BURGER- BERADEN #1/2022 Vakblad over de leefomgeving voor ruimtelijke professionals en woonexperts BURGERBERADEN  #1/2022 Meer informatie over deze bedrijven en het partnerschap staat op ruimteenwonen.nl/partners Heb je ook interesse om partner te worden, neem dan contact op met Yvette Vierhout via telefoonnummer 073-2051028 of via e-mail y.vierhout@aeneas.nl Ruimte en Wonen wordt mede mogelijk gemaakt door onze partners. Een partner van Ruimte en Wonen geniet van veel aantrekkelijke voordelen, waaronder een korting op het lidmaatschap en een profielpagina op deze website. Omdat het partnerschap in onderling overleg wordt ingevuld, sluiten de voordelen precies aan bij de behoeftes van de partner. 1 Burger­ initiatief EN VERDER 04 Hoofdredactioneel Het kan anders 36 Beeldessay "Alleen zij die het absurde willen benaderen zullen het onmogelijke bereiken" 60 Column Van buitenaf of van binnen uit? 72 Recensie Een land waarover is nagedacht ARTIKELEN 16 Het moet anders Regionaal samenwerken aan de toekomst 26 Community-up Gelijkwaardig samenwerken tussen overheden en inwoners 40 Het burgerberaad voorbij Als wisdom of the crowd een besluit vergaand beïnvloedt 62 Ontmoetingen bij de dorpspomp De kracht van lokale gemeenschappen voor gebiedsontwikkeling INTERVIEWS 06 Het burgerberaad belicht Interview met Harm van Dijk en Eva Rovers 50 'Mensen stellen geen domme vragen' Interview met Maarten van Poelgeest en Rik Grashoff Overheden en burgers Stads ­ vernieuwing COVER Symbolisch burgerberaad 22 juni 2021 Foto Morris Bennis THEMA BURGERBERADEN 74 Stadsvernieuwing in Midden-Europa Het Bouskahuis in Praag en de Ruïnebars in Boedapest Inhoud 2 Anita van de Looij 7Zebra's Annemiek Rijckenberg Zelfstandig adviseur stedelijke ontwikkeling Anu Manickam Partner We-Sense Bert Pots Zelfstandig journalist Evert Jan van Hasselt SevenSenses Frank Suurenbroek Hogeschool van Amsterdam Hans van Rossum Oud RIGO medewerker Harry te Riele Transitiefocus  Jutta Hinterleitner TU Delft Aan dit nummer werkten mee: Auteurs 3 RUIMTE + WONEN NETWERK Karel van Berkel Partner We-Sense Leo Pols Planbureau voor de Leefomgeving Lilian van Karnenbeek Universiteit Utrecht Marieke Willekens Gemeente Meierijstad Sef Slootweg Oud RIGO medewerker Paul Gerretsen, Vereniging Deltametropool Remko Zuidema, Stichting BRIQS 4 Ook Hugo de Jonge is op zoek naar beweging, hij raast als een wervelwind door het land. Wellicht geïnspireerd door wat in de pandemische tijden aan maatschappelijke bewe - ging mogelijke bleek. Hij is nu de minister met een nieuwe rol en een oude naam: Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening ? VRO, we moeten er vier decennia jaar voor terug. In zijn maiden speech met deze verantwoordelijkheid verbaast de minister zich over de afwezigheid van een sturingsmechanisme. Frank Suurenbroek recen - seert in dit nummer het boek van Han Lörzing en beveelt het de minister aan als bijspijkerstof voor de recente geschiedenis en voor het historisch perspec - tief. De minister begrijpt zijn rol ook nadrukkelijk in het verlengde van het op - lossen van maatschappelij - ke vraagstukken. Waar "Wonen" als Rijksaangele - genheid nog vrij recent door minister Blok inclusief een heel ministerie "effici- Alles kan anders In een tijdperk waar zich in weken veranderingen voltrekken die normaal decennia vergen, wordt het onvoorstelbare voor- stelbaar. Dat is onheil- spellend, maar het kan ook betekenen dat inge- wikkelde opgaven waar jaren op werd gestu- deerd, waar jaren aan processen voor nodig waren en waar inmiddels niemand meer in geloof- de plotseling in beweging komen. Dat type verande- ring hangt in de lucht. Duidelijk is geworden dat het ook een beweging van een hele maatschap- pij vraagt - als die in beweging er komt, blijkt, kan alles heel snel heel anders worden. Kunnen burgers een directe stem krijgen in de uitwerking van maat - schappelijke opgaven." 5HOOFDREDACTIONEEL e nt" werd opgelost, komt De Jonge nu terug met Volkshuisvesting. Een term die de vermeende woning - nood een heel andere la - ding geeft. Het maakt dui- delijk dat het ook zo maar weer helemaal anders kan. De ruimtelijke ordening is ook opnieuw een onder - werp waar Rijksregie van groot belang wordt geacht. Dat gaat niet alleen over een minister die de inrich - ting van het land "regis - seert", maar veeleer ook over de regie tussen de departementen. De vele ministeries, zoals LN V, I&W en EZK, die hier een aanzienlijk deel in hebben, hebben inhoudelijk niet veel te bieden, maar ze hebben anders dan de re - gieminister zelf, wel geld, vaak veel geld. Veel geld en weinig ideeën is zelden een combinatie met een goede afloop. Toch kan uit de groeiende maatschappelij - ke urgentie die bij veel van de onderwerpen wordt gevoeld en het door velen onderkende gebrek aan fysieke ruimte om alles successievelijk en naast elkaar te kunnen doen een andere beweging ontstaan. Er is de afgelopen jaren in vele clubjes en verbanden, in wijken, in gemeenten en in regio's aan nieuwe idee - e n en oplossingen gewerkt, die kunnen in een juiste maatschappelijke constel - latie in beweging worden gebracht en met vooral die onderlinge Rijksregie plots tot ontwikkeling komen. Met Rob van Hilten be - dachten we een nummer over de verandering van de maatschappelijke betekenis van de ruimtelijke ordening. Vraagstukken waar we het als planners van de lange termijn over hadden, komen aan de voordeur en worden voor veel mensen ervaar - baar. Zijn vraag was dan ook kunnen we de beweging van het Rijk richting meer cen - trale regie in de ruimtelijke ordening aanvullen met een hele andere beweging. Kun - nen burgers een directe stem krijgen in de uitwerking van deze maatschappelijk er va - ren opgaven. Zijn zeer plot - selinge en droevige overlij -den op 6 januari betekende dat we er zonder hem invul- ling aan hebben moeten geven. Zijn ingeving was, zo blijkt, scherp, we moeten een andere vorm vinden voor de rol van de burger. Het moet een andere organi- satie zijn dan die we kennen van de traditionele partici- patietrajecten en van de belangenvertegenwoordi - ging. Het kent een eigen - standige plek in het demo - cratisch bestel, maar de juiste vorm moeten we nog vinden. In dit nummer een aantal inzichten daarover. De actualiteit toont dat als we willen dat het anders gaat, dat we het dan anders moeten doen en dat het dan ook anders kan. Paul Gerretsen Vereniging Deltametropool Remko Zuidema Stichting BRIQS 6 Burgerberaad in Amersfoort, 2016. FOTO: STICHTING G1000.NU 7 Jutta Hinterleitner en Lilian van Karnenbeek Urgente ruimtelijke transitieopgaven vragen om een breed draagvlak en inbreng van alle lagen en gelederen uit de samenleving. De roep dat het democratisch bestel onvoldoende voorziet in directe invloed van burgers klinkt alsmaar luider. Het burgerberaad, dat burgers directer zeggenschap geeft, wint terrein. Samen met Eva Rovers en Harm van Dijk, deskundigen op het gebied van burgerberaden, bespreken wij wat deze manier van besluitvorming kan betekenen voor ruimtelijke transitieopgaven. De burger als volwaardige partner in de ruimtelijke transitieopgaven. INTERVIEW Het burger- beraad belicht 8 Hoe zijn jullie met het 'burger - beraad' in aanraking gekomen? Eva Rovers : "Ik ben van origine cultuurhis - toricus. Tegelijkertijd ben ik ook een burger die zich zorgen maakt over de toekomst, over het klimaat in het bijzonder. Ik ben tot de conclusie gekomen dat we anders moe - ten gaan beslissen over de toekomst. De manieren die we nu hanteren zijn ontoerei - kend. In de representatieve democratie moeten politici om de vier jaar herkozen zien te worden, waardoor zij geneigd zijn beslissingen te maken die gunstig zijn voor de korte termijn. Burgers worden veel te laat betrokken bij planvorming, en inspraa - kavonden zijn tot afvinkoefeningen ver - worden. Een paar jaar geleden was ik in Duitstalig België waar toen net een perma - nent burgerberaad was aangekondigd, dat was een eyeopener . Politiek die burgers écht betrekt bij grote maatschappelijke proble - men en ze niet alleen laat meepraten, maar ook meebeslissen. In Frankrijk vond in 2019/20 het eerste grote landelijke burger - beraad over klimaat plaats. Dat was voor mij de aanleiding om Stichting Bureau Bur - gerberaad op te richten om ook in Neder - land een landelijk burgerberaad rond kli- maat van de grond te krijgen." Harm van Dijk : "Ik heb vanaf 2005 als buurtbemiddelaar gewerkt en wist uit erva -ring dat zodra mensen zich gehoord voelen, ze over hun eigen belang heen kunnen stap - pen en kunnen kiezen voor een gezamenlij - ke oplossing. Ik ben gefascineerd door om - gevingen die niet autoritair zijn en zoek naar manieren om gelijkwaardigheid te re - aliseren. In 2011 kwam ik voor het eerst in aanraking met de G1000 in België, waar David Van Reybrouck als initiator bij be - trokken was. In 2014 heb ik besloten ermee aan de slag te gaan en de eerste Nederland - se G1000 in Amersfoort te organiseren. Hier werd de G1000-aan - pak, de loting van een grote groep mensen, ge - combineerd met de cocre - atie-aanpak die ik in de jaren daarvoor had ont - wikkeld. Deelnemers wa - ren enorm enthousiast. Uitspraken zoals 'dit is echte democratie' en 'nu voel ik me voor het eerst echt Amersfoorter' blij - ven in mijn herinnering. Ik heb een stich - ting opgericht om initiatiefnemers te hel- pen een G1000 te organiseren, en het instrument verder te ontwikkelen." Hoe werkt een burgerberaad? En hoe krijg je een goede af - spiegeling van de maatschappij? Harm van Dijk : "Voor de G1000 geldt dat als burgers via de overheid worden uitgeno - digd, er adressen uit de Basisregistratie Per - sonen worden geloot. De mensen die op de uitnodiging reageren voelen zich aange - sproken, zijn bereid en in staat om uit hun stoel te komen. Dat is lang niet iedereen (de respons ligt tussen 2% en 5%). Het is geen representatieve groep, maar ze hebben wel een diversiteit aan standpunten. Represen - tativiteit kun je ook opvatten als 'represen - INTERVIEW "De belofte moet gedaan worden door diegene die hem kan inlossen" 9 Het doel van een burgerberaad is om bottom-up tot gedeelde waarden te ko\ men en deze door te vertalen naar concrete plannen voor een gebied. BRON: STICHTING G1000.NU tatief voor de verschillende stemmen die in de samenleving aanwezig zijn'. We zien wel een ondervertegenwoordiging van sommi - ge demografische groepen, zoals jonge ge - zinnen en niet-stemmers." Eva Rovers : "In de internationale context wordt eerst een grote groep geloot. In Frankrijk werden in 2019 225.000 burgers geloot en voor het klimaatberaad uitgeno - digd. Al die mensen zijn gebeld. Dat is no - dig omdat veel mensen de post van de overheid niet openen, of zichzelf diskwali- ficeren omdat ze denken 'dat kan ik niet'. Aan de telefoon kun je mensen persoonlijk spreken en overtuigen. Het gaat immers niet om intellectuele kennis of opleiding, maar om persoonlijke levenservaring. Die telefoontjes vergroten de respons. Uit de groep mensen die mee willen doen, wordt opnieuw geloot, maar dan met stratificatie (bijvoorbeeld naar geslacht, culturele ach - tergrond, postcodegebied, leeftijd, hou - ding t.o.v. een onderwerp). Zo ontstaat een goede afspiegeling van de samenleving en krijg je veel meer mensen aan tafel die an - ders niet aan participatie doen, laat staan de weg naar de politiek weten te vinden. Je wil dat zoveel mogelijk verschillende per - 10 spectieven op een onderwerp gegeven kunnen worden, omdat daar oplossingen en ideeën uitkomen die uit een homogene - re groep niet naar voren komen. Politici en ambtenaren zijn ? gechargeerd gezegd ? allemaal hetzelfde soort mensen. Burger - beraden zijn veel pluriformer, je krijgt out- of-the-box ideeën, die beter aansluiten bij de behoeften in de samenleving en vaak ook veel ambitieuzer zijn dan wat de poli- tiek voorstelt." Harm van Dijk : "Het is belangrijk be - wust te zijn vanuit welke positie je een burgerberaad organiseert. Als je dat van - uit de overheid doet kun je mensen per - soonlijk benaderen, dan heb je toegang tot adressen en gegevens. Een burgerbe - raad dat door een burgerinitiatief wordt opgezet, kan dat niet. Daar moet je zelf mensen in beweging brengen. Dat kan door mensen op verschillende manieren uit te nodigen, maar ook door mensen te ontzorgen door bijvoorbeeld kinderop - vang te regelen, of een onkosten- of dag - vergoeding aan te bieden. Dat laatste helpt om deelnemers met een smallere beurs over de streep te trekken." "Nog over het begrip representativiteit, dat krijgt bij burgerberaden een andere in - vulling. De opvatting over representativi- teit binnen het bestaande systeem is geba - seerd op macht en machtsverdeling, het is een strijdmodel. Het aantal stemmen in de Tweede Kamer maakt dat je wint. In de dialoogarena werkt het heel anders, daar betekent representativiteit een zo groot mogelijke diversiteit van stemmen. De dia - loogarena is holistisch, het gaat niet over winnen of verliezen, maar over zoeken waar je het over eens bent." Wat gebeurt er met de resulta - ten van de burgerberaden? En hoe zorg je ervoor dat de politiek op een goede manier wordt aangehaakt? Harm van Dijk : "Het gaat om het creëren van eigenaarschap. Bij burgers is dat makkelijk, bij de 'systeemwereld' (be - stuurders en ambte - naren) is dat moeilij - ker. Het burgerberaad in Enschede in 2017 was de eerste keer dat wij op uitnodiging van een overheid een G1000 organiseerden. We sluiten sindsdien met gemeenten een partnerovereenkomst, waarin de gemeente onze onaf hankelijk - heid garandeert, onze waarden respecteert en belooft onze uitkomsten serieus nemen. De gemeente moet duidelijk communiceren over wat ze wel of niet met de uitkomsten doet. Wij vragen publieke verantwoording. Ook hebben we een 'ambtelijk schrijver', ie - mand die de ideeën van de burgers vertaalt naar ambtelijke taal, en die de beleidspro - cessen kent waar de ideeën aan gekoppeld moeten worden. Het slotstuk is de burger - raad, een kopie van de gemeenteraad. Aan "Het is belangrijk bewust te zijn vanuit welke positie je een burgerberaad organiseert" 11 INTERVIEW het eind van proces liggen er uitgewerkte voorstellen. Alle deelnemers krijgen een stemkasje en stemmen over de voorstellen, terwijl de politici op de publieke tribune zit - ten. Het resultaat: een burgerakkoord." Eva Rovers : "Het eerste landelijke bur - gerberaad in Ierland in 2013 bestond voor een derde uit politici, dat was nodig om de twijfel weg te nemen of burgers dit wel al- leen konden. Dat konden ze prima: alle burgerberaden daarna bestonden alleen uit burgers. Ook in andere landen blijkt dat burgers met constructieve, slimme en wel- doordachte ideeën komen. Maar hoe je er - voor zorgt dat aanbevelingen ook politiek opgevolgd worden, dat is een ander ver - haal. Je moet ruim voordat het burgerbe - raad begint daar goed over nadenken. Je moet politici van verschillende partijen bij de voorbereiding betrekken, zorgen dat degenen die uiteindelijk de aanbevelingen zullen uitvoeren ook degenen zijn die het mandaat hebben gegeven. Bovendien moet je afspraken maken over wanneer de poli- tiek op de uitkomst reageert. In Amster - dam werd afgesproken dat de aanbevelin - gen in principe worden overgenomen, mits ze voldoen aan bepaalde criteria (onder meer financiële en juridische randvoor - waarden). Wat ook enorm helpt, is een mo - Via loting wordt gestuurd op vertegenwoordiging van alle lagen van de samenleving. BRON: STICHTING G1000.NU 12 nitorgroep die vanuit het burgerberaad wordt ingesteld om in de gaten te houden wat er met de uitkomsten wordt gedaan. Het liefst ondersteund door media." Hoe kunnen burgerberaden helpen ruimtelijke vraagstukken op te lossen? Eva Rovers : "Veel van de burgerberaden die de afgelopen tijd in de landen om ons heen hebben plaatsgevonden, gaan over de ver - duurzaming van landbouw, het vergroenen van steden en het voorkomen van hitte-ei- landen. Een belangrijke les die we al kun - nen trekken is dat je niet te veel onderwer - pen in een burgerberaad moet stoppen. Dan krijg je een enorm pakket aan maatregelen, waaruit de politiek een handjevol selecteert die toch al passen bij de politieke opvatting. Als je het over de ingrijpende thema's hebt, de woningbouw of de leefomgeving, dan kun je beter concrete en afgebakende on - derwerpen kiezen en meerdere burgerbera - den organiseren." 13 Harm van Dijk: "Burgerberaden lenen zich goed voor ruimtelijke vraagstukken. Bur - gers denken niet in sectoren of hokjes, maar benaderen de vraagstukken vanuit de leefwereld. Zij kijken daardoor altijd in - tegraal en maken op basis daarvan afwe - gingen. Bovendien wordt er gezamenlijk eigenaarschap gevormd rondom de uit - komsten. De burger gaat zich daardoor medeverantwoordelijk voelen voor de keu - zes die gemaakt zijn en voelt zich meer ei- genaar van zijn of haar leefomgeving. De gebiedsgerichte aanpak waar nu veel over wordt gesproken, is voor de burger een vanzelfsprekend perspectief." In hoeverre bepaalt de schaal van het ruimtelijk vraagstuk de schaal van het burgerberaad? Eva Rovers : "De politieke belofte die vooraf wordt gedaan, moet gedaan worden door diegene die hem kan inlossen. President Macron kan niet beloven alle uitkomsten uit een nationaal burgerberaad over te ne - men, als je ? zoals in zijn geval ? de senaat niet hebt meegenomen. Een lokaal vraag - stuk heeft een lokale politieke belofte no - dig. Maar veel vraagstukken interfereren op nationale, regionale en lokale schaal. Als het gaat over Schiphol of stikstof, daar kun je op lokaal niveau iets mee doen, maar je zit met landelijke wetgeving. Dat maakt het ongelofelijk lastig voor een lokaal burgerberaad om daar iets aan te veranderen. Voor dit soort thema's moet je burgerberaden over schijven verdelen. Be - gin met een landelijk burgerberaad en trechter het gaandeweg regionaal en lokaal, of laat ze parallel plaatsvinden. Eigenlijk wil je een dialoog tussen die ver - schillende burgerberaden." De G1000 in Heerenveen: samen werken aan een visie op de binnenstad Harm van Dijk : "In Heerenveen nodigde de gemeenteraad ons in 2019 uit. De gemeen - teraad was het erover eens dat burgers be - trokken moesten worden bij de ontwikke - lingen van het gemeentelijke centrum. Nadat de partnerovereenkomst was onder - tekend, stelde de gemeente een project - team samen, dat meeging in de G1000-re - gie en -vorm. Rond de 400 deelnemers spraken een dag lang over het centrum van Voorstel voor het centrum van Heerenveen door de 'werkplaats ontmoeten', onderdeel van het burgerberaad in 2019. BRON: STICHTING G1000.NU INTERVIEW 14 "Begin ermee en leer om het de volgende keer nog beter te doen" Heerenveen. De deelnemers bepaalden zelf de thema's en de vragen die ze beant - woord wilden zien. Aan het eind van de dag werd er over de opgestelde agenda en mogelijke oplossingsrichtingen gestemd, waaruit bleek welke elementen de deelne - mers belangrijk vonden." "Een kleine 200 mensen ging door in werkgroepen om de gekozen ideeën gedu - rende drie maanden verder uit te werken. Al deze deelnemers adopteerden een on - derwerp en gingen aan het werk in kleine groepjes. Op momenten waarop de werk - groepen er behoefte aan hadden, werd deskundigheid ingevlogen: inspiratoren, experts, architecten, ervaringsdeskundi - gen. Ook werden er gesprekken georgani - seerd met de ontwerpende beleidsmakers van de gemeente, die als 'medeburgers' meewerkten aan de uitwerking van de ideeën. Het effect van het burgerberaad: mensen kwamen binnen met hun eigen be - lang, maar door samen te werken in een machtsvrije dialoog ontdekten ze dat ze veel meer gemeenschappelijk hadden dan gedacht. Het resulteerde in gedeelde doe - len en samenwerking aan oplossingen." "De resultaten van het burgerberaad werden opgetekend in een burgerak -koord, dat door beleidsambtenaren uitge - werkt werd tot een strategische visie met een aantal scenario's. Over die scenario's heeft de gemeenteraad een besluit geno - men. Het unieke was dat binnen een jaar tijd de strategische visie met steun van nagenoeg de voltallige gemeenteraad ge - accepteerd is, inclusief uitvoeringsbegro - ting. Ook bijzonder: de betrokken ambte - naren waren de meest actieve pleitbezorgers van de resultaten van de G1000. Momenteel is er een klankbord - groep van 45 deelnemers bezig de ge - meente te helpen het project te realiseren. Zij geven medeburgers uitleg, lobbyen te - gen bezuinigingen van de gemeente en praten met plaatselijke ondernemers." Mini-burgerberaad Amsterdam, november 2021 Eva Rovers: " Amsterdam heeft zichzelf tot doel gesteld om in 2030 minimaal 55 pro - cent minder CO2 uit te stoten,  maar ligt slecht op koers. Er zijn extra maatregelen nodig. Daarom besloot wethouder duur - zaamheid Marieke van Doorninck de Am - sterdammers om hulp te vragen. Tweedui- zend willekeurig gelote inwoners ontvingen in september 2021 een uitnodi- ging om deel te nemen aan een burgerbe - raad over de vraag met welke maatregelen de gemeente toch haar klimaatdoelen zou kunnen bereiken. De respons was opval- lend groot; uit deze groep mensen werd vervolgens via een gewogen loting (op on - der meer leeftijd, geslacht en postcodege - bied) een groep van 100 Amsterdammers samengesteld. Aan hen werd vooraf ge - vraagd welke informatie zij nodig zouden hebben om tot goede aanbevelingen te ko - men. Dit had invloed op de samenstelling van het informatiepakket en het deskundi- genprogramma." 15 "In de eerste twee weken van november werkte de groep ondanks de zeer beperk - te tijd, 26 bruikbare voorstellen uit, die ze op 15 november aan de wethouder aanbo - den. Voorbeelden zijn een roterend fonds voor de isolatie van huurwoningen, ver - snellen van onderzoek naar gebruik van aardwarmte, de aanleg van een tweede Amsterdamse bos (met het soort bomen dat de meeste CO2 opneemt), vergroe - ning van daken, gevels en pleinen, en het aanstellen van een klimaatburgemeester. Ook adviseerden de deelnemers met klem om vaker burgerberaden te organiseren over vraagstukken rond  klimaat  en de  energietransitie. De aanbevelingen zijn besproken in de raadscommissie duurzaamheid en worden verwerkt in de klimaatrapportage van de gemeente." "In hun eindrapport schreven de deelne - mers dat ze het ondanks de tijdsdruk zeer waardeerden dat de gemeente het aand - urfde om te experimenteren met een bur - gerberaad. 'Just do it', was dan ook een boodschap naar andere gemeenten en het Rijk: begin ermee en leer om het de volgen - de keer nog beter te doen." Hoe zorg je ervoor dat de gelote deelnemers over voldoende kennis en expertise beschikken om tot een wel - overwogen advies te komen? Harm van Dijk : "In onze werkwijze gaan de burgers blanco, dus alleen met hun eigen 'bagage', aan tafel. Mensen hebben zo veel expertise. In het burgerberaad worden ideeën ontwikkeld en met elkaar in sa - menhang gebracht. Als het nodig is, ko - men op verzoek van de deelnemers ont - werpers aan tafel. Wij zorgen ervoor dat kennis op afroep beschikbaar is, als deel- nemers erom vragen. Ons vertrekpunt is een waardevrij gesprek, waardoor ' com- mon ground ' ontstaat. Pas daarna komt de kennis en hulp vanuit experts in beeld." Eva Rovers : "Je wilt dat iedereen mee - praat, praktisch geschoolden evenzeer als theoretisch geschoolden. Het gaat zoals Harm ook zegt niet alleen om intellectuele kennis, maar vooral ook om levenserva - ring en perspectieven.  Niettemin vinden deelnemers het fijn om ongeveer op het - zelfde kennisniveau te zitten als de andere deelnemers, anders voelen ze zich al snel dom of hebben ze het gevoel niet mee te kunnen praten. Dus vaak wordt er afwisse - lend gewerkt met deliberatie en informa - tie: eerst deelnemers laten onderzoeken wat ze belangrijk vinden, welke waarden ze delen en vervolgens welke informatie ze denken nodig te hebben. In Amsterdam werd dat al vooraf gevraagd, waardoor je daar in de samenstelling van het program - ma rekening mee kan houden. Dat pro - gramma moet flexibel zijn: gaandeweg zal blijken welke experts of belangengroepen de deelnemers meer willen horen. Daar moet ruimte voor zijn. Het is in ieder geval niet de bedoeling dat mensen eerst een paar dagen volgegoten worden met infor - matie en dan pas gaan delibereren. Het is een constante afwisseling, delibereren, le - ren, delibereren, leren?" INTERVIEW 16 Regionaal samenwerken aan de toekomst Tekst Karel van Berkel en Anu Manickam Het moet anders Herstel van verbondenheid is de kern van dit artikel. Daarbij gaat het niet alleen om herstel van vertrouwen tussen overheid en burgers maar ook om het zoeken naar mogelijkheden om inwoners meer greep op hun eigen werkelijkheid en toekomst te bieden in een wereld die steeds complexer wordt. Succes kan mogelijk worden gevonden in het herstel en het versterken van regionale samenhang. 17 18 BURGERINITIATIEF Nieuw houvast Er is onrust in de hoofden van veel mensen. Onrust over een onzekere toekomst in een complexe en verzakelijkte wereld waarin ieder zelf zijn weg moet zoeken en waar geen garantie bestaat dat onze kinderen het beter zullen hebben dan wijzelf. Deels heeft dat te maken met een sterk afnemend ver - trouwen van burgers in het beleid van de overheid. Maar het vraagstuk is breder dan de kloof tussen overheid en burger. Mensen vertrouwen elkaar ook minder, het is ano - niemer geworden en er zijn polariserende meningenbubbels ontstaan. Daarom moet niet alleen de manier waar - op overheden gewend zijn hun rol te vervul- len op de schop. Ook burgers moeten aan de bak. Zij roeren zich wel steeds vaker, maar reuring alleen is niet genoeg om dingen voor elkaar te krijgen. Burgers moeten zich - zelf organiseren om hun belangen duidelijk te maken en moeten gaan samenwerken met andere partijen én met de overheid. Bo - vendien moet het besef terugkeren dat het leven, wonen en werken van mensen zich nog steeds in wijken, buurten, dorpen, ste - den en regio's afspeelt en we daar onze toe - komst moeten vormgeven. De rol van de overheid Overheden zijn er niet voldoende op inge - richt en toegerust om bovengenoemde uit - dagingen in een leidende rol te realiseren. De invloed van de overheid op ons leven is teruggedrongen onder invloed van het ne - oliberale denken van de laatste decennia. Gebleven is een hiërarchisch- ambtelijke organisatie waar met behulp van regelge - ving, standaardprocedures en protocollen een aantal publieke diensten zoals veilig - heid, infrastructuur, onderwijs, cultuur en sociale voorzieningen worden gegaran - deerd. Een persoonlijke benadering vanuit het besef dat elke situatie van elke burger anders is verdween daarmee uit het zicht. Dat werd nog versterkt door schaalvergro - ting bij gemeenten en de digitalisering van de dienstverlening waardoor contact met de ambtenaar in levende lijve niet meer nodig is. De laatste jaren komt daar weer enigszins verandering in. Er wordt steeds meer intern samengewerkt over afdelin - gen en diensten heen. Er ontstaan vaker publiek-private samenwerkingsconstruc - ties. Er worden meer en meer initiatieven genomen om opnieuw in contact te komen met de burger. Inspraakavonden, referen - da, burgerinitiatieven, directe tweerich - tingscommunicatie via Apps' tussen over - heid en burgers, adviesraden, burgerfora en burgerberaden worden toegejuicht. Belang van bottom-up Oplossingen voor complexe vraagstukken en transities worden regelmatig top-down geïnitieerd maar kunnen niet zonder Burgers voelen zich vaker ontheemd nu de verzorgingsstaat, de planbare carrière en de sociale en culturele samenhang verder uit het zicht zijn geraakt. Het verleden is geen garantie meer voor onze toekomst. Veel is onzeker gewor- den: betaalbare woningen, werkzeker- heid, energiekosten, klimaatontwikkeling. Overheden gaan bureaucratisch en protocollair om met burgers en zijn door schaalvergroting steeds vaker alleen digitaal te bereiken. De samenhang in dorpen, wijken en buurten is verdwenen onder invloed van globalisering van industrie en consump- tie, migratie en urbanisatie en de opkomst van sociale media. 19 Verschillende spelers met verschillende belangen - overheden beleggers, bouwers grondeigenaren en woningzoekenden -spelen allemaal een rol in de krapte op de markt BRON KAREL VAN BERKEL EN ANU MANICKAM 20 BURGERINITIATIEF steun van onderop. Windmolenparken willen we niet in onze achtertuin. Oeka - zes om het coronavirus te bestrijden slaan we massaal in de wind als er met ons geen rekening wordt gehouden. De regering in Den Haag, de Europese Commissie en het Europees Parlement zijn wel belangrijke spelers als het gaat om een nieuwe koers uit te zetten via programma's en geld, maar zij kunnen geen transities voor el- kaar krijgen als de samenleving niet van de noodzaak is overtuigd. Vernieuwing ontstaat ook niet in innovatiecentra al ma - ken die wel nieuwe richtingen mogelijk. De echte vernieuwing vindt plaats in de samenleving zelf, in wijken en buurten, Illustratie In de regio Groningen wordt al een aantal jaren geëxperimenteerd met het in coöperatief verband samenwerken om nieuwe oplossingen te vinden voor bestaande problemen en voor komende transities. Groningen kent een aantal specifieke problemen, een fragiel bedrijfsleven met weinig koplopers wat betreft innovatie en valorisatie, veel kleine mkb'ers, de aardbevingsproblematiek en in deelregio's veel mensen zonder werk. Het samenwerken gebeurt op drie niveaus. Het eerste niveau is de innovatiewerkplaats (IWP). IWP's zijn fysieke plekken voor innovatieve samenwerking tussen kennisin- stellingen, inwoners van Groningen, mkb'ers en andere organisaties. Er bestaan al erg veel IWP's, verspreid over de regio. Er wordt gewerkt aan antwoorden op concrete vragen. Inmiddels nemen al duizenden studenten en hun begeleiders deel aan dergelijke samen- werkingsverbanden die voor hen leer- en werkplekken zijn. Het tweede niveau is de gebiedscoöperatie. Een bekend voorbeeld is de Gebiedscoöperatie Westerkwartier. De gebiedscoöperatie gaat over economische, sociale, culturele en ecologische versterking van een gebied. Het lidmaatschap is open en de leden zijn de baas. Samenwerking betekent uitwisseling van informatie, expertise, kennis en geld. Zo is bijvoorbeeld een samen- werking ontstaan tussen boeren, natuurbeheer- ders, bedrijven die met (duurzame) voedselpro- cessing te maken hebben, kennisinstellingen, publieke organisaties, mkb, supermarkten en grote instellingen waar veel voedsel wordt geconsumeerd. Het derde niveau is de regiocoöperatie. Deze is ontstaan uit het besef dat meer coördinatie in alle activiteiten nodig is. Ook bleek het moeilijk om voldoende facilitaire ondersteuning bij nieu- we projecten te krijgen. Vervolgens werd duidelijk dat niet elke uitdaging zich leent om lokaal via een innovatiewerkplaats of in een gebied via een gebiedscoöperatie succesvol kan worden aangepakt. De ontwikkeling van een regionale voedselketen bleek bijvoorbeeld voor beide niveaus te groot en moet op regionale schaal worden gerealiseerd. Daarom is in 2021 een Regionaal Innovatie Framework Noord opgericht. Dit netwerk bestaat uit één regiocoöperatie, verschillende gebiedscoöpera- ties en lokale innovatiewerkplaatsen Het is een netwerk dat ondersteund wordt door de provincie en waarin Groningse gemeenten, alle onderwijsinstellingen, ondernemers, inwoners, studenten en maatschappelijke instellingen hun kennis en kracht bundelen om samen te werken aan verschillende maatschappelijke vraagstukken. De bedoeling hiervan is om agenda's op elkaar af te stemmen, het werk dat gedaan wordt te coördineren en te zorgen voor facilitaire en financiële ondersteuning. Op deze manier wordt beoogd de brede welvaart en welzijn in Groningen te verhogen en de onderlinge verbondenheid te vergroten. 21BURGERINITIATIEF dorpen en steden, gebieden en regio's. Daar waar mensen leven, wonen en wer - ken worden de problemen gevoeld. Daar tref je voor- en tegenstanders aan om fun - damenteel te veranderen. Daar wordt uit - eindelijk beslist wat er terecht komt van de gewenste overheidsdoelen en van de mogelijkheden die innovatieve bedrijven bieden. De beweging van onderop is dus van minstens zo groot belang als die van - uit de politiek-strategische top. Meer spelers doen mee De overheid en de burgers zijn niet de eni- ge stakeholders als het gaat om de onzeke - re toekomst van ons allen vorm te geven. Burgerparti- cipatie is belangrijk, maar om de problemen echt aan te pakken zijn systeemtransi- ties nodig waar ook bedrij - ven, maatschappelijke instel- lingen en kennisinstellingen mee gaan doen. Daar zitten ook burgers; al heten ze werknemer, medewerker, onderzoeker of docent en geven ze de toekomst richting vanuit specifieke branches, disciplines en sectoren. Een voorbeeld waarbij veel par - tijen een rol spelen en burgers en overhe - den het niet alleen voor het zeggen hebben is te vinden op de woningmarkt. Daar wordt op dit moment meestal naadloos langs elkaar heen gewerkt waardoor de problemen alsmaar groter worden. Regio als ankerpunt Onrust over een onzekere toekomst en over de grote transities kan alleen worden ver - kleind als ons denken over de inrichting van de maatschappij verandert. We moeten het neoliberale idee van ' ieder voor zich' los- laten en op zoek gaan naar lokale samen -werking met anderen om de problemen en noodzakelijke transities in de eigen regio aan te pakken. Zo kan nieuwe samenhang groeien. Nieuwe lokale verbindingen. Die samenwerking komt gelukkig steeds vaker daadwerkelijk tot stand. Er ontstaan ener - gie-collectieven waar de bevolking en ener - giebedrijven bij betrokken zijn. Supermark - ten in kleine dorpen worden door bewoners zelf in stand gehouden. Bedrijven organise - ren zich in economisch samenwerkende re - gionale clusters. Bedrijven gaan ook allian - ties aan met kennisinstellingen om hun innovatiemogelijkheden te vergrootten. Woningcoöperaties en bouwondernemin - gen werken samen met ouderen die onder - ling hun wonen en zorg willen regelen. De regio als ankerpunt om problemen aan te pakken en transities op gang te brengen is nog vanuit een ander oogpunt belangrijk. Regio's verschillen van elkaar. Er zijn heel succesvolle regio's met een grote aantrek - kingskracht voor bijvoorbeeld jongeren die carrière willen maken. Die regio's, zoals een groot deel van het westen van ons land, kam - pen met specifieke problemen als files, toe - rismedruk, luchtkwaliteit en tekort aan wo - ningen en ruimte. Daarnaast bestaan achterblijvende regio's waar de economie minder bloeit, waar de infrastructuur steeds verder af brokkelt; vervoer, scholen, win - kels, culturele instellingen, enzovoort. Deze regio's bevinden zich vooral aan de randen "Transities slagen alleen als burgers meedoen" 22 van Nederland. Burgers hebben te maken met die verschillende omstandigheden. Na - tionale maatregelen zijn niet altijd een goede oplossing voor regionale problemen. Denk aan gaswinning en aardbevingen of aan het belang van de nationale luchthaven en ge - luidsoverlast en het terugdringen van de CO2 uitstoot. Samenwerken van onderop is van belang om de verschillende regionale problematiek aan te pakken. Bij de meeste van deze samenwerkingsvor - men zijn de overheden betrokken als facili- tator of regisseur. Bij het samenwerken gaat het erom dat alle partijen betrokken zijn die samen echt iets kunnen betekenen voor de regio. Eigen belangen en gedeelde belangen moeten beiden een rol spelen. Zonder eigen belang zal de betrokkenheid verkleinen. Gedeeld belang is de motor voor de samenwerking. 23 Burgerbeweging Eerder zijn al enkele voorbeelden genoemd van burgers die zich organiseren en gaan samenwerken om aandacht te vragen voor zaken die hen na aan het hart liggen. Het organiseren van demonstraties is een ma - nier die veel gebruikt wordt om sociale kwesties aan te kaarten. Denk aan de boe - ren op het binnenhof en de protestacties tegen de coronamaatregelen. Veel demon -straties worden geïnitieerd vanuit sociale bewegingen. Klimaat- en milieuactivisten, bewegingen voor gendergelijkheid en te - gen seksueel ongewenst gedrag, activisten tegen kernenergie, antiglobalisten, antira - cisme, antivaccers. Dergelijke bewegingen zijn diffuse netwerken van groepen men - sen en organisaties die sympathie hebben voor een bepaald ideaal en doel. Soms groeien ze uit tot massabewegingen waar mensen zich bij aansluiten die ontevreden zijn over heel verschillende zaken, zoals de economische omstandigheden of onvrede over overheidsbeleid. Vergelijk bijvoor - beeld de gele hesjesbeweging die in Frank - rijk ontstond en zich wereldwijd verspreid - de. Uiteindelijk worden sommige sociale bewegingen maatschappelijke organisa - ties, zoals in het verleden de vakbeweging. Hun succes wordt dan een deel van de sa - menleving waardoor haar instituties, or - ganisaties, procedures en regelingen ver - anderen. Naast deze al dan niet geïnstitutionaliseerde sociale bewegingen bestaan er ook groeperingen en netwerken die de invloed van burgers in het over - heidsbeleid rond maatschappelijke vraag - stukken rechtstreeks willen beïnvloeden. Dat zijn bijvoorbeeld de burgerberaden en burgerfora. Een burgerberaad of burgerfo - rum brengt een uitgekiende mix van bur - gers bij elkaar om tot oplossingen te komen voor lastige maatschappelijke vraagstuk - "De overheid en de burger zijn vrijwel altijd noodzakelijk aanwezig" BURGERINITIATIEF 24 Oude fabriek in Groningen 25 ken. Het kan gaan over allerhande thema's zoals klimaat, natuur, landbouw, land - schap, milieu, cultuur en historie, herzie - ning van het kiesstelsel, energie, dorpsbe - langen, recreatie en toerisme. Soms nemen ze de vorm aan van een gebiedsraad, die gevraagd en ongevraagd adviezen geeft aan de overheid over de inrichting van een specifiek gebied. Elders in dit themanum - mer wordt uitgebreid ingegaan op de kracht van burgerberaden. Een integrale aanpak Alle ingrediënten voor een nood - zakelijke nieuwe benadering van problemen en transities waar de burger mee te maken heeft zijn hierboven benoemd. Het is on - voldoende gebleken om alleen aandacht te geven aan oplossin - gen die de kloof tussen overhe - den en burgers kunnen verklei - nen omdat de huidige en toekomstige onzekerheden een bredere aanpak vereisen waarbij meer partijen zijn betrokken. Het gaat om het organiseren van zeggenschap en kracht van onderop en dat betekent ook dat een regionale aanpak voor de hand ligt. Het gaat om een systeemtransitie: de overheden en de burgers komen in nieuwe rollen terecht; zij gaan samenwerken met bedrijven, kennis- en onderzoekscentra en maatschappelijke instituties aan oplossin - gen voor complexe problemen waarbij bre - de welvaart wordt beoogd. De regio ont - wikkelt zo haar eigen slagkracht en veerkracht. Slot Herstel van regionale samenhang als mo - gelijkheid om burgers actief te betrekken bij alles wat om hen heen gebeurt is een manier om mensen weer meer greep op hun eigen situatie en toekomst te bieden. De regio als vertrekpunt is niet een wille - keurige keuze. Daar waar mensen leven, wonen en werken wordt het duidelijkst ge - voeld wat er mis is in de samenleving en hoe onzeker de toekomst is. Iedereen weet dat ook in de eigen omgeving iets gedaan zou kunnen worden aan verdwenen bedrij - vigheid en infrastructuur, verminderde sociale samenhang, de opwarming van de aarde, de energietransitie en ga zo maar door. Iedereen weet ook dat het niet alleen gaat om het dichten van de kloof tussen de overheid en de burger, maar dat er meer partijen een rol spelen en verantwoorde - lijkheid hebben om weer verbinding te voelen met alles om ons heen. Samenwerken met allerlei partijen in de regio aan maatschappelijke uitdagingen geeft nieuw houvast en leidt bij succes ook tot meer onderling vertrouwen en begrip. "Burgers organiseren zich: demonstraties, sociale bewegingen en burgerberaden" BURGERINITIATIEF Karel van Berkel en Anu Manickam Auteurs van het boek 'Wicked World, systeeminnovatie voor complexe vraagstukken', 2019. 26 Gelijkwaardig samenwerken tussen overheden en inwoners Community-up 27 Evert Jan van Hasselt Al decennia lang proberen overheden dichter bij hun inwoners te komen. Modewoorden van de laatste tijd zijn onder andere burgerparticipatie, de right-to-challenge en burgerberaden. En tegelijkertijd zien we dat de afstand tussen burgers en overheden alleen maar groter wordt. 28 OVERHEDEN EN BURGERS O p landelijk niveau hoef ik maar te verwijzen naar de toeslagenaffaire en de af - handeling van aardbevings - schade in Groningen. Maar ook in de gemeenten waar wij actief zijn, zien we dat overheid en inwoners eerder te - genover elkaar staan, dan naast elkaar. In de kern zijn hier mijns inziens twee funda - mentele oorzaken voor. Ten eerste valt op dat besluitvorming vaak plaatsvindt op ba - sis van debat. En daarnaast hebben we last van een fenomeen dat ik "besluitvormings - fetisjisme" ben gaan noemen. Van debat naar dialoog De traditionele manier om met elkaar pro - blemen te benaderen is door middel van de - bat. Bij debat worden partijen met verschil- lende ideeën voor oplossingen tegenover elkaar gezet. Debat polariseert. Bij een debat heb je uiteindelijk winnaars en verliezers. Door met inwoners het debat aan te gaan, plaatsen overheden zich tegenover inwo - ners. In de relatie overheid en inwoners is de overheid uiteindelijk vaak de sterkere partij, waardoor de overheid wint en de inwoners verliezen. Merk op dat een innovatief instru - ment als de right-to-challenge in zichzelf ook is gebaseerd op debat. Een groep inwoners die gebruik maakt van de right-to-challenge , plaatst zich automatisch tegenover de over - heid. Om die reden falen uitkomsten uit de right-to-challenge in veel gevallen. Er is iets anders nodig. Iets dat ideeën, in - zichten en mensen met elkaar verbindt. Dat doet dialoog. Bij dialoog luisteren mensen waardevrij naar elkaars ideeën en inzich - ten. En vervolgens kijken ze hoe die elkaar kunnen versterken. Zo ontstaan nieuwe ideeën. Ideeën die vaak beter zijn dan de oorspronkelijke ideeën. En omdat alle par - tijen hebben bijgedragen aan die nieuwe ideeën, voelt iedereen zich eigenaar van de uitkomsten. In plaats van te polariseren, brengt dialoog mensen juist bij elkaar. Besluitvormingsfetisjisme Om mij onduidelijke redenen hechten we in onze samenleving vaak meer waarde aan besluiten nemen dan aan uitvoeren. Als een goed besluit eenmaal is genomen, komt het met de uitvoering ook wel goed lijkt de ge - dachte te zijn. Ook dit is een misvatting. Onze samenleving is dermate complex ge - worden, dat het vaak onmogelijk is om tij - dens besluitvorming alles te voorzien en aan de voorkant het juiste besluit te nemen. 29 Figuur 1 - Community-up werken BRON SEVENSENSES Juist in de uitvoering worden de werkelijke obstakels zichtbaar, waardoor op dat mo - ment betere besluiten genomen kunnen worden. Dat pleit er voor om sneller te gaan doen en besluitvorming uit te stellen. De democratie is gericht op besluitvor - ming. Dus zien we dat veel vernieuwingen in de democratie ook over besluitvorming gaan. Dat was al zo met uiteenlopende vor - men van referenda. En dat zien we nu ook weer met bijvoorbeeld burgerberaden. Wat niemand zich lijkt te realiseren, is dat be - sluiten nemen inherent top-down is. Een beperkte groep ? al dan niet breed samen - gesteld ? neemt een besluit, dat doorgaans door anderen moet worden uitgevoerd. In ons Nederlands bestel zijn dat doorgaans de overheden, die die uitvoering vervolgens toch weer op hun eigen manier gaan doen. Vaak wijkt dat af van wat inwoners ? ook als zij bij de besluitvorming zijn betrokken ? in gedachten hadden. En zo komen overheid en inwoners ? ondanks goede intenties ? toch weer tegenover elkaar te staan. Community-up, de derde weg Overheden zijn gewend om top-down te opereren. Op basis van expertise binnen die organisaties worden oplossingen ontwik - keld, die vervolgens aan de samenleving 30 worden aangeboden of opgelegd. Het pro- bleem daarbij is dat de expertise die in de samenleving aanwezig is ? bijvoorbeeld ten aanzien van de leefomgeving ? niet wordt benut. Vraagstukken zijn tegenwoordig der - mate complex geworden, dat deze expertise onontbeerlijk is. Burgerparticipatie wordt gezien als een manier om die expertise te betrekken. Om - dat top-down trajecten vertrekken vanuit het overheidsperspectief, blijkt aansluiting van expertise uit de samenleving vaak slecht te passen en komt daarmee niet goed uit de verf. Om die reden is burger - participatie het beste te omschrijven als een lapmiddel om de scherpe randjes van top-down werken te slijpen. In een poging om de samenleving actief te betrekken, wordt steeds vaker ingezet op bottom-up werken. Ontstond dit in eerste in - stantie voornamelijk buiten het zicht van overheden, steeds vaker geven ? vaak lokale ? overheden expliciet ruimte voor bottom-up werken. De right-to-challenge is hier een goed voorbeeld van. Bij bottom-up werken gaat de samenleving zelf aan de slag en kan haar expertise effectief inzetten. Nadeel daarbij is echter dat de expertise die overhe - den meebrengen, niet meer benut wordt. De rol van overheden blijft doorgaans beperkt tot faciliteren van het proces. Als gevolg daarvan blijven ze naast de bottom-up tra - jecten met hun top-down benadering actief, wat in de praktijk vaak tot fricties leidt. Overheidsparticipatie zou je kunnen zien als een manier om overheden te betrekken bij initiatieven uit de samenleving. Alleen heeft overheidsparticipatie een vergelijk - baar probleem als burgerparticipatie. Om - dat bottom-up initiatieven vertrekken van - uit het perspectief van de samenleving, blijkt aansluiting van expertise van overhe - den vaak slecht te passen en komt daarmee niet goed uit de verf. Om die reden is over - heidsparticipatie het beste te omschrijven als een lapmiddel om de scherpe randjes van bottom-up werken te slijpen. De oplossing zit in een derde weg: het overstappen van óf-óf naar én-én. De exper - tise wordt van beide kanten ingezet. Profes - sionals vanuit betrokken overheden en de mensen uit de samenleving ontwikkelen sa - men plannen en voeren die ook samen uit. Madelon Eelderink ?toonaangevend op het gebied van Participatief Actieonderzoek (PAO) ? heeft hier in 2016 de term communi- ty-up voor geïntroduceerd. Op basis van ge - lijkwaardigheid ontdekken alle partijen in een co-creatieproces hoe hun perspectieven elkaar versterken en hoe iedere partij een stukje van de totaalpuzzel kan invullen. Mét de wijk werken Om zichtbaar te maken hoe dit in de prak - Ervaringen bij de L-flat in Zeist (kader) In Zeist hebben we Participatief Actieon- derzoek (PAO) toegepast om inwoners en professionals op basis van gelijkwaardig- heid oplossingen te laten co-creëren om woongeluk te verbeteren. Daar zijn diverse prachtige projecten uit voortgeko- men. Zo verbeterden ze het park naast de flat, waarbij bewoners onder andere moestuinbakken hebben geregeld en ? met advies van een expert ? een bijenlint hebben aangelegd. De gemeente heeft een watertappunt in het park aangelegd. Daarnaast hebben zogenaam- de 'hangjongeren' hun eigen buurthuis gerealiseerd, waarbij de gemeente een ruimte beschikbaar stelde. 31OVERHEDEN EN BURGERS tijk werkt, gebruik ik vaak een model van Cormac Russell ? wereldwijd pleitbezorger voor Asset-Based Community Development (ABCD). Hij maakt onderscheid tussen acti- viteiten vóór de wijk, activiteiten mét de wijk en activiteiten dóór de wijk. Figuur 2 laat zien hoe de community-up aanpak leidt tot werken mét de wijk. De top-down benadering leidt tot werken vóór de wijk. De bottom-up benadering le - vert werken dóór de wijk op. Bij communi- ty-up werken zetten inwoners en professio - nals hun respectievelijke kennis in om samen oplossingen te co-creëren. Die oplos - singen worden vervolgens door inwoners en professionals "mét de wijk" in de praktijk gebracht, waarbij professionals en inwo - ners ieder hun eigen unieke kwaliteiten in aanvulling op elkaar inzetten. Obstakels voor community-up werken In de praktijk blijkt community-up werken bijzonder lastig. Dit heeft vooral te maken met de manier waarop overheden gewend zijn te werken. Traditioneel ontwikkelen overheden oplossingen en inwoners krijgen de kans om daar vervolgens hun mening over te geven. Over het algemeen wordt dat gedaan om "draagvlak te creëren". Als er bij professionals behoefte ontstaat aan draag - vlak creëren, is dat een teken dat men niet community-up werkt. Immers bij communi- ty-up werken doen inwoners mee met het ontwikkelen van plannen. Daardoor gaan ze zich mede-eigenaar voelen van de plannen en is er automatisch sprake van draagvlak. Bij top-down werken krijgen inwoners in het beste geval de gelegenheid om vooraf - gaand aan het maken van plannen hun visie te geven ? dat wordt vaak aangeduid met "be - hoeften en ideeën ophalen". Ook in die geval- len trekken overheden zich daarna terug in hun "bastion" en gaan plannen maken vóór de samenleving. Niet zelden blijkt de verta - ling van de visie van inwoners naar oplossin - gen vervolgens op zo'n manier te gebeuren, dat inwoners zich er niet meer in herkennen. In de praktijk blijkt het grootste obstakel te liggen in het feit dat overheden beleid maken en dat vervolgens vertalen in producten en diensten. Deze worden vervolgens "aangebo - den" aan de samenleving. Dat aanbod noe - men we wel "ingeblikte expertise". De exper - tise van professionals is vertaald in aanbod, dat een vaste vorm heeft aangenomen. Het is niet meer te verbinden met de expertise van bewoners. Daarmee blokkeert dat aanbod de totstandkoming van "oplossingen mét de wijk" zoals figuur 3 laat zien. Door hun ex - pertise in te blikken, bouwen overheden als het ware een muur om hun expertise. Gelijkwaardigheid De kern van community-up werken is dat overheden en inwoners op basis van gelijk - waardigheid optrekken. Gelijkwaardigheid is iets anders dan gelijk zijn. Overheden en inwoners hebben andere kwaliteiten. Door die kwaliteiten op basis van gelijkwaardig - heid te verbinden, blijken ze elkaar te ge - weldig te kunnen versterken (zie ook het kader "Ervaringen bij de L-flat in Zeist"). "In plaats van te polariseren, brengt dialoog mensen juist bij elkaar" 32 Die gelijkwaardigheid levert een goede test op om te beoordelen of activiteiten die je als overheid wilt uitvoeren. Er wordt nooit ge - sproken over "ophalen van behoeften" door inwoners bij overheden. Ook "draagvlak creëren" door inwoners bij overheden is doorgaans niet aan de orde (hoewel slimme initiatiefnemers van bottom-up initiatieven dit wel vaak doen). Doe als overheid bij al- les wat je doet in het kader van communi- ty-up werken de "Van Hasselt Test", stel de vraag: "als het omgekeerd was, zouden wij dan meedoen?" Als je bijvoorbeeld als over - heid kaders voor burgerparticipatie opstelt, stel je dan de vraag of je als overheid met inwoners zou meedoen, als zij eenzijdig ka - ders zouden opstellen waar je als overheid aan zou moeten voldoen. Figuur 2 - Mét de wijk werken BRON SEVENSENSES 33 Participatief Actieonderzoek (PAO) Grote vraag die overblijft is: hoe breng je community-up werken op gang? Daar zijn uiteenlopende methodieken voor. Kenmer - kend voor die al die methodieken is dat dia - loog centraal staat. Daarnaast is er eigenlijk altijd sprake van co-creatie, maar pas nadat onderling perspectieven zijn verkend. Dit in tegenstelling tot wat we bijvoorbeeld bij G1000-achtige trajecten zien: daar worden mensen "koud" in een co-creatietraject gezet. Een methodiek waar wij bijzonder goede ervaringen mee hebben is Participatief Ac - tieonderzoek (PAO). De PAO methodiek wordt uitgevoerd door facilitators, die daar - mee beweging bij andere mensen op gang brengen rondom een bepaald thema. Dit gebeurt in drie fasen: 1. De look-fase De facilitators onderzoeken ? gegeven het thema ? bij uiteenlopende belanghebben - den bij dat thema wat hun perspectieven op dat thema zijn. Welke problemen zien ze? Welke oplossingen zien ze? Wat zou - den we zelf willen bijdragen? Welke hulp - middelen (assets) zijn in hun ogen voor - handen waarvan gebruik gemaakt kan worden? Vervolgens brengen de facilita - tors deze perspectieven samen in visualisa - ties, waarmee de samenhang tussen deze perspectieven zichtwaar wordt gemaakt. 2. De think-fase De facilitators presenteren de visualisatie aan groepen belanghebbenden en bren - gen die daarover in dialoog. Iedere be - langhebbenden herkent zijn/haar eigen inbreng, maar ziet ook de inbreng van de anderen. Door daar vervolgens een dia - loog over te faciliteren gaan de belang - hebbenden de verbanden zien. Ze zien hoe de ideeën van anderen hun eigen ideeën kunnen versterken. Zo ontstaat een voedingsbodem voor co-creatie. 3. De act-fase Die co-creatie vindt in de laatste fase plaats. Door belanghebbenden samen te brengen rondom de uitkomsten van de think-fase en hen te stimuleren daar sa - men plannen voor te ontwikkelen, creë - ren de belanghebbenden samen hun OVERHEDEN EN BURGERS 34 Figuur 3 - Aanbod als "ingeblikte expertise" vormt een muur om de \ expertise van professionalsBRON SEVENSENSES plan. En omdat ze dat plan zelf hebben gemaakt, voelen ze zich eigenaar. Daar - mee ontstaat de intrinsieke motivatie waar we naar op zoek waren. Met PAO ontstaan dus plannen die mensen zelf ontwikkelen in plaats van dat managers plannen maken ? al dan niet op basis van on - derzoek dat ze aan de voorkant hebben uit - gevoerd ? die anderen vervolgens moeten uitvoeren. Als mensen zelf plannen hebben gemaakt, zorgt het gevoel van eigenaar - schap voor intrinsieke motivatie. Die zorgt er vervolgens voor dat mensen die plannen ook daadwerkelijk gaan uitvoeren. Er ontstaat beweging die vanzelf lijkt te gaan. Fundamentele verandering van houding Steeds meer overheden worden enthousi - ast over community-up werken. Daarbij 35 ligt nog wel een valkuil op de loer. Com- munity-up werken is niet een eenmalige actie. Het vergt een andere houding vanuit overheden naar de samenleving. Die dient men vast te blijven houden. Als dat niet ge - beurt, is de kans levensgroot dat de kloof tussen overheden en inwoners alleen maar wordt vergroot. We vergelijken de verhouding tussen over - heden en inwoners wel eens met obesitas. Iedereen weet dat het aanpakken van obe - sitas alleen lukt met een verandering van levensstijl. Met een tijdje gezond eten en bewegen kom je er niet. Als je een tijdelijk dieet volgt en je daarna weer terug valt in je oude leefstijl, komt de obesitas onverbid - delijk terug. En het zogenaamde "jojo-ef - fect" suggereert zelfs dat het na een dieet nog erger wordt. Precies datzelfde zien we met communi- ty-up werken. Eenmalig een PAO-cyclus uitvoeren is te vergelijken met een dieet. Als overheden daarna weer terugvallen in hun traditionele houding, wordt het effect voor de relatie met inwoners te niet ge - daan. Een ook hier zien we een "jojo-ef - fect": het vertrouwen van inwoners zal een extra deuk oplopen. Ze hebben zich im - mers ingezet voor een gemeenschappelijk initiatief, vanuit het vertrouwen dat op ba - sis van gelijkwaardigheid wordt samenge - werkt. Als dat vertrouwen vervolgens wordt beschaamd, is de schade groter dan de opbrengst. "Hoe breng je community-up werken op gang?" Over Evert Jan van Hasselt Evert Jan van Hasselt is Managing Partner bij SevenSenses (https://seven-senses.nu/). Daarnaast is Evert Jan actief binnen het netwerk van Gemeentebewegers (https://gemeentebewegers.nl/). OVERHEDEN EN BURGERS 36 Leo Pols "Alleen zij die het absurde willen benaderen zullen het onmogelijke bereiken" (M.C.Escher) 37 Depot Boijmans Van Beuningen, FOTO OSSIP VAN DUIVENBODE De pot Rotterdammers geven graag robuuste namen aan hun iconen. Recent kwam daar het Depotgebouw van Boijmans Van Beuningen bij: 'De Pot'. Over die pot was veel te doen. Het idee was aantrekkelijk: klein grondvlak, groot groen dakvlak, daartussen en rondom een enorme bolle spiegel. Er komt niet minder, maar méér ruimte. Maar de weerstand was (is) er ook: het is 'te duur' en 'te groot voor de plek'. Dat eerste, daar hebben we het hier niet over, dat laatste hangt af van het moment van de dag. Of eigenlijk van de belichting. In het donker wordt de pot veelkleurig verlicht en kun je jezelf en je gezelschap fraai uitge - licht op de potwand terugvinden. Mooi. Bij daglicht zijn de spiegels net wat donkerder dan de lucht en soms geeft dat een somber effect. Maar spiegelen doet de pot zeker. 38 Depot Boijmans Van Beuningen binnenkant. FOTO OSSIP VAN DUIVENBODE Depot Boijmans Van Beuningen binnekant. FOTO LEO POLS 39 BEELDESSAY Rooftop Depot Boijmans Van Beuningen. FOTO OSSIP VAN DUIVENBODE. Dakbos Depot Boijmans Van Beuningen. FOTO OSSIP VAN DUIVENBODE. De Pot in De pot in is een verrassing. Op het grondvlak zie je aan details hoe lastig het was al die spiegelvlak - ken daar beneden in zo'n kleine potbodem netjes samen te laten komen. Dat is niet helemaal ge - lukt. Of beter gezegd: 'je kunt het zien' ? en dat is best stoer. Als je naar boven kijkt waan je je in het trappenhuis van Escher (die ove - rigens ook iets met bollen had). De Pot op De pot op is zonder meer een ver - rassing: in het dakpark op de pot lopen we door een boreaal mini landschap van Berken, Dennen en wuivend gras. Het grote res - taurant op het dak heeft glazen wanden van onder tot boven en je waant je daar ? zeker na Eschers trappenhuis (en niet met de lift!) ? in een andere realiteit. 40 Aanbieding advies TilburgerTafel aan de Raad 41 Harry te Riele Als er één partij komende jaren emancipeert bij complexe besluitvorming is het volgens de auteur de gewone burger. Voor de Warmtevisie in Tilburg zette hij met een team professionals in op intelligence of the crowd. De kennis en visie van anderhalf duizend inwoners leverden voeding voor een select gekozen reflectiegroep. Hieronder legt de auteur uit waarom Tilburg afweek van het aanvankelijk gevraagde burgerberaad. Enkele voor- en nadelen van de hybride constructie passeren de revue. Tot slot raadt hij het openbaar bestuur aan volop te gaan experimenteren met deze nieuwe participatie-constructie. Als wisdom of the crowd een besluit vergaand beïnvloedt OVERHEDEN EN BURGERS Het burger­ beraad voorbij 42 Burger betrekken - alle fiches op het Burgerberaad? De klimaatdebatten en omgevingsdiscus - sies hebben in Nederland de roep versterkt om inschakeling van gewone burgers bij complexe besluitvorming. Hierbij valt gere - geld het begrip burgerberaad . In sommige steden zijn daarmee de creativiteit en het eigenaarschap ontsloten waar de besluit - vormers naar zochten. Zeker als bestuur - ders de deelnemers verzekerden dat hun inbreng zwaar weegt in de besluitvorming, gingen groepen serieus aan de slag. Alle fi - ches nu dus op het burgerberaad? Nee, dat is onverstandig. Zoals we ook bij andere transities zien, breekt voor 'besluit - vorming' nu een lange periode aan van va - riatie en selectie, die vermoedelijk uiteinde- lijk leidt tot een transitie van het openbaar bestuur. Zelf denk ik dat de volgende stap de inzet van de crowd is. Systeem stabiel zolang het gedragen wordt ? hoe staat het met de vertegenwoordigende democratie? Even terug naar de basis. Elk maatschappe - lijk systeem heeft nadelen. Bouw je een huis, dan kan een ander daar haar hond niet uitlaten. Zet ieder een slot op zijn fiets, dan verliezen elke dag mensen hun sleutel. Stookt een land op aardgas, dan krijgt het de brandwonden, explosies en aardbevin - gen erbij. Geef je auto's ruim baan in de stad, dan is die per direct ontoegankelijk voor spelende kinderen en dementerende bejaarden. Ongeacht de schaal blijft een systeem dy - namisch stabiel zolang mensen vinden dat de voordelen ervan de nadelen overtreffen. Het wordt elke dag herbevestigd ? steeds opnieuw ingezet, gerepareerd en bij de tijd gebracht met beperkte aanpassingen. Eéns was elk nu vertrouwd systeem een vernieuwing. Het vocht zich in en werd een factor van betekenis toen het opschaalde. De samenleving stelde zich er op in en gaandeweg raakten mensen er zo mee ver - trouwd dat ze zich de nadelen niet meer re - aliseerden, noch de twijfel en soms felle discussies bij invoering destijds. Ze komen pas weer boven als het systeem op de schop gaat ? soms generaties later. Nu de elektrische auto opschaalt bijvoor - beeld, valt velen op dat hij 70% minder onder - houd vergt, ineens gevoed kan worden met zonne-energie, sneller optrekt dan met benzi- ne mogelijk was, stil is, schoon en updatebaar over the air . Hij communiceert met andere au - to's en de infrastructuur, wat een ontspannen reis en veel minder doden binnen bereik brengt. Het aloude dealernetwerk blijkt niet meer nodig. De nieuwe constructie voor verre mobiliteit is niet langer een verzameling stan - gen, zuigers, diesel en V-snaren. Het is een computer met wielen die voor het eerst in an - derhalve eeuw niet stinkt en die je desnoods in de hal parkeert. En ja, ook de elektrische variant kent nadelen, maar de voordelen overtreffen die - in de perceptie van een snel groeiende groep mensen althans. Hoe staat het ? dit alles lezend ? met onze democratie? Welke nadelen daarvan verga - ten we al lang geleden? Ik doe een voorzet. Emancipatie burgers was ook bij besluitvorming transities te voorzien Dat burgers en bewoners in de jaren '70 en '80 een rol speelden in de Nederlandse stadsvernieuwing en bij het aan de kaak stellen van milieuschandalen, is bekend. Burgers betrekken bij transities - grote maatschappelijke systeemwijzigingen ? was echter onontgonnen terrein toen het ministerie van VROM in 2001 Een Wereld en OVERHEDEN EN BURGERS 43 FOTO JIMKE JOLING 44 een Wil /NMP4 publiceerde. Het ministerie vroeg na die publicatie Henk Diepenmaat en mij om inhoudelijke transities te koppe - len aan die van besluitvorming zelf. Ons antwoord werd de visie 'Boven het Klaver Bloeien de Margrieten'. Daarin bekritiseren we hoe triple heli x netwerken wel weten - schappers, ondernemers, politici en ambte - naren bijeen brengen voor besluitvorming over transities, maar niet degenen waar al- les welbeschouwd om draait: gewone men - sen en hun vermogen om voor een fijn leven op te kunnen komen [1]. Om de te voorziene systeemwijzigingen naar duurzaamheid soepel te laten verlopen, stellen we 21 jaar geleden voor gewone mensen ('burger/con - sumenten') een volwaardige plek te geven in besluitvorming over transities. Voor ons is de vraag niet of maar vooral hoe . VROM werd echter geëlimineerd. De strategen achter het NMP4 verspreidden zich over andere ministeries en de EU en zo stokte ons pleidooi voor hun inzet bij systee - minnovaties. Langs andere lijnen groeiden wereldwijd echter visies, experimenten en publicaties over het koppelen van gewone mensen aan governance. Bij Smart Cities werd dit gecombineerd met IT. Landen als Singapore, Spanje, Canada en Noorwegen vormden de kopgroep. In Nederland speel- de IT bij de recente inzet van burgers ? denk aan lokale energiedebatten en gebiedsvi- sies echter geen bijzondere rol. En nu Tilburg. Warmtevisie Tilburg: "We denken aan een burgerberaad" Als in het voorjaar van 2021 de gemeente - raad in Tilburg het College vraagt om meer betrokkenheid van huiseigenaren bij de Warmtevisie, spreekt de aanbeste - ding over het organiseren van een burgerberaad. De gemeente denkt aan zo'n twintig gelote inwoners die hun mening geven over de Warmtevisie en aanblijven tot aan de vaststelling in december. Met het Malieveldprotest, de trekkers op de snelwegen, het be - zette RIVM en de bedreigingen op internet nog vers in het geheu - gen, stellen mijn collega Esther van der Valk en ik een andere constructie voor. We on - dersteunen een select gekozen reflectie- groep met intelligence of the crowd . Hieron- der onze argumenten daarvoor en hoe het in de praktijk uitpakte. 1. Wordt het grimmig, dan is het ethisch niet verantwoord gewone