deziel van 1960 en het vlees-en-bloed van1966 hebben, maar ook handen en voe-ten."Met het beeld dat Witsen in deze laat-ste zin oproept benadrukt hij tegelijker-tijd de eigen functie en de innerlijkesamenhang van de drie nota's, zowel alshet levende karakter van het ruimtelijkbeleid en daarmee de wil om in de prak-tijk wat te doen. .De opgave waar het bestuur bij de ruim-telijke ordening in Nederland voor staatkan worden beschreven als het ondersteeds wisselende omstandigheden be-waren van een als goed aan te merkenevenwicht tussen het gebruik dat demenselijke samenleving in cultured eneconomisch opzicht van de beschikbareruimte maakt, het scheppen van dejuis-te condities voor het bestaan en voort-bestaan van dierlijke populaties, vegeta-ties en onderliggende organismen en hetonderhouden van de, in het belang vanal het levende zijnde, duurzaamheid vanhet fysisch milieu.Op deze voor de ruimtelijke ordeningblijvende, want dynamische opgave, ge-ven de eerste en tweede nota een geheelander antwoord dan de derde.De eerste twee nota's - die geheel inelkaars verlengde liggen - bezien Ne-derland als onderded van West-Euro-pa, onderscheiden binnen Nederlandhet westen en de overige landsdelen,bieden het scheppen van dejuiste ruim-telijke condities voor economische groeieen vanzdfsprekende centrale plaats inhet beleid en zien de grote waterstaats-werken, de nationale infrastructuur ende structuurverbetering van het agra-risch gebied als de eerste aangewezenmiddden van rijkswege om het orde-ningsbeleid te realiseren. Dit beleidwordt geformuleerd tegen de achter-grond van een verwachte sterke groeivan de bevolking tot 14 mln. in 1980 en20 mln. in 2000.De conceptie wordt zo algemeen alsvanzdfsprekend ervaren dat daarom-trent nauwelijks discussie plaatsvindt.In de marge vindt nog wat wetenschap-pelijke pennestrijd plaats over de vraagof Nederland al dan niet over een ste-delijk miheu op Europees niveau be-schikt, kan beschikken en moet beschik-ken, maar daar blijft het zo ongeveer welby.De derde nota beschrijft een anderewereld. De aandacht is volledig op Ne-derland zelf gericht, alle landsdelen enalle ruimtevergende activiteiten krijgendezelfde aandacht, economische groeiwordt bezien als een binnen de perkenvan planologische en milieutechnischevoorwaarden sdectief te tolereren ver-schijnsd en materide infrastructuur alselementair ordeningsinstrument is ver-vangen door een immateride infrastruc-tuur van planningsystemen, doelstd-lingen en procedures. De bevolkings-grod is veel geringer dan verwacht alStedebouw en Volkshuisvesting, juni 1983 259concepties en hun gevolgenneemt het inwonertal toch nog toe tot 15a 16 mln. inwoners in 2000. De belang-rijkste verandering is echter dat dezeconceptie niet algemeen als vanzelfspre-kend wordt ervaren en onderwerp isgeworden van permanente discussie.Deze discussie is zeker door de rege-ring zelf krachtig bevorderd door overalle aspecten van het ruimtelijk beleidafzonderlijke deelnota's te doen ver-scliijnen en elk van deze deelnota's eenprocedure te laten doorlopen die voorieder aspect afzonderlijk nog weer vierverschillende nota's nodig maakt. An-derzijds hebben parlement en samenle-ving deze vloedgolf van papier rustigover zich been laten komen en hebbenalle organen elke keer opnieuw meege-werkt om commentaar te geven en hunadviezen uit te brengen. Blijkbaar is ookdeze vorm van beleidsvoering "de ver-stoffelijking van een levensbeginsel"dat een deel van de Nederlandse samen-leving in de zeventiger jaren en tot opheden bezielt.Gelet op de technische ontwikke-lingen in de diverse media van transporten communicatie, het onstuitbaretoenemende vermogen tot informatie-verwerking en de maatschappelijke or-dening van onze vorm van democraticdie het volgen van onderwijs bevorderten de vrijheid van vergadering en me-ningsuiting hoog houdt, zal dit levens-beginsel zich ongetwijfeld nog verderwillen ontplooien. Er zal daarbij gerich-te aandacht voor nodig zijn om te be-werkstelligen dat het menselijke bevat-tingsvermogen redelijk in de pas blijftmet ons technisch vermogen tot infor-matieverwerking.Er is geen weg terug naar de "een-voud" van de concepties van de zestigerjaren. Deregulering en haar zuster de-centralisatie, bezien als alternatief vooren remedie tegen voortgaande regule-ring en centralisatie zijn evenzovele illu-sies. Beide begrippen kunnen alleen totleven komen, "handen en voeten" krij-gen, als ze worden beschouwd voor watze zijn: het onontkoombare comple-ment van voortgaande centralisatie enregelgeving.Er is alleen een weg verder. Hoenieuwsgieriger we zijn hoe knapper weworden. Hoe knapper we worden hoebeter we begrijpen hoe ingewikkeld dewerkelijkheid in elkaar zit. Hoe inge-wikkelder de werkelijkheid hoe moeilij-ker deze te ordenen.Grenzen aan beleidsvoeringOnder deze titel pubhceerde Queue inActa Politica (januari 1982) een pread-vies voor een conferentie van hetNetherlands Institute of Advanced Stu-dies. Het advies schetst zowel breed alsdiepgaand de diverse vormen van be-leidsvoering, de systemen van planningen de aan beide ten grondslag liggendeconcepties in hun samenhang met demaatschappelijke verhoudingen in Ne-derland in de periode 1950 tot het hedenvan dat moment.Queue onderscheidt verschillende ty-pen van grenzen aan de beleidsvoering:feitelijke gegevenheden en Internatio-nale gegevenheden worden, zoals uit hetwoordgebruik blijkt, als gegevenhedenaanvaard. Veel aandacht wordt besteedaan de intellectuele en de politieke gren-zen aan de beleidsvoering. Ook de be-werktuiging van de overheid wordt be-handeld als grensstellende factor voorde beleidsvoering. Tenslotte worden debegrenzingen in de persoonlijkheid ge-noemd. Voor de volledigheid, want:"lessen voor de toekomst zijn hier nau-welijks uit te trekken".Queue ziet een aantal openingen voorgrensverlegging die hier aan de handvan een aantal citaten worden samenge-vat:"in de eerste plaats in de richting vaneen tot sterker bewustzijn brengen vande grote betekenis van de (parlementai-re) democratic als de enige tot dusverregevonden mogelijkheid, veranderingenvreedzaam tot stand te brengen onderinschakeling van alle leden van een ge-meenschap. Er is behoefte aan een nieu-we doordenking van de identiteit enlegitimiteit van de politieke staatsmachten daarmee ook van de verhoudingstaat-burger. (...)In de tweede plaats lijkt mij eennieuw tegenwicht gewenst tegen desteeds verder opgaande opsphtsing vanhet politieke bedrijf in de behartigingvan deelbelangen. Zo'n tegenwicht kanliggen in een herleving van het ideolo-gisch moment in de pohtiek. (...)Openingen voor grensverlegging zieik in beginsel wel in interactieve plan-ning, die de verhouding tussen overheiden samenleving uitdrukkelijk aan deorde stelt. Hiervan werden drie vormenbehandeld: voluntarisme, structuralis-me en relativisme. In alle drie dezebenaderingen blijft echter nog teveeleen dichotomic aanwezig tussen staaten samenleving en wordt te weinig na-druk gelegd op de staat als integratie-mechanisme in een samenleving. Zoalsal eerder betoogd moet mijns inziensdaar de inspanning op gericht worden.(...)De beschouwing van de intellectuelegrenzen voert begrijpelijkerwijze tot deconclusie dat de beleidsvoering behoef-te heeft aan meer wetenschappelijkeinformatie. (...) Zo is er mijns inziensaanleiding om concreet stil te staan bijde vraag, of de Nederlandse planbu-reaus bij de huidige stand van zaken inhun werkprogramma een goed even-wicht hebben tussen wetenschappelijkonderzoek en theorievorming, beleids-evaluaties en beleidsontwerp. Van bui-tenaf beschouwd lijkt mij bij de Rijks-planologische Dienst een relatieve on-derwaardering aanwezig van de eerstetwee taken en bij het Centraal Planbu-reau en het Sociaal en Cultured Plan-bureau van de laatste twee. (...)De beschouwing over de politiekegrenzen liet een breed spectrum zienvan grenzen die enigermate in bewegingzijn. Zij betroffen met name de beoor-deling van de markt, plan en overleg alscoordinatiebeginsel en de betekenis vantechnocratische dan wel sociocratischebenaderingen van problemen en oplos-260 Stedebouw en Volkshuisvesting, juni 1983concepties en hurt gevolgensingen binnen elk van de politiekehoofdstromen. (...) Openingen voorgrensverlegging liggen naar ik hoop ineen geconditioneerde versterking vanhet overlegmodel. (...)Tenslotte de vraag of de verhoudingtechnocratie-sociocratie kan leiden totverlegging van beleidsgrenzen. (...) Debetekenis van het sociocratisch denkenzie ik zelf vooral in zijn tegenwicht tegenhet hyperindividuahsme: de vraag isechter of zijn nadruk op de betekenisvan samenlevingsverbanden ook het ni-veau weet te bereiken van een bijdragetot het denken over de verhouding tus-sen samenleving en staat."Figuur 1. Veranderingen in het bodemgebruik 1850-2000xlO^'ha.370360340320300280260240220200180160140120100806040 200 t ;^s-1850 60 70water80 90 1900 10 20 30 40 1950 60 70 80 90 2000jarenwoeste grond en bosBron: Periode 1850-1975 uit bodemstatistiek deel 1 ontwikkelingen methode 1976-78 CBS.Vervolgens: op basis van gegevens ontleend aan deel a van deNota bandelijke gebieden en CBS '82.De hier geciteerde suggesties bieden,juist in hun innerhjke samenhang, decontouren van een visie die, in combi-natie met de eerder beschreven concep-ties, kan leiden tot een andere en inbepaalde opzichten nieuwe waarne-ming van de werkelijkheid.Alvorens daarop in te gaan is het ech-ter nuttig op klassieke wijze enige waar-nemingen omtrent de ontwikkeling vanhet ruimtegebruik te vermelden. Daarinkomt tot uitdrukking wat mensen kun-nen bereiken in hun drang naar ruimteen vrijheid.WaarnemingenHet allesoverheersende kenmerk van deruimtelijke ontwikkeHng in Nederlandsedert ruim een eeuw is de voortgaandeintensivering van het grondgebruik.Alle prognoses die van overheidswegebeschikbaar zijn wijzen op een doorzet-ten van deze ontwikkeling tot aan heteind van de eeuw. Hoewel er thans spra-ke is van een Internationale economi-sche depressie zijn er geen concrete aan-wijzingen dat de intensivering van hetTabel 1. Ontwikkeling van de opbrengsten inkg per ha in akkerbouw en weidebouwAkkerbouw Weidebouwtarwe(drogestof,kg/ha)voedingstof-fen')N, P2O5,K2O,kg/ha)voedings-stoffenN, P2O5,melk K2O,(kg/ha) kg/ha)1850 1,5001900 2.0001950 3.5001975 6.0002000 8.00050701503004754.000 7516.000 800'). Deze plantenvoeding wordt per ha aan debodem onttrokken. Ze moet als bemesting wor-den toegevoegd bij instandhouding van de bo-demvruchtbaarheid. Met de huidige neerslagwordt ongeveer 20-25 kg/ha aangevoerd. Vroe-ger was dat minder.^). Deze bij het produktieproces betrokken voe-dingsstoffen worden of als kunstmest dan welals plantenvoedend bestanddeel van het van el-ders betrokken veevoer per ha toegevoegd.Stedehouw en Volkshuisvesting, juni 1983 261concepties en hun gevolgenFiguur 2a. Van water tot land 1600-2000^^r^-1600Figuur 2b. Verstedelijking 1850-2000v^18001850 1900Figuur 2c. Weg- en railverbindingen 1850-2000j6/i^1i1t '''^-^''- ,--'-^*"Vr-'-?*-^ // #? V.-^1^--J^^ ;'3