Platteland #2/2023 Vakblad over de leefomgeving voor ruimtelijke professionals en woonexperts Ruimte en Wonen Vakblad over de leefomgeving voor ruimtelijke professionals en woonexperts Platteland  #2/2023 'Herstel contact met het landschap' INTERVIEW ZEF HEMEL Dorpen vitaal houden is lastig DILEMMA'S VOOR CORPORATIES Vier scenario's voor Nederland in 2050 BALANS LANDBOUW NATUUR Ook de aandacht trekken van corporaties, bouwers, duurzaamheidstrategen en architecten?Kijk op www.ruimteenwonen.nl/adverteren voor de mogelijkheden of bel 073 205 10 23 1 EN VERDER 04 Hoofdredactioneel Platteland 24 Column Kansenagenda's voor het platteland? 60 Beeldessay Overschild welstandsvrij 82 Column Een slimme senior is voorbereid 90 Recensie Adri Duivesteijn - Vanzelfsprekend maar niet normaal ARTIKELEN 06 Staat van het platteland In gesprek met Bettina Bock 18 Goed wonen in de regio Leefbaarheid in krimpregio's 26 Valt vitaliteit te waarborgen? Vitale dorpen 32 Landbouw en natuur Vier toekomstscenario's 42 'Dè natuur bestaat niet' Verschil stad en platteland 50 Ontwerp van het XXL logistieke landschap Logistieke gebouwen 68 Volhoudbare landbouw Natuur als partner 76 Vezelgewassen Biobased materialen 84 Sterke buurten, sterke mensen Veerkrachtige buurten INTERVIEWS 12 Door tijd te nemen kan een nieuw verhaal ontstaan Interview met Zef Hemel Actieve corporaties Biobased materialen COVER De Peazens Foto Bert Pots THEMA PLATTELAND Plattelands - ontwikkeling Inhoud 2 Mohamed Acharki Rochdale Agnes van den Berg Natuur voor mensen Anouk Corel Elan Wonen Frank van Dam Planbureau voor de Leefomgeving Joep Dirkx Wageningen University & Research Ben van Essen Adviseur LVKK Jutta Hinterleitner Stedelijk onderzoeker Arjen van Kampen Wageningen University & Research Elly van der Klauw Hanzehogeschool Groningen Aan dit nummer werkten mee: Auteurs 3 RUIMTE + WONEN NETWERK Jeroen Kruit Wageningen University & Research Merten Nefs Erasmus UPT Leo Pols Planbureau voor de Leefomgeving Bert Pots Zelfstandig journalist Bob Witjes Aedes 4 Toch  zijn er zorgen over dat platteland. Bettina Bock, hoogleraar inclusieve plattelandsontwikkeling aan Wageningen Universi - teit en bijzonder hoogleraar bevolkingsdaling en leef - baarheid aan de Rijksuni- versiteit Groningen, voor - ziet dat de bevolking ondanks de aanwas van nieuwe bewoners zal krim - pen. Nog zorgelijker is voor haar de veranderende be - volkingssamenstelling; op het platteland wonen straks meer zorgbehoefti- ge, heel oude mensen. Wat ook speelt, de oorspronke - lijke bewoners, op het plat - teland vaker lager opgeleid en met een lager inkomen, kampen met meer gezond - heidsklachten. Er zal steeds meer sprake zijn van een kwetsbare bevolking. Kunnen woningbouwcor - poraties iets betekenen voor die zorgbehoevende ouderen? Wooncompagnie kiest ervoor om woningen in de kleine kernen meer levensloopbestendig te maken en tegelijkertijd in de grotere kernen woon - zorgconcepten aan te bie - den. In deze woonzorgcon - cepten komt een geleidelijke overgang van zelfstandige seniorenwo - ningen in het lage- midden- en dure segment naar een intramuraal woonzorg - voorziening. Ook Woon - goed Zeeuws-Vlaanderen staat voor de uitdaging om Platteland Planoloog Zef Hemel, houder van de Abe Bon- nemaleerstoel, wandelde afgelopen voorjaar langs de randen van Friesland en Groningen. Vooraf had hij gelezen over kommer en kwel, over krimp en een problematische peri- ferie, maar de dorpen zijn mooi en alles is be- woond. Er melden zich nieuwe bewoners. Senio- ren, jonge mensen met werk aan huis. Tegenstellingen maken plattelandsontwikkeling boeiend" 5HOOFDREDACTIONEEL langer zelfstandig wonen mogelijk te maken. Zij on - derzoeken of er kleine hof - jes kunnen worden ge - bouwd, in samenwerking met Buurtzorg. Ook zijn sommige corpora - ties bereid te investeren in voorzieningen. Woningcor - poratie Zeeuwland steunt het project 'Thuis in je dorpshuis'. Daar worden activiteiten naar behoefte van de bewoners georgani- seerd. Dit leidt tot een sneeuwbaleffect. Mensen raken betrokken bij hun dorp en zijn weer bereid nieuwe dingen te organise - ren. Marco van der Wel, bestuurder van Zeeuwland, ziet het echt als zijn taak om daar aan bij te dragen en zo dorpen vitaal te houden. De bewoners van dorpen zien hun landschap veran - deren. Met de dringende noodzaak om in het belang van natuur, biodiversiteit en klimaat te veranderen, staat de agrarische sector voor de uitdaging een fundamenteel andere bedrijfsvoering te vinden. Building Balance wijst agrariërs op de moge - lijkheden van vezelteelt. Eénjarige gewassen als hennep, vlas, stro, meerjari - ge gewassen als miscanthus (olifantsgras) en houtige gewassen als wilgen en populieren bieden econo - misch perspectief. De op - brengst kan worden ge - bruikt voor de productie van biobased materialen voor de bouw van woningen. Nederland heeft behoefte aan woningen, miljoenen nieuwe woningen. Waar worden die gebouwd? Het Planbureau voor de Leefom - geving houdt ons in een scenariostudie voor dat niet alleen voor woningbouw, maar ook voor energietran - sitie, water en klimaatmiti- gatie veel ruimte moet wor - den gevonden. En de investeringen die we nu doen in agrarische syste - men, biodiversiteit, bodem- en waterbeheer en land - schap moeten lang meegaan en bijdragen aan de kwali- teit van de leefomgeving in de nabije en verre toekomst. Domineert het marktden - ken, valt de samenleving uiteen in losse 'bubbels', zien mensen zich als onder - deel van de natuur of ma - ken lokale gemeenschappen de dienst uit? Elk beeld leidt tot andere keuzes. Niemand weet wat de toekomst brengt, maar de keuze voor robuuste natuur en een leidende rol voor het bo - dem- en watersysteem in ruimtelijke ontwikkeling, kan volgens het Planbureau voor de Leefomgeving voor - komen dat we wegen in - slaan die zich later alleen tegen extreem hoge kosten laten wijzigen. Tegenstellingen maken plattelandsontwikkeling boeiend, zegt Bettina Bock. Er zijn allemaal tegenstrijdi- ge emoties, bewegingen en belangen. In dit nummer gaat het ook over verschillen in natuurbeleving en de verdozing van ons land - schap. Leo Pols Planbureau voor de Leefomgeving Bert Pots Senior redacteur 6 Veranderend plattelandBERT POTS 7 Bert Pots Is het wantrouwen van plattelandsbewo- ners tegenover de Randstad en haar bewo- ners begrijpelijk? Bettina Bock, hoogleraar inclusieve plattelandsontwikkeling aan Wa- geningen Universiteit en bijzonder hoogle- raar bevolkingsdaling en leefbaarheid aan de Rijksuniversiteit Groningen overdenkt aan de hand van zeven thema's de staat van het platteland. Over ruimtelijk en eco- nomische beleid, bevolkingskrimp, vergrij- zing, afkeer van verandering en de nood- zaak te investeren in een minimaal voorzieningenniveau. 'Investeer in minimale voorzieningen' PLATTELANDSONTWIKKELING Staat van het platte- land 8 1.Bevolkingskrimp "Afname van de plattelandsbevolking is al langer gaande. Die krimp is onder meer het gevolg van een afnemend geboortecij - fer. Vervolgens verlaten jonge mensen het gebied om elders te gaan studeren. Zij ke - ren voor een belangrijk deel ook niet terug naar hun geboortegrond. De daling van de bevolking in die zogeheten krimpgebie - den vlakt de laatste tijd wel af. Er is ner - gens meer sprake van een acute daling, maar in de komende twintig jaar zal die daling zich wel voortzetten. Die verwach - ting is gebaseerd op demografische voor - spellingen. Of die voorspellingen uitko - men, is moeilijk te zeggen. Soms is het ineens anders. De coronapandemie bij - voorbeeld is van invloed geweest op de verhuisbeweging tussen stedelijke gebied en platteland. We zien al langer dat 'jonge senioren' de stad verlaten om zich op het platteland te vestigen. Door de pandemie hebben ook iets jongere mensen daarvoor meer belangstelling gekregen, de hevige krapte op de woningmarkt in stedelijke gebieden speelt daarbij een versterkende rol. Maar die verhuisbewegingen zijn van onvoldoende omvang om het dalende ge - boortecijfer te compenseren. Uiteindelijk zet de bevolkingsdaling door. Tegelijkertijd moeten we ons ook beden -ken dat ondanks de bevolkingsdaling het leven op het platteland heel hoog wordt gewaardeerd. Mensen verblijven er graag. Ze zijn trots op hun dorp, ze zijn gehecht aan hun landschap. Zelfs in het door aard - bevingen geteisterde Noord-Groningen is de waardering voor de leefomgeving on - verminderd hoog." 2 . Vergrijzing   "De leef baarheid van het platteland wordt sterk beïnvloed door vergrijzing. Er wonen vaker heel oude mensen. Bovendien leidt de verhuizing van 'jonge senioren' naar het platteland tot extra vergrijzing. Die nieuw - komers zijn straks ook oud. Is dat erg? Ik heb het vaker gezegd; in ons land is de ver - anderende bevolkingssamenstelling pro - blematischer dan de bevolkingsafname. Op het platteland wonen straks meer zorgbe - hoeftige, heel oude mensen. Nu al is in een aantal gebieden meer dan een kwart van de bewoners 65plus en het aantal tachtigjarigen met een broze ge - zondheid zal de komende jaren verder oplopen. De oorspronkelijke bewoners, op het platteland vaker lager op - geleid en met een lager inkomen, kampen bovendien met meer ge - zondheidsklachten. In het rap - port Elke regio telt , een gezamen - lijk advies van de Raad voor Volksgezondheid & Samenleving, de Raad voor het Openbaar Bestuur en de Raad voor de leefomgeving en infrastruc - tuur, is vastgesteld dat in dergelijke gebie - den sprake is van een significant lagere le - vensverwachting. Kortom: er is sprake van een kwetsbare bevolking met een steeds grotere behoefte aan (zorg-)voorzieningen. Nu is die zorg - vraag al aanwezig en in de toekomst wordt PLATTELANDSONTWIKKELING "Tegenstrijdige emoties, bewegingen en belangen" 9PLATTELANDSONTWIKKELING die vraag nog omvangrijker. Echter, het zijn juist die voorzieningen waarop wordt be - zuinigd. Hoe houdbaar is dan de leef baar - heid op dat platteland? Uiteindelijk komen we op die plekken in een situatie terecht met heel veel zorgvragers, weinig voorzie - ningen, een gering aanbod aan arbeids - krachten en een relatief gering aanbod aan bijvoorbeeld mantelzorgers."   3. Minimale voorzieningen "Het zou goed zijn de vraag te beantwoor - den welke voorzieningen in gebieden met veel kwetsbare (oudere) inwoners beslist aanwezig moeten zijn. Investeer in een mi- nimaal voorzieningenniveau, zorg voor een bepaalde basiskwaliteit. Wat mij b etreft moet niet alleen   goede en toegankelijke zorg, maar ook goed onderwijs voorop staan. In regionale ziekenhuizen moet   ba - siszorg bereikbaar blijven. En onderwijs - voorzieningen moeten minder snel worden gecentraliseerd. In het advies Elke regio telt wordt ook op de noodzaak van voldoende zorg en onderwijs gewezen. Goede bereik - baarheid hoort daar wat mij betreft ook bij. Openbaar vervoer mag niet geheel verdwij - nen of moet waar die verdwenen is in enige vorm terugkeren. Dat hoeft niet altijd op de oude manier, en niet overal kan alles, maar die basiskwaliteit is van groot belang. Tot die basiskwaliteit reken ik ook de be - schikbaarheid van voldoende, passende ou - derenhuisvesting. Ik ben voorstander van nieuwe vormen van samenwerking voor de ontwikkeling van innovatieve woonvormen in combinatie met andere vormen van dienstverlening, denk bijvoorbeeld aan kin - deropvang. Ook woningcorporaties kunnen een rol  spelen bij de bouw van woningcom - plexen, waar als het nodig is zorg wordt aangeboden. Ik zie op het terrein van wonen en zorg vaker burgerinitiatieven ontstaan. Nieuwe coöperaties. Veelal staat in dergelijke woon - vormen zelfredzaamheid voorop, maar de bewoners hebben ook zorg en aandacht voor elkaar. Er is burenhulp, en als het no - dig is kan een beroep worden gedaan op professionele hulp. Om groei van dergelijke oplossingen mogelijk te maken, zullen we heel kritisch naar ons zorgstelsel moeten kijken. Ons zorgstelsel is complex en star en kent een overdaad aan regels. Uit het oog - punt van bescherming van kwetsbare men - sen is die regelgeving begrijpelijk, maar als we de afstemming tussen formele en infor - mele zorg niet anders regelen dan lukt die zorgvernieuwing niet." 4. Transities "We leven in een spannende tijd. In ons land moeten miljoenen woningen worden bijgebouwd. De energietransitie vraagt om grootschalige bouw van windturbines en aanleg van zonneweides. De agrarische sec - tor moet extensiveren; de bedrijfsvoering moet fundamenteel veranderen om de bio - diversiteit te redden. En ons natuurareaal moet verder uitgebreid. Het is niet voor niks dat het Rijk spreekt van een grote verbou - wing van ons land. Heel Nederland gaat op de schop, maar plattelandsbewoners zitten daar niet altijd op te wachten. Neem de aan - leg van de Lelylijn. Gemeenten en provin - cies lobbyen stevig voor de aanleg van een snelle spoorverbinding tussen de Randstad en het Noorden. Maar veel inwoners van Friesland zitten niet te wachten op die Lely - lijn; zij vrezen voor een toevloed aan men - sen van buiten. Al helemaal hebben zij geen trek in 'rijke mensen' die de huizenprijzen opdrijven, zodat de eigen bevolking niet meer aan de bak komt en nog meer jonge - ren gedwongen worden het platteland te verlaten. Waar zo'n verhuisbeweging zich al 10 PLATTELANDSONTWIKKELING heeft voorgedaan, neem delen van Dren - the, wordt die prijsopdrijving als heel on - eerlijk ervaren." "Dergelijke tegenstellingen maken plat - telandsontwikkeling boeiend. Er zijn alle - maal tegenstrijdige emoties, bewegingen en belangen. De sociaaleconomische onge - lijkheid tussen het platteland en de stedelij - ke gebieden neemt toe, zo blijkt uit cijfers. Inkomensverschillen groeien. In sommige gebieden, neem Oost-Groningen waar de - cennia geleden de strokartonindustrie is verdwenen, is sprake van overerf bare ar - moede. Recent onderzoek door de Rijksuni- versiteit Groningen, ik was daar zelf niet bij betrokken, heeft dat duidelijk gemaakt. Maar vernieuwing van ons land wil ook weer niet zeggen, dat iedereen naar meer rijkdom streeft. Veel plattelandsbewoners houden liever alles bij het oude. Beschei- den. Rust ig." 5. Ruimtelijk beleid "De agrarische sector moet veranderen, Eu - ropa voert de druk op om tot een andere be - drijfsvoering met een veel lagere milieube - lasting te komen. In een ander landschap kan de natuur winnen aan diversiteit. Er zijn allerlei combinaties denkbaar tussen natuurbeheer, biodiversiteit, duurzame landbouw en leef baarheid. Denk aan de ontwikkeling van multifunctionele bedrij -ven, die niet alleen op een verantwoorde manier voedsel produceren en aan natuur - beheer doen maar ook andere diensten aan - bieden. Of denk aan wonen op boerderijen en op de erven bij die boerderijen. Dorpen moeten hun dorpse karakter be - houden. Grootschalige woningbouw kan beter plaatsvinden in en bij middelgrote ste - den. Zwolle. Groningen. Deventer. Maar het lijkt mij ook weer niet onverstandig om in ons ruimtelijk beleid wat meer ruimte te bieden voor lokale oplossingen. Vanwege wonen op boerderijen en op erven, maar ook om kleinere kernen kansen te bieden op uitbreiding. Met 'een straatje erbij' kan ruimte ont - staan voor woningbouw voor starters en aanpassing van de wo - ningvoorraad aan de behoefte van ouderen met een toenemen - de zorgvraag. De woningen die door ouderen worden achtergela - ten kunnen huisvesting bieden aan jonge mensen, die graag op het platteland willen blijven wonen."    6. Economische ontwikkeling "Het gaat in landelijke gebieden niet al- leen om wonen. Er moet ook aandacht zijn voor economische ontwikkeling en bedrij - vigheid. Het midden- en kleinbedrijf is dé werkgever van het platteland. Ook die be - drijven moeten kunnen innoveren. Zij moeten mee in de technische vooruitgang en daarvoor de passende, hoger opgeleide arbeidskrachten kunnen vinden. Dat vraagt om meer hoger onderwijs zodat het beschikbare arbeidspotentieel niet de re - gio verlaat, dat vraagt om nieuwe netwer - ken en nieuwe samenwerking tussen het MKB en  onderwijsinstellingen, dat is de weg voorwaarts." "Het leven op het platteland wordt heel hoog gewaardeerd" 11 PLATTELANDSONTWIKKELING 7. Maatschappelijke onvrede "Veel onvrede komt voor uit een gevoel dat het platteland moet voorzien in de vele be - hoeften van de Randstad en haar bewoners. Met meer windturbines, met meer natuur, met meer recreatiewoningen, met meer op - vangplekken voor asielzoekers, met meer plek voor 'duur wonen in het groen'. De ei- gen identiteit gaat naar het gevoel van de oorspronkelijke bewoners verloren. Eeu - wenoude tradities, zoals het afsteken van Paasvuren ? die zijn slecht voor de lucht - kwaliteit, dat begrijp ik wel ? worden verbo - den of bedolven onder regels. Negatieve er - varingen en teleurstellingen raken met elkaar verstrengeld. Het rapport Elke regio telt spreekt van 'een opeenstapeling van verliezen'. En dat verklaart naar mijn idee de snelle opkomst van een partij als Boer - BurgerBeweging. Het is belangrijk over die onvrede vaker in gesprek te treden met de regio's en de vraag te stellen wat de bewoners wenselijk en nodig vinden. Dat gesprek moet op ver - schillende niveaus plaatsvinden. In de poli- tiek. Met een goed oog van Den Haag voor het mogelijke effect van landelijke regelge - ving op het platteland. Normen die goed werken voor de onderwijs- of zorgkwaliteit in stedelijk gebied, kunnen funest uitpak - ken voor het platteland. Met als gevolg dat scholen of ziekenhuizen moeten sluiten. Maar niet op de laatste plaats moet meer in - houd worden gegeven aan het gesprek met de bewoners zelf, op een zodanige manier dat zij respect ervaren voor hun eigenheid. En dan zijn er wel degelijk kansen om al die maatschappelijke en economische uitda - gingen op een positieve manier met elkaar te verknopen." Dorp, vroeg in het voorjaar. FOTO BERT POTS 12 INTERVIEW 'Door tijd te nemen kan een nieuw verhaal ontstaan' 13INTERVIEW Zef Hemel vindt het belangrijk het contact met het landschap te herstellen en van daaruit na te denken over de toekomst van het platteland. "Ik ben groot geworden met het modernistische idee dat er een nieuwe landschapservaring ontstaat als we met een snelheid van minstens honderd kilometer per uur door Nederland rijden. De inrichting van ons land is na de Tweede Wereldoorlog op de auto gedimensio - neerd. Vaak heb ik geprobeerd die ervaring op te wekken, maar ik raakte nagenoeg altijd teleurgesteld en die teleurstelling wordt alleen maar groter. Ik ervaar het landschap niet meer. Steeds vaker beperken ook geluidsschermen en geluidswal - len ons uitzicht. Bovendien heeft de 'verdozing' zijn intrede gedaan. Het gevolg is dat we niets meer geven om het landschap. Hoe ontwerpen we dan een duurzame toekomst?" Wandelen Bertje Jens en haar vriendin Toos Goorhuis, de makers van het Pieterpad, de bekend - ste langeafstandswandelroute van Nederland, hebben dat eind jaren zeventig van de vorige eeuw al begrepen, ontdekte Hemel. "Zo'n veertig jaar geleden zijn Nederlan - ders weer gaan lopen. De opkomst van langeafstandswandelingen in de jaren tachtig valt samen met de afsluiting van een decennialange verbouwing van ons landschap. Nadat we door ruilverkavelingen een einde hebben gemaakt aan het historische land - schap met kleine percelen, heggen en slootjes, hebben lief hebbers de voetpaden die er nog waren teruggevonden." Wandelen is voor hem een ultieme manier om afstand te nemen van economische groei en verstedelijking. "De aanleg van autosnelwegen is onderdeel van onze naoor - logse groeiagenda; alles moest sneller en groter. Mijn beroepsgroep heeft zich daar in volle overtuiging aan overgegeven. Planologen hebben het voortdurend over de toe - komst van de Randstad en onze steden, maar dat hoeft niet natuurlijk. Een planoloog kan ook een andere agenda voeren. Juist de Abe Bonnemaleerstoel gaat over de ver - halen van de niet-Randstad, gaat over de verhalen die in het Westen niet worden ver - teld en daar hoort een andere infrastructuur bij. Daarom heb ik voor die bijna verge - ten wandelpaden gekozen. Wandelen is bovendien heel gezond." Bert Pots Wat is de toekomst van het platteland? Planoloog Zef Hemel, houder van de Bonnemaleerstoel aan TU Delft en Rijksuniversiteit Groningen, buigt zich over een duurzame toekomst voor Groningen en Friesland. Om inspiratie op te doen, maakt hij langeafstandswandelingen. "Vertragen is voor mij het belangrijkste. Alleen door tijd te nemen kan er een nieuw verhaal ontstaan." 14 INTERVIEW Uitputting aarde Hemel benadrukt de harde noodzaak van een andere economische koers. "Ons stre - ven naar steeds sneller en steeds grootser is een doodlopende weg. We kunnen niet doorgaan met de uitputting van de aarde. In mijn inaugurale rede heb ik gewezen op ' overshoot day '. De dag waarop we - gerekend over één kalenderjaar - net zoveel grondstoffen, voedingswaren en dergelijke hebben opgebruikt, als wat de aarde in die twaalf maanden kan opbrengen en verwerken. Die datum ligt voor Nederland op 12 april. Onze voetafdruk is veel en veel te groot. Het effect van stikstof op de natuur is maar één van onze problemen. Op alle fronten loopt het spaak. We zullen in het belang van onze kinderen, kleinkinderen en achterkleinkinderen een andere, duur - zame weg moeten vinden." Afgelopen voorjaar wandelde hij in enkele weken tijd langs de randen van Fries - land en Groningen. Van west naar oost; langs het IJsselmeer en de Waddenzee. Van Stavoren via oude vissersdorpen als Wierum, Moddergat en Termunterzijl naar Bad Nieuweschans. Over eindeloze dij- ken in Het Bildt, nagenoeg alleen bevolkt door schapen en langs de industriegebieden van de Eemsha - ven en van Delfzijl. Ook bezocht hij het door aardbevingen geteisterde dorp 't Zandt en liep hij de terp van Hegebeintum op; met zijn 8.80 me - ter boven NAP de hoogste terp van Nederland. In totaal overbrugde hij een afstand van 280 kilometer. "Tijd is voor mij het belangrijkst. Alleen door tijd te nemen kan een nieuw verhaal over onze toekomst gestalte krijgen. Daarom ook neem ik alle tijd voor de mensen die ik tijdens mijn wan - delingen ontmoet, want tijd voor elkaar nemen is wat tegenwoordig niet meer ge - beurt. Ze lopen veelal tien kilometer met me mee; ieder spreek ik tenminste drie uur lang. Tijdens zo'n voettocht probeer ik vooral te luisteren. En de juiste vragen te stel- len, het stellen van de juiste vraag is het moeilijkste dat er is." Trekvogels Tijdens zijn eerste lange tocht werd Zef Hemel vergezeld door in totaal 26 wandelaars. Mensen uit de streek, publicisten, kunstenaars en wetenschappers. Zijn ontmoeting met Theunis Piersma, hoogleraar trekvogelecologie aan Rijksuniversiteit Groningen, heeft indruk gemaakt. "Theunis Piersma heeft over een periode van dertig jaar een lepelaar gevolgd. Daardoor zijn we ontzettend veel te weten gekomen over de leefwij - ze van trekvogels en het grote ecologische belang van de Waddenzee. Door zijn werk krijgen we ook inzicht in de gevolgen van het plaatsen van windturbines. Lepelaars vliegen 's nachts. Ze kijken niet vooruit, dat kunnen trekvogels niet en dan zijn dodelij - ke botsingen met windturbines op hun vlieghoogte onvermijdelijk. Ik wist weinig van trekvogels, zo'n gesprek is dus verrassend. En zet mij vervolgens aan het denken. Er staan al zoveel windturbines. Willen we ten koste van onze trekvogels dan nog veel "Streven naar groei is niet langer een begaanbare weg" 15INTERVIEW meer van die enorme windturbines bouwen? Het gesprek met Piersma bevestigt mij in mijn denken, dat ons streven naar groei niet langer een begaanbare weg is." Komt er al een bepaalde oplossing in zicht? "Ik zal geen oplossingen bieden. Ingeni - eurs verzinnen oplossingen. Ik zoek een richting en probeer mensen daarin mee te krijgen." Hij beschrijft zijn eerste langeafstandswandeling als een soort van odyssee. Een ontdekkingstocht, een groot avontuur. "Tijdens mijn eerste lange wandeling is mijn beeld van de bovenste rand van Nederland vele malen positiever geworden. Ik had vooraf gelezen over kommer en kwel, over krimp en een problematische periferie, maar de werkelijkheid is genuanceerder. De mensen die daar wonen worstelen wel met problemen, maar er is geen sprake van een leeglopend platteland. De dorpen zijn mooi en alles is bewoond. Er melden zich nieuwe bewoners; senioren, mensen met werk aan huis. Zij zijn allemaal op zoek naar een toekomst. Ik heb de afgelopen tijd geleerd dat de dorpen steeds meer veranderen in woondorpen. Voorzieningen ver - dwijnen, maar die waren er in het verleden ook niet altijd. Toen de agrarische sector ging mechaniseren, raakten landarbeiders overbodig. Een deel van hen begon een winkel, en dat zorgde indertijd voor nieuwe bedrijvigheid. Vervolgens zijn die winkels weer verdwenen, maar de huidige bewoners zijn zeer mobiel. Zij vinden op niet al te grote afstand supermarkten. Ook leggen ze relatief grote afstanden af om op hun werk te komen. Overdag maken de dorpen een verlaten indruk, maar 's avonds is iedereen weer thuis. De bewoners zoeken vooral rust. Ik heb waardering voor dat levensritme." Leegstand Niet in elk dorp is iedereen tevreden, merkte hij ook. "In Wierum, een voormalig vis - sersdorp aan de Waddenzeedijk, klagen de vaste bewoners over het grote aantal re - Zef Hemel. Foto Jan-Kees Steenman 16 Wierum FOTO BERT POTS 17INTERVIEW creatiewoningen. Huizen zijn er opgekocht door mensen uit de Randstad, of door bewoners uit de Bondsrepubliek. Die Duitsers zijn er niet zo vaak en dat zorgt voor een gevoel van leegstand, maar dat neemt niet weg dat het met de bewoners aan de rand van ons land helemaal niet zo slecht gaat." Hemel is vooral onder de indruk geraakt van het overweldigende landschap. Met al zijn ruimte, ruimte die elders in het land allang is verdwenen. Hij heeft zo zijn twijfels over verdergaande industrialisatie en verandering van het landschap door hoogspan - ningsleidingen, windturbines en heel grote bouwwerken. "Massawerkloosheid was in de jaren zestig van de vorige eeuw reden om in Noord-Groningen een nieuwe zee - haven aan te leggen. De Eemshaven heeft zich ontwikkeld tot een industriegebied met enorme datacenters, energiecentrales en windmolenparken. Er is in het Noorden geen sprake meer van massawerkloosheid. Moeten we dat gebied met nog eens met 800 hectare uitbreiden? Ik geloof niet in het geforceerd toevoegen van werkgelegen - heid, als daarmee het oude landschap, een landschap dat door ruilverkaveling al zo is veranderd, verder wordt aangetast." Duurzame toekomst Het Noorden biedt volgens hem mogelijkheden een andere, duurzame toekomst op het spoor te komen. "In de Randstad is men onverminderd bezig met groei en versnelling; er is daar geen rust om na te denken. Ook ik word binnen de muren van de universiteit opgejaagd. Alles draait om innovatie, opschaling en efficiency winst. Als we nu eens zouden besluiten dat alles er al is? En dat we zeggen dat alles een nieuwe waarde kan krijgen. Ik heb geen behoefte aan een Derde Grote Verbouwing van Nederland, zoals die door de premier onlangs is aangekondigd. De ingenieursbureaus staan klaar om het land weer onder te schoffelen, maar dan verdwijnt het landschap definitief." Zef Hemel is een nazaat van een veenarbeider uit het zuiden van Drenthe. Zijn grootvader kwam in 1895 ter wereld in een milieu van armoede en uitbuiting. Via vakbondswerk en de drankbestrijding werkte opa zich op tot journalist, administra - teur, politicus en bestuurder. Juist zijn grootvader wilde die economische vooruit - gang. "Hij leefde in een totaal andere tijd. Dat was een tijd van enorme armoede, maar die is voorbij. Nu moeten we terug, want we hebben alle grenzen van de planeet overschreden. In mijn rede heb ik gewezen op de 'omgekeerde agenda' die oud-Rijks - bouwmeester Floris Alkemade voor het Noorden in petto had. Hij pleitte voor het be - nutten van de dynamiek en ruimte die de periferie biedt. Nederland kliefde hij in tweeën: centraal Nederland als een uitvergrote Randstad tot aan Brabant toe en Noord Nederland waar een 'omgekeerde agenda' voor zou moeten gelden. Die omge - keerde agenda, daar gaat het mij om. Maar dat is geen uitnodiging de ruimte maar op te vullen. Ga wandelen. Begin bij het landschap." Nieuwe wandelingen Hij loopt de komende vier jaar verder. In de zomer maakt hij een aantal wandelingen. En dit najaar staat weer een langeafstandsroute van oost naar west op het program - ma. Van Westerwolde naar Gaasterland. 18 FOTO BERT POTS 19 D e plek waar mensen wonen is bepalend voor de kansen die iemand krijgt op zijn le - venspad. Dat geldt niet al- leen voor mensen die op - groeien in achterstandswijken van steden, maar ook voor de bewoners van krimpge - bieden op het platteland. Het onderzoeks - rapport Elke regio telt van de Raad voor Anouk Corel In het onderzoeksrapport Elke regio telt concludeerden drie adviesraden dat de leefbaarheid in krimpregio's onder druk staat en dat de woningvoorraad in verschil- lende gebieden verouderd raakt. Hoe zit dat? En wat betekent dat voor de inspan- ningen van woningcorporaties? Huizen kunnen vernieuwd en aangepast, zo menen corporaties in Twente, Zeeuws-Vlaanderen en in de Kop van Noord-Holland. Volkshuisvesting ACTIEVE CORPORATIES Goed wonen in de regio 20 Volksgezondheid & Samenleving, de Raad voor het Openbaar Bestuur en de Raad voor de leefomgeving en infrastructuur maakt duidelijk dat in de verschillende regio's aan de randen van het land welvaart achter - blijft. Het rapport geeft tevens aan dat de leef baarheid onder druk staat en de wo - ningvoorraad in verschillende gebieden verouderd raakt. Voor het onderzoek namen de adviesra - den vijf regio's onder de loep, waaronder Twente, de Kop van Noord-Holland en Zeeuws-Vlaanderen. Zij voerden gesprek - ken met bestuurders en mensen die werken en wonen in die vijf regio's. Woningbouw - corporaties kwamen niet aan bod. Maar hoe denken corporaties met bezit in derge - lijke gebieden over brede welvaart en wo - nen in de regio? Verschillen binnen regio's Hoewel de onderzochte regio's gemeen hebben dat ze allemaal aan de randen en grotendeels buiten de economische kern - gebieden liggen, zijn de verschillen tussen en binnen de regio's heel groot. Leef baar - heidsproblemen zijn ook niet exclusief een plattelandsprobleem, zo luidt de eerste re - actie van Maarten van Wietmarschen van De Woonplaats, een corporatie met bijna 17.000 woningen in Enschede en in kleine kernen in de Achterhoek en Twente. "In Twente trekt de stad Enschede met haar Technische Universiteit veel studenten die na hun studie in de stad of de omgeving blijven wonen. In de kleine kernen is de druk op de woningmarkt minder groot en zijn er minder voorzieningen, maar ik zie geen direct verband met de leef baarheids - problemen die daar ontstaan. Leef baar - heidsproblemen zien we ook in de stad en verklaren wij met name vanuit de toene - mende groep 'huishoudens met een rug -zakje' die de volkshuisvesting instroomt", zegt Maarten van Wietmarschen. Ook in de Kop van Noord-Holland zijn de verschil- len groot. "Het bruisende Schagen is erg trek, terwijl in sommige van de omliggen - de gemeenten de woningdruk veel lager is," vertelt Arjen Zandstra van Wooncom - pagnie, een corporatie met 14.000 wonin - gen in steden en kleine kernen in de Kop van Noord-Holland. Al herkennen corporaties niet per se dat de leef baarheid in kleine kernen onder druk staat, zij zien wel een aandachtspunt. Er is een aantal kernen waar een woning - zoekende met een beperkte wachtduur snel een huis kan vinden. Dit heeft effect op de instroom van huurders. Waar spoed - zoekers in steden vooral terecht komen in minder gewilde wijken, komen ze in de re - gio terecht in kernen met beperkte druk op de woningmarkt. In zo'n 'ons-kent-ons- dorpje' staan soms maar tien of vijftien so - ciale huurwoningen. Wanneer daar drie 'huishoudens met een rugzakje' en zonder binding met het dorp instromen, dan heeft dat effect op de sociale cohesie en de leef - baarheid. Als tegelijkertijd starters uit de eigen kern geen woning kunnen vinden, dan versterkt dat mogelijk de   maatschap - pelijke onvrede, wat de acceptatie en inte - gratie van de nieuwkomers vervolgens nog lastiger maakt. Volgens corporaties is het niet makkelijk daar een oplossing voor te vinden. Voldoende passend woning - aanbod Het rapport Elke regio telt geeft ook aan dat diverse van de onderzochte regio's het stempel 'krimpregio' hebben gekregen. Als gevolg van restrictief woningbeleid 'niet bouwen voor de leegstand' is de woning - voorraad op deze plekken verouderd ge - ACTIEVE CORPORATIES 21 raakt en sluit het aanbod niet meer goed aan op de woonwensen van ouderen en starters. Dat onvoldoende aanbod maakt ook dat dergelijke plekken steeds minder interessant worden voor gezinnen. Deze conclusie wordt ? in elk geval voor de cor - poratievoorraad ? door de drie corporaties niet herkent. "Ook de bestaande voorraad kan vernieuwd en aangepast aan de wen - sen van de tijd", zegt Maarten van Wiet -marschen. "Daar hoeft een corporatie niet per se nieuwbouw voor te ontwikkelen." Bovendien geldt dat in dergelijke dorpen sprake is van uitgestelde krimp. De daad - werkelijke krimp wordt ? al gedurende langere tijd ? pas over enkele jaren voor - zien, en verschilt bovendien sterk per kern. In de kleine kernen is de woningdruk wel- iswaar lager, maar door het verdampen van de goedkope koopwoningvoorraad, Foto Bert Pots 22 groeit juist daar de behoefte aan sociale huurwoningen en hebben we een nieuw - bouwopgave." Ook in Zeeuws-Vlaanderen ziet de plaat - selijke corporatie grote regionale verschil- len. "In Sluis is sprake van krimp, terwijl Terneuzen en Hulst licht groeien", vertelt Ralph van Dijk van Woongoed Zeeuws-Vlaanderen, een corporatie met zesduizend woningen in diverse kleine kernen. Om de kwaliteit van de woning - voorraad op peil te houden, heeft Woon - goed de afgelopen jaren regelmatig oudere woningen gesloopt en vervangende nieuw - bouw gepleegd. Het aantal woningen daalt, maar het aanbod past wel beter bij de doelgroep. Ook door verkoop van be - staand bezit en het terugbouwen van seni- orenwoningen blijft zijn corporatie ver - nieuwen. Voor de leef baarheid in de kleine kernen vindt hij het wel belangrijk de vraag te stellen aan wie de woningen wor - den verkocht. Nadat een aantal woningen werd doorverhuurd of als recreatiewoning een bestemming vond, stelt Woongoed voortaan verkoopvoorwaarden. Hierdoor komen die voormalige sociale huurwonin - gen terecht bij huishoudens die binding hebben met de kern, veelal starters die op zoek zijn naar een koopwoning. Doordat er voor de komende jaren voor Zeeuws-Vlaanderen een lichte groeiopgave geldt, vastgelegd in de regionale woondeal, zijn er in de toekomst meer mogelijkheden om door middel van nieuwbouw het aan - bod beter te laten aansluiten bij de doel- groep. "We kunnen bijvoorbeeld eerst wo - ningen bouwen en pas in een later stadium woningen slopen of deze tijdelijk benutten voor het huisvesten van Oekraï - ners of statushouders", aldus Ral- ph van Dijk. Vernieuwende zorgcon - cepten In zowel Twente, Zeeuws-V laan - deren als de Kop van Noord-Hol- lland ligt de groeiopgave met name in het toevoegen van seni- orenwoningen om de woning - voorraad beter te laten aanslui - ten bij de verouderde bevolking en de ontwikkeling van vernieu - wende woonzorgconcepten. De scheiding van wonen en zorg leidt ertoe dat mensen langer zelfstandig thuis moe - ten wonen, liefst in de nabijheid van zorg. "In het landelijk gebied kunnen niet alle vormen van wonen en zorg worden aange - boden", vertelt Edith Abbring, eveneens werkzaam bij Wooncompagnie. "Er zullen kleine kernen zijn waar het niet mogelijk is een volledig aanbod te bieden, al wil Wooncompagnie naast meer reguliere so - ciale huurhuizen ook meer zelfstandige woningen met een bepaalde mate van zorg of welzijn aanbieden, vaak in de nabijheid van intramurale zorg. Deze combinatie maakt het makkelijker zorg te leveren aan de bewoners van de zelfstandige units." Ook Woongoed Zeeuws-Vlaanderen staat "Ook de bestaande voorraad kan vernieuwd en aange- past aan de wensen van de tijd" 23ACTIEVE CORPORATIES voor de uitdaging langer zelfstandig wonen mogelijk te maken, maar in een andere con - text. In de kleinere kernen ziet de corpora - tie niet alleen winkels verdwijnen, maar trekt ook de ouderenzorg zich terug. Dat betekent dat mensen die thuiszorg nodig hebben, gedwongen worden te verhuizen naar een andere kern. "Hier proberen we bij Woongoed een ander antwoord op te vin - den", geeft Ralph van Dijk aan. "We onder - zoeken of we in de kleine kernen hofjes kunnen bouwen, in samenwerking met Buurtzorg. Door ook een belegger bij de bouw te betrekken, kunnen tevens zorgwo - ningen in het midden en dure segment wor - den toegevoegd en ontstaat meer massa. Om de benodigde zorg te kunnen leveren, worden buurtbewoners opgeleid om kleine zorghandelingen te verrichten. Op deze manier proberen we de 'samenredzaam - heid' en het welbevinden van de bewoners van de kleine kernen te vergroten." Effect overheidsregie Voor alle drie de corporaties geldt dat het aantal beschikbare bouwlocaties de belem - merende factor is voor nieuwbouw. "De Wet Versterking Regie op de Volkshuisvesting gaat ons helpen om in gebieden waar we weinig sociale huurwoningen hebben, toch een positie te verkrijgen bij nieuwbouwont - wikkelingen", vertelt Maarten van Wiet - marschen. Hij vindt het jammer dat het mi- nimaal te bereiken percentage sociale- en middenhuur alleen geldt voor nieuwbouw - ontwikkelingen, en niet voor de gemeente als geheel. "Doordat er deels sloop-nieuw - bouw plaatsvindt, is de netto toevoeging zeer beperkt en pakt niet elke gemeente een 'fair share'." Ook de andere corporaties zijn tevreden over de percentages voor sociale huur en voor de bouw voor middeninkomens, zo -als die worden genoemd in de Wet Ver - sterking Regie op de Volkshuisvesting. "Al moet het geen verplichting worden om bij elke nieuwbouwontwikkeling 30% soci- aal toe te voegen, want dan bouwen we voor de leegstand," aldus Ralph van Dijk. "De meeste mensen in Zeeuw Vlaanderen willen toch het liefst een woning kopen. Maar over het precieze percentage kun - nen we met elkaar het gesprek voeren." Ook Arjen Zandstra geeft aan dat het niet perse wenselijk en mogelijk is om bij alle nieuwbouwontwikkelingen in de Kop van Noord-Holland 30% sociaal toe te voegen. "We kijken toch vooral pragmatisch kij - ken naar de mogelijkheden: je hebt uitein - delijk een stuk grond nodig waarop je kunt bouwen. Zo zijn er verschillende kleine kernen met een laag percentage so - ciale huurwoningen en geen bouwloca - ties. In een andere kern hebben we teveel sociale huurwoningen, maar wel bouw - grond. We kiezen er dan toch voor om daar levensloopbestendige huurwonin - gen toe te voegen en elders in het dorp woningen te verkopen. Hierdoor kunnen we de voorraad toch vernieuwen en beter laten aansluiten op de veranderende woonbehoefte. De Wet Versterking Regie op de Volkshuisvesting gaat ons helpen om ook op andere nieuwbouwlocaties met elkaar in gesprek te komen over het meest wenselijke bouwprogramma." 24 Verkiezingen, rapporten: het platteland roert zich. Gaat het beleid om? En krijgen bewonersinitiatie- ven dan erkenning? De provinciale verkiezin - gen van 15 maart waren een oorverdovend signaal van het platteland aan Den Haag. Ongeveer een week later, werd dat signaal we - tenschappelijk verklaart door drie adviesraden van de regering. Op 27 maart presenteerden zij in Veen - huizen het rapport 'Elke regio telt!'. Daarin trekken de RLI, ROB en RVS de scherpe conclusie dat het rendement-denken in het nationaal beleid heeft ge - leid tot een 'schrikbarende toename van onwenselijke verschillen in brede wel- vaart tussen regio's in Ne - derland'. 'Deze ongelijkheid is schadelijk voor het ver - trouwen van mensen in de overheid en in onze demo -cratie. En dit vormt een bedreiging voor Nederland als geheel. Daarbij bemoei- lijken de verschillen tussen regio's ook een effectieve aanpak van grote nationale vraagstukken zoals de energietransitie, de wo - ningbouwopgave, of de hervorming van de land - bouw'. De raden adviseren onder andere om de regio's Kansenagenda's op te laten stellen, waar het rijk dan langjarig geld aan moet koppelen.  De zwakke positie van het platteland wordt ook weer - spiegelt in het ontbreken van samenhangend platte - landsbeleid. Europa heeft de Long Term Vision for the Rural Areas ( juli 202). Wij kennen in ons land  deelvi - sies zoals het Nationaal Programma Landelijk Ge - bied (stikstof) en Nationaal Strategisch plan (GLB). De meeste recente integrale nota - Agenda voor een Vitaal Platteland - dateert van 2004!! Er is geen visie en ook geen samenhangend netwerk rondom platte - landsontwikkeling. De ver - antwoordelijkheid voor het Kansenagenda's voor het platteland? "Bewoners moeten mee aan tafel " 25COLUMN Ben van Essen Adviseur LVKK / Bestuurslid European Rural Community Alliance /Bestuurslid NLZVE platteland is verdeeld over een lange reeks van organi - saties en over heden, die nergens echt samen komen. Bijna tegelijk met het advies van de drie raden verscheen het WUR-rap - port 'Leef baarheid op het platteland: uiteenlopen van idylles en werkelijkhe - den'. Volgens die studie kan een basisniveau van leef baarheid gezien wor - den als het fundament waarop inwoners - al of niet in samenwerking met de overheid - tot eigen initiatieven komen om de leef baarheid te versterken. De overheid moet ervoor waken dat dat basisniveau in stand blijft. Want: "er is een drempelwaarde waar - onder inwoners niet meer in actie komen want er is niets meer om trots op te zijn en trots is een belang - rijke motivatie." De rapporten onderstre - pen wat wij op het platte - land al wisten. Maar er is ook een ander verhaal. Naast de landschappelijke kwaliteit, de woonkwali - teit, de rust en ruimte is er 'naoberschap'. Natuurlijk verandert ook op het plat - teland de sociale samen - hang, maar het gevoel van betrokkenheid op elkaar is er nog steeds veel sterker dan in de stad. Bovenop en naast de 'oude' sociale verbanden zoals vereni - gingen, is er sprake van nieuwe inwonersinitiatie - ven. Juist op het platte - land zijn er duizenden voorbeelden te vinden van bewoners die verantwoor - delijkheid nemen voor de leef baarheid van hun buurt of dorp. Zij realise - ren een Zorghuus voor dementerende ouderen die anders uit het dorp weg moeten, bouwen een ge - meenschapshuis, regelen een vrijwillige vervoers - voorziening of richten een coöperatie op om zelf glas - vezel aan te leggen. Dat is gemeenschapskracht; de positieve energie die vrij komt als mensen elkaar helpen om hun doelen te bereiken door hun midde - len te delen. De Landelijke Vereniging Kleine Kernen levert met haar 10 provin - ciale verenigingen onder - steuning aan 4000 lokale initiatieven. In dorpen als Esbeek, Beringe, Klooster - buren of Zalk groeide de optelsom van initiatieven uit tot een sterk collectief. De LVKK schreef er een brochure over: Goed voor Elkaar dorpen . Het is nog de vraag of er Kansenagenda's komen én of de landelijke overheid daar langjarig geld voor beschikbaar stelt. Als er Kansenagenda's komen, moet recht gedaan worden aan de uitspraak van Tjeenk Willink: "Geen van de grote uitdagingen van onze tijd kan worden op - gelost zonder de actieve deelname van burgers!" Bewoners moeten dus mee aan tafel bij het opstellen van regionale agenda's. De LVKK heeft de minister van BZK al aangeboden om daarbij te helpen. Be - wonersinitiatieven zijn een belangrijk deel van de oplossing van de vraag - stukken van het platte - land. Dat vereist wel dat bewonersinitiatieven res - pect en ruimte krijgen en de ondersteuning die nodig is. 26 Dit seniorencomplex heeft 21 woningen, die zijn gebouwd aan een open en groen hofje met als doel ontmoetingen tussen bewoners te stimuleren. 27 "O nze dorpen en buurten zijn door - gaans leef baar. Mensen kunnen er veilig over straat. De straat is redelijk schoon. En er wonen Bob Witjes Hoe houd je een dorp vitaal waar de bevol- king vergrijst en nauwelijks groeit of mis- schien zelfs krimpt? En wat kan een wo- ningcorporatie daaraan bijdragen? Vier bestuurders over de taak van corporaties in gebieden waar de vitaliteit onder druk staat en de dilemma's waar zij voor worden ge- plaatst. Elk dorp vitaal houden is lastig. En het doen van investeringen voor alle bewo- ners is wellicht toch meer een taak van de gemeente. ACTIEVE CORPORATIES Valt overal vitaliteit te waarborgen? 28 mensen die omkijken naar hun buren", zo zegt Bothilde Buma, bestuurder van Woon - service, een corporatie met 6.000 wonin - gen in de provincies Drenthe en Groningen. "Ook als in een dorp de bevolking afneemt, dan kan zo'n dorp nog leef baar zijn." Zij legt de nadruk op behoud van vitale dorpen. Vitaliteit is volgens haar iets an - ders dan leef baarheid. "Niet overal kun je nog lopend of op de fiets naar de super - markt of huisarts of is er nog sprake van een buurtcentrum of dorpshuis waar acti- viteiten worden georganiseerd. Juist die afnemende vitaliteit is van grote invloed op de vraag of oudere mensen met een toenemende zorgvraag in hun dorp of buurt kunnen blijven wonen. Overal in ons land zijn de beleidsuitgangspunten hetzelfde: ouderen moeten langer zelf - standig thuis wonen, maar op een plek met weinig voorzieningen is dat behoor - lijk lastig. De supermarkt die eerst nog op loopafstand was, zit nu een dorp verderop en dat is voor iemand die slecht ter been is een hele uitdaging. En in de provincie waar wij werkzaam zijn speelt mee, dat de mensen die mantelzorg moeten verlenen op grote afstand van hun zorgbehoeftige ouders wonen. In ons werkgebied wonen volwassen kinderen gemiddeld op veertig kilometer afstand van hun ouders. Dat be - tekent iets voor de omvang en intensiteit van de zorg die zij kunnen leveren. Min - der aandacht kan vervolgens weer leiden tot meer eenzaamheid. Ik denk dat het be - langrijk is, dat we er voor zorgen dat men - sen niet eenzaam worden", aldus Buma. "Dat werkt ook preventief: niet eenzame mensen voelen zich beter en hebben min - der zorg nodig." Effect toerisme Ook in Zeeland staat het voorzieningenni- veau in sommige dorpen en buurten onder druk. Volgens Marco van der Wel, bestuur - der van Zeeuwland, een corporatie met 6.000 woningen op Schouwen-Duiveland en Walcheren, speelt toerisme deels een compenserende rol. "Er zijn gebieden in Zeeland waar veel toerisme is en waar er genoeg commerciële voorzieningen zijn. In die gebieden is er geen gebrek aan super - markten. Of aan horecabedrijven. Tegelij - kertijd kan het in zo'n dorp wel ontbreken aan een dorpshuis, omdat toeristen daar geen gebruik van maken. Voor de bewoners is er dan geen plek waar ze elkaar kunnen ontmoeten. Dat zorgt voor minder leven - digheid en minder betrokkenheid bij hun leefomgev i ng." Drenthe en Zeeland zijn provincies met een krimpvraagstuk. Dat doet vermoeden dat afnemende vitaliteit een krimpvraag - stuk is. In een dorp als Rozenburg, onder - deel van de gemeente Rotterdam, speelt het ook. Dat ziet Frans Desloover, be - stuurder van Ressort Wonen met 2.600 woningen in Rozenburg en Brielle. "In Ro - zenburg wonen veel havenarbeiders," legt Desloover uit. "We zien nu twee trends waardoor de vitaliteit verandert. Ener - zijds vergrijst het dorp, anderzijds staat de welvaart van die mensen onder druk. Ha - venarbeiders gaan bij pensionering van een relatief goed salaris, het gevolg van onregelmatigheidstoeslagen, naar een pensioen dat fors lager ligt. Dat zorgt voor een grote inkomensterugval. Anderzijds is de moderne havenarbeider hoger opge - leid dan vroeger. Die hebben meer inko - men en zoeken een grotere woning, een twee-onder-een-kapper bijvoorbeeld. Maar die woningen biedt Rozenburg niet. Dus gaan ze elders op zoek naar een wo - ning. Gevolg is dat Rozenburg vergrijst en het sociaaleconomisch draagvlak relatief ACTIEVE CORPORATIES 29 sterk afneemt, maar dat de instroom van jongeren en gezinnen beperkt is." Portefeuillestrategie Het vitaliteitsvraagstuk gaat dus over de combinatie van (oudere) bewoners en het gebrek aan voorzieningen zoals een win - kel, dokterspost of dorpshuis. Wat bete - kent dit voor de portefeuillestrategie van een corporatie? Elze Klinkhammer is be - stuurder van Accolade in Heerenveen, een corporatie met 15.000 woningen ver - spreid door Friesland. Voor haar is het hel- der: niet elk dorp kan alle voorzieningen bieden en dat betekent dat het ook niet overal voor de hand ligt  sociale huurwoningen te exploiteren. "We hebben onszelf de vraag ge - steld of wij onze doelgroep, men - sen met een laag inkomen, het best bedienen door in dorpen met weinig voorzieningen wo - ningen te blijven bouwen,"  stelt Klinkhammer. "We hebben er vervolgens voor gekozen onze nieuwbouw te concentreren in wat grotere dorpen, dan wonen mensen dicht bij die voorzienin - gen." Geef je kleinere dorpen niet 'op' als de corporatie zich terugtrekt? Klinkhammer: "Misschien zijn die dorpen meer geschikt voor mensen met een wat grotere beurs met een auto voor de deur, die een paar dorpen verderop prima hun boodschappen kunnen doen. En laten we niet vergeten: vroeger stond ook niet in elk dorp een bejaardentehuis. Ouderen moesten toen ook verhuizen." Ook in Drenthe maken ze dergelijke af - wegingen. Buma: "Wij zijn een aantal jaar geleden alle dorpen waar we bezit hebben langsgegaan en hebben onszelf de vraag ge - steld: kan dit dorp zonder ons? In sommige dorpen is de sociale structuur stevig genoeg en hoeven wel als corporatie niet actief te blijven. Dat betekent overigens niet dat we ons daar van de een op de andere dag terug - trekken. Maar als er een woning vrij komt, dan verkopen we die woning." Huurwoningen bijbouwen In Zeeland kijken ze ook kritisch naar de woningbouwopgave. Daarbij wordt niet per se gekeken naar de vraag of een sociale huur wel of niet past in een dorp met wat minder voorzieningen. Wel wordt nadruk - kelijk rekening gehouden met demografi - sche ontwikkelingen, zoals vergrijzing. Van der Wel: "De provincie stuurde lange tijd aan op een kleinere woningvoorraad. Het beleid is gekanteld. Krimp is niet meer aan de orde, vergrijzing overigens nog wel. We willen woningen blijven bouwen en dat doen we ook. Mocht over een aantal jaar blijken dat er toch te veel woningen zijn, dan gaan we de woningen met de wat slech - tere labels, zoals label D, slopen. Mochten de woningen toch nodig zijn, dan verduur - zamen we ze alsnog." Ook in Rozenburg heeft vitaliteit invloed op de opgave. "We hebben al lang geleden begrepen dat we kwalitatief goede wonin - "Niet overal hoeven alle voorzieningen aanwe- zig te zijn, mits de bewoners mobiel zijn" 30 gen moeten aanbieden voor een schappelij- ke prijs," zegt Desloover. "Voor je in Rozen - burg bent, rijd je eerst een paar kilometer door zware industrie. Niet heel aantrekke - lijk. Dan moet je dus op een andere manier wat te bieden hebben." De portefeuillestrategie ligt dichtbij de kerntaak van corporaties. Maar hoe ga je om met voorzieningen op het platteland? Is het haalbaar en uitlegbaar in alle dor - pen en buurten vitaliteit te waarborgen? Van der Wel maakt onderscheid tussen meer commerciële voorzieningen en voor - zieningen zoals een dorpshuis die belang - rijk zijn voor de betrokkenheid van de be - woners bij hun dorp. "Niet in elk dorp hoeven alle commerciële voorzieningen aanwezig te zijn, mits de bewoners mobiel zijn. Je moet er voor zorgen dat mensen makkelijk van het ene naar het andere dorp kunnen. Met die behoefte in gedach - te hebben we als Zeeuwland een tijdje onze auto's aangeboden als deelauto. Dat was geen succes. Wat bleek: een oudere heeft niet zoveel aan een auto, want die kan of wil niet meer zelf achter het stuur. Door de lokale overheid wordt daarom nu ingezet op enerzijds deelauto's met chauf - feur en anderzijds goede busverbindingen tussen dorpen." Belang dorpshuizen Gaat het om dorpshuizen, dan is Van der Wel duidelijk voor betrokkenheid van zijn corporatie. "We dragen bij aan het project 'Thuis in je dorpshuis'. Daar worden activi- teiten naar behoefte van de bewoners geor - ganiseerd. Dit leidt tot een sneeuwbaleffect. Mensen raken betrokken bij hun woon - plaats en zijn weer bereid nieuwe dingen te organiseren. Dit vergroot de samenhang in zo'n dorp. Ik zie het echt als taak van Zeeuwland om daar aan bij te dragen. Al- leen zo houden we de dorpen vi- taal voor onze bewoners." Ressort Wonen ziet voor zich - zelf ook een taak in het vitaal houden van Rozenburg. De cor - poratie investeerde in zorg- en welzijnsvoorzieningen. "Dankzij investeringen van Ressort Wonen hebben we woonplekken en voor - zieningen die zouden verdwijnen door sluiting van een verpleeg - huis, toch weten te behouden. Bij een ander project hebben we ge - i nvesteerd in een 'medische plint' met een huisarts, apotheek en ontmoetingsplek. We hebben inmiddels die panden weer ver - kocht, maar zonder onze investeringen wa - ren ze er niet geweest." Rol gemeente Waar haar collega's relatief veel investeren in voorzieningen, is Klinkhammer terug - houdend. "Als een corporatie investeert in bijvoorbeeld een multifunctioneel centrum waar desondanks de bezoekersaantallen te - ruglopen, dan is sprake van een investering in een onhaalbaar project." Bovendien gaat het om geld dat vervolgens niet aan andere voor huurders belangrijke zaken kan wor - den besteed. "Het is gek dat we als corpora - tie, indirect met geld van mensen met een "Ik denk dat het belangrijk is, dat we er voor zorgen dat mensen niet eenzaam worden" 31 ACTIEVE CORPORATIES kleine beurs, moeten investeren in voorzie- ningen waar ook andere bewoners van pro - fiteren," stelt Klinkhammer. "Is het niet lo - gischer dat een gemeente dit doet? Met geld van álle bewoners." Die verschillende benaderingen schetsen het dilemma. Enerzijds willen corporaties voor hun huurders vitale dorpen. Het is ook goed voor de woningcorporatie zelf, als mensen daar naar tevredenheid wonen. Maar dergelijke investeringen worden ge - daan 'met geld van de huurder'. Het blijft een vraag hoe ver een corporatie kan en moet gaan.  Er is ook vitaliteitswinst te behalen bui- ten corporaties om, meent Bothilde Buma. Door bijvoorbeeld clustering in de thuis - zorg. "Elke bewoner mag zijn of haar eigen thuiszorgorganisatie kiezen. Dat is mooi, maar heeft als gevolg dat elke ochtend meerdere organisaties per auto van dorp naar dorp gaan. Waarom kiezen we niet voor een soort van 'ruilverkaveling': elk dorp maximaal een of twee thuiszorgorga - nisaties. Dan kan thuiszorg veel efficiënter worden geregeld." Frans Desloover ziet dat de gemeente ook zijn rol pakt. "Rotterdam heeft een 'kleine kernen programma' met serieuze aandacht voor die kleinere plaatsen. En die aandacht zien we ook terug in Rozenburg. We hebben hier een multifunctioneel sportcentrum, lang niet elke wijk met 13.000 inwoners in Rotterdam heeft de beschikking over zo'n goede accommodatie. Het is echt belangrijk dat een gemeente zijn verantwoordelijk - heid neemt." Winkelcentrum Rozenburg 32 Scenario Groen Land. BRON: PBL, WUR, POSADMAXWAN 33 Bodem, boer, water en natuur Een belangrijke keuze is hoe we omgaan met de relatie tussen landbouw en natuur. Het PBL constateerde twee jaar geleden dat de grenzen van het fysieke systeem van wa - ter, bodem en ecologie in Nederland op veel plaatsen zijn bereikt en soms zelfs ver over - schreden (Grote opgaven in een beperkte ruimte, PBL 2021). Dat beeld wordt breed gedeeld. Biodiversiteitsherstel wordt ur - gent en is verplicht volgens de Europese Vo - gel- en Habitatrichtlijn en de aangescherpte Europese biodiversiteitsstrategie. Duur - zaam waterbeheer wordt spoedeisend om - dat het ijkmoment 2027 van de Kaderricht - lijn Water steeds nader bij komt. Deze Leo Pols, Frank van Dam en Joep Dirkx In het landelijk gebied moet de balans worden hersteld tussen land- bouw en natuur. Maar er is ook ruimte nodig voor energietransitie, water, woningbouw en klimaatmitigatie. Samenleving en overheid staan voor lastige keuzes. Hoeveel land is er in 2050 beschikbaar voor boeren? Wat is voor de lange termijn de beste oplossing? Het Planbureau voor de Leefomgeving schetst vier scenario's voor een 'toekomstbestendig' Nederland. Vier toekomstscenario's voor het landelijk gebied PLATTELANDSONTWIKKELING Landbouw en natuur beleidsdoelen kunnen veelal juridisch wor - den afgedwongen en investeringen in on - der meer de bouw van woningen, wegen en stallen frustreren. Maar de noodzaak gaat verder dan wetten, regels en investeringen. Het landschap verschraalt en de milieu- en recreatiedruk op natuurgebieden is hoog. Die druk wordt hoger door de verwachte bevolkingsgroei (19,6 miljoen in 2050, CBS 2022) en door klimaatverandering. Bij in - vesteren in de toekomst hoort dus ook zorg voor natuur en landschap, of beter gezegd, de leefomgeving. En boeren zijn onderdeel van die zorg: zij hebben een hierbij passend duurzaam toekomstperspectief en verdien - model nodig. 34 Via het Nationaal Programma Landelijk Gebied is veel geld, 24 miljard euro, be - schikbaar, maar de onzekerheden rond een adequate en breed gedragen aanpak zijn groot. Wel zeker is dat het landelijk gebied, en daarmee de leefomgeving op het platteland, onherroepelijk zal veran - deren. Nemen we (bijvoorbeeld) een voorschot op verdere innovaties in stalsy - stemen, is natuurinclusieve landbouw haalbaar, gaan we andere eisen stellen aan de natuurkwaliteit, gaan we die na - tuur beter verbinden en uitbreiden of moeten we inzetten op alle opties tege - lijk? Investeringen die we nu doen in agrari- sche systemen, biodiversiteit, bodem- en waterbeheer en landschap moeten lang meegaan en bijdragen aan de kwaliteit van de leefomgeving in de nabije en verre toekomst. En we moeten weten dat we de juiste beslissingen nemen: stel je voor dat we een maatregel doorvoeren (bijvoor - beeld kostbare stalsystemen) waarvan la - ter blijkt dat het onvoldoende werkt, te duur is in beheer en onderhoud of op een gegeven moment achterhaald blijkt. Met meer techniek in stallen los je niet alle problemen op. Daarom is het verstandig om bij het maken van de huidige investe - ringsplannen terug te redeneren vanuit de toekomst. In de Ruimtelijke Verkenning heeft het PBL (2023) vier scenario's ontwikkeld die daarbij kunnen helpen: met vier normatie - ve scenario's schetsen we verschillende denkbare toekomsten, gebaseerd op vier verschillende maatschappijbeelden. Hoe de toekomst eruit zal zien weten we niet, maar als we handelingsperspectieven vinden die in alle vier de toekomstbeelden zouden kunnen werken, dan zijn we wel op weg naar robuust beleid. Vier scenario's voor 2050 In het scenario Mondiaal Ondernemend is de samenleving individualistisch en do - mineert marktdenken de eco - nomie. Grote bedrijven nemen het voortouw. Eigen verant - woordelijkheid staat voorop. In Mondiaal Ondernemend ont- staat een nog groter contrast dan nu tussen verdergaande verstedelijking in het westen en midden van Nederland en min - der stedelijke ontwikkeling en een meer op recreatie, zorg en landbouw gerichte economie elders in het land. Op de meest vruchtbare gron - den is ruimte gereserveerd voor de agra - rische hoofdstructuur met grondgebon - den landbouw. Maar verder geeft het water- en bodemsysteem geen richting aan de ruimtelijke ordening. Dat bete - kent dat grondwaterpeilen laag worden gehouden als dat voor een gebruiksfunc - tie, zoals landbouw, nodig is. De green - ports liggen in agro-industriële clusters met van elkaar gescheiden intensieve veehouderijbedrijven om risico op zoöno - sen te beperken. Natuur is gescheiden van landbouw met uitzondering van overgangsgebieden van ongeveer 1 kilo - meter rondom verdrogings-, en stikstof - PLATTELANDSONTWIKKELING "Met meer techniek in stallen los je niet alle problemen op" 35 Vier normatieve scenario's. Bron: PBL, WUR, PosadMaxwan 36 gevoelige natuurgebieden. In dit scena- rio is het uitgangspunt om met zo min mogelijke randvoorwaarden voor de landbouw te streven naar het behalen van de Europese biodiversiteitsdoelen. In de veehouderijbedrijven wordt met tech - nische installaties de uitstoot van onge - wenste stoffen beperkt. Het natuurareaal wordt, nadat het Natuurnetwerk Neder - land zoals afgesproken is afgerond, niet uitgebreid. Dit betekent dat herstel van de biodiversiteit langzaam gaat en uitein - delijk zelfs stagneert omdat door kli- maatverandering de condities voor na - tuur verder verslechteren. Door het accent op economische ontwikkeling is er welvaart (maar niet voor iedereen) en de spanning tussen landbouw en natuur blijf t bestaan. In het scenario Snelle Wereld valt de sa- menleving uiteen in allerlei leefstijlgroe - pen. Deze 'bubbels' kiezen hun eigen weg en vinden het belangrijk zich van elkaar te onderscheiden. Allianties van kleinere, in - novatieve bedrijven en leefstijlgroepen ne - men in deze toekomst het voortouw. Zij vin - den keuzevrijheid en flexibiliteit belangrijk. Een van de gevolgen hiervan is een diffuse, gefragmenteerde, en in de tijd veranderlij - ke ruimtelijke structuur die het gevolg is van veelal ongeplande ontwikkelingen. De ruimtelijke inrichting van het land is daar -mee onvoorspelbaar en grillig. Grondge - bonden landbouw is hoogtechnologisch en hoogproductief. Glastuinbouw, energie - clusters en intensieve veehouderij met voe - dingsmiddelenindustrie zijn aan elkaar ge - koppeld vanwege hergebruik van energie- en reststromen. Het Natuurnet - werk Nederland is niet uitgebreid. Smalle natuurinclusieve overgangszones van 500 meter liggen rond verdrogings- en stikstof - gevoelige beschermde natuurgebieden. Meer nog dan in Mondiaal Ondernemend blijft de spanning tussen landbouw en na - tuur bestaan. In het scenario Groen Land zien mensen zich als onderdeel van de natuur en beschouwen zij vergroening en verduurzaming als een collectieve publieke op - dracht. Ze sporen de Rijksover - heid aan om daarbij de regie te nemen. In deze toekomst staat het respecteren van ecologische grenzen voorop, ook als dit ten koste gaat van de vrijheid om te consume - ren. Het water- en bodemsysteem is lei- dend voor de ruimtelijke inrichting van het land. De grondgebonden landbouw is ge - concentreerd op de meest vruchtbare bo - dems en is natuurinclusief, dat wil zeggen circulair, biologisch en houdt rekening met en maakt gebruik van de natuur. Dat laatste door bijvoorbeeld natuurlijke be - stuiving en plaagbestrijding. In het veen - weidegebied zijn grondwaterpeilen aan - zienlijk verhoogd om uitstoot van broeikasgassen te reduceren. De landbouw heeft zich aangepast door een omschake - ling van melkveehouderij naar 'natte teel- ten' voor isolatiematerialen in de bouw (denk aan lisdodde) en voedsel (Cranber - ry, rijst). Beekdalen zijn ingericht als na - tuurlijke klimaatbuffer. Dat laat nog wel "Redeneer vanuit de toekomst naar het heden" 37 PLATTELANDSONTWIKKELING ruimte voor extensieve vormen van vee- houderij. Door een eiwittransitie van dierlijk naar plantaardig (of insectenteelt) is intensieve veehouderij vrijwel geheel en melkveehou - derij grotendeels verdwenen. Stikstofemis- sies zijn daardoor geminimaliseerd en over - gangsgebieden rondom kwetsbare natuurgebieden zijn na verloop van tijd niet meer nodig, tenzij nog aanvullende maatre - gelen nodig zijn om verdroging van de na - tuur tegen te gaan. Glastuinbouwgebieden zijn kleiner dan nu, klimaatneutraal en ge - mengd met andere bedrijven en zelfs wo - ningen. Het Natuurnetwerk Nederland is met 150.000 hectare uitgebreid op die plek - ken waar de uitbreiding helpt een tekort aan habitat voor beschermde soorten op te lossen. Boeren vullen hun inkomsten uit voedselproductie aan met ecosysteemdien - sten. Herstel van bodem-, lucht- en wa - terkwaliteit verloopt in dit scenario voor -spoedig en de biodiversiteit neemt weer toe. Om dit te bereiken is