THEMA Ruimte voor nieuwe energie #1/2020 Voorheen 'Tijdschrift voor de Volkshuisvesting' en 'S+RO' Heb je ook interesse om partner te worden, neem dan contact op met Yvette Vierhout via telefoonnummer 073-2051028 of via e-mail y.vierhout@aeneas.nl Meer informatie over deze bedrijven en het partnerschap staat op ruimteenwonen.nl/partners Ruimte en Wonen wordt mede mogelijk gemaakt door onze partners. Een partner van Ruimte en Wonen geniet van veel aantrekkelijke voordelen, waaronder een korting op het lidmaatschap en een profielpagina op deze website. Omdat het partnerschap in onderling overleg wordt ingevuld, sluiten de voordelen precies aan bij de behoeftes van de partner. 1 De transitie naar aardgasvrij Sterke sturing en ruimte voor maatwerk EN VERDER 4 Hoofdredactioneel Aardgasvrijblijvendheid? 78 Column Anne-Jo Visser 90 Recensies Slimme streken en Deep future ARTIKELEN 16 Het energiesysteem van de toekomst Hoe zal het net eruitzien 18 Mag het ietsjes meer zijn Hoe we de energie- transitie aan duurzame vernieuwing kunnen koppelen 34 De wijk als voedingsbron Voor de energietransitie 44 Aardgasvrij in Europa Nederland gaat van het aardgas af 68 Ringpark Utrecht: van droom naar daad Uitdagingen voor een landschappelijke stad in wording 80 Mismatch middenhuur Vijf knelpunten en tips voor gemeenten INTERVIEWS 58 Interview Met Maarten van Poelgeest 64 Beeldessay Bijvangst van de energietransitie Rijksbeleid van iedereen Interview met Jos van Dalen Aardgasvrij wonen in Rotterdam Puzzelen aan een rechtvaardige kostenverdeling 6 28 52 COVER Aanleg aardgas in Lelystad. Foto Eric Koch Anefo THEMA RUIMTE VOOR NIEUWE ENERGIE Inhoud 2 Anne-Jo Visser Gemeente UtrechtAnnemiek Rijckenberg Ruimte + WonenArwin van Buuren Erasmus Universiteit Rotterdam Bart Dopper Stec Cees-Jan Pen FontysDerk Loorbach Erasmus Universiteit Rotterdam Evamarije Smit Aeneas Media Hans Dekker LandschapsarchitectuurHans Kars Mens, Merk & Ruimte Aan dit nummer werkten mee: Auteurs 3 RUIMTE + WONEN NETWERK Jurian Edelenbos Erasmus Universiteit Rotterdam Katja Kruit CE Delft Leo Pols PBL Suzanne Potjer Urban Futures Studio Martijn Eskinasi Ministerie van BZK Martijn van den Hurk Urban Futures StudioMartijn van der Steen Erasmus Universiteit Rotterdam Martin Jansen Mens, Merk & Ruimte Petra Smulders Moved by Motion Saskia Naafs Stadssocioloog 4 Het is voor het eerst sinds de stadsvernieuwing in de jaren '70 en verder, en het intermezzo van de Voge- laarwijken, dat wijken weer als de handelingsare - na voor Rijksbeleid worden gezien. Het is dus verleide - lijk om te gaan vergelijken, maar ook gevaarlijk. Want er is geen sprake van strijd voor behoud van woningen en buurten, van autonome bewonersorganisaties, van wettelijke kaders en subsi- dieregelingen om tekorten af te dekken. De klimaatur - gentie geldt niet echt voor de gebouwde omgeving, want die hoeft tot 2030 maar 3,4 megaton CO?-uit - stoot te verminderen. Dat is niet veel, ten opzichte van het totaal van meer dan 10 megaton die de hele sector uitstoot. Maar niemand durft nog iets te zeggen over de periode na 2030. Rode draad in de meeste verhalen is dat we ons in een transitie bevinden, waarin we leren en onder - zoeken. Ook het woord samenwerking valt vaak, en verantwoordelijkheid van de samenleving, en keuzes voor de burger. In het essay DE TR ANSITIE NA AR A ARDGASVRIJ: STERKE STURING EN RUIMTE VOOR MA AT - WERK beschrijven van Buren c.s. de dilemma's van transitiesturing. "Als het Rijk het lokale niveau seri- eus neemt, dan betekent Aardgas­ vrijblijvendheid? Aardgasvrije wijken, is dat nu de beste aanpak om de klimaatcrisis te bestrijden? Met deze vraag zijn we op pad ge- gaan, en we kwamen veel enthousiastelingen tegen, die heilig in deze aanpak geloven. Die laten we aan het woord, en we hebben ook informatie voor u verzameld over de ener- gievoorziening van de toekomst en de alterna- tieven voor aardgas. Het is verleidelijk om te gaan vergelijken, maar ook gevaarlijk" 5HOOFDREDACTIONEEL dat, dat het nationale ni- veau condities schept voor snelle verspreiding en op - schaling van de nieuwe manieren van denken en werken die lokaal ont - staan." Zover is het nog lang niet, want een aantal vragen zijn nog buiten de orde. Bijvoorbeeld over het eigenaarschap van de tran - sitie, de noodzaak tot wet - telijke posities voor maat - schappelijke partners, het risico van aardgasv rijblij - vendheid. Of de vraag naar de betaalbaarheid, voor netwerkbeheerders en corporaties die moeten gaan investeren, maar nu al vaststellen, dat er geen sluitende businesscases te formuleren zijn. Deze par - tijen hebben samen een Startmotorkader vastge - steld, en dat klinkt voor mij als een afspraak om ooit samen een auto op te gaan knappen. Deze partijen benoemen ook de nood - zaak van een onaf hankelij - ke toezichthouder, rijksver - antwoordelijkheid, zou je denken. De vraag naar de betaalbaarheid voor huur -ders en eigenaar-bewoners baart ook veel zorg, maar krijgt nog niet het begin van een antwoord. In Ne - derland is door het aardgas geen sprake van ener - gie-armoede, in de kou zitten zoals in landen als Groot-Brittannië en Frank - rijk. Maar het begrip ener - gie-rechtvaardigheid dringt zich al op. Dit jaar wordt belangrijk voor het programma aard - gasvrije wijken. Er komen verschillende onderzoeken los, over de echte kosten en maatregelen. De vraag naar de betaalbaarheid in de proefwijken moet blijken uit de business cases, en ge - meenten en regio's leveren hun transitiedocumenten in. Dus eigenlijk zijn we te vroeg met dit thema! Annemiek Rijckeberg Hoofdredacteur Ruimte en Wonen Volkshuisvesting en Ruimtelij- ke Ordening zijn terug van weggeweest, zijn urgenter dan ooit en vragen nieuwe ideeën die werken. Het is de missie van kennisnetwerk Ruimte en Wonen om met vakmensen en beleidmakers op basis van relevante en juiste informatie een integer en inspirerend vak- debat te voeren. Rechtvaardig- heid en toekomstbestendig- heid zijn onze kernwaarden, en daarvoor is samenhang tussen beleidsterreinen noodzakelijk. In het komende nummer van Ruimte en Wonen gaan we in op de crisis op de woning- markt, en zoeken we naar onorthodoxe oplossingen. Andere onderwerpen dit jaar worden De NOVI, de publieke ruimte en de noodzaak van een zelfbewuste, handelende overheid, en de nieuwe bouwcultuur, cq niet-bouw- cultuur in dierbaar landschap. Wij blijven benieuwd naar uw reacties en suggesties! Die kunt u sturen naar y.vierhout@aeneas.nl Beste lezer, Het eerste nummer van 2020, waar heel veel mensen hun tijd aan hebben gegeven, dank daarvoor. Eind 2019 is samen met de partners van R&W de nieuwe missie vastgesteld: 6 Aardgasvrije wijk 't Ven in EindhovenFOTO KICK SMEETS 7 Arwin van Buuren, Jurian Edelenbos, Derk Loorbach, Martijn van der Steen Het besluit om de winning van aardgas uit Groningse gasvelden versneld af te bouwen en in te zetten op het uitfaseren van aardgas voor het verwarmen van gebouwen kwam pas tot stand na een aantal flinke aardbevingen en oplaaiend burgerprotest. Na twee jaar overleg over compensatieregelingen en het tijdpad pakte Minister Wiebes onverwacht snel door. Geschraagd door het Klimaatak- koord en het experimenteerprogramma Aardgasvrije wijken, wordt breed ingezet op 'Van Gas Los'. Sterke sturing en ruimte voor maatwerk RUIMTE VOOR NIEUWE ENERGIE De transitie naar aard­ gasvrij 8 G emeenten verkennen welke wijken op welk tempo en op welke wijze 'van het gas af ' kunnen gaan. De rijksover- heid ondersteunt met pilots en experimenten en ook andere overheden en netbeheerders zoeken naar positie in een gasvrije wijk. Zo is er veel aandacht en energie voor de transitie om 'van gas los' te komen, maar treden tegelijkertijd talrijke dilemma's van transitiesturing op. Welke interventies van een overheid dragen bij aan succesvolle transities en is een transitie wel werkelijk te sturen? Over deze dilem - ma's gaat deze bijdrage. Aan het einde re - flecteren we op de vraag welke kenmerken sturing van de transitie naar aardgasvrij volgens ons zou moeten hebben en wat de begrenzingen van die rol zijn. Aardgasvrij: wiens opgave? De energietransitie is een gevleugeld begrip in het maatschappelijk debat. De vraag lijkt niet meer te zijn of de transitie plaats moet vinden, maar hoe dat moet gebeuren. Dat is vreemd genoeg pas vrij recent zo. In 2001 werd in het vierde Milieubeleidsplan (NMP4) het idee van een transitie van ener - giebronnen geïntroduceerd, ingegeven van - uit het milieubeleid. Daarna was er een ex - perimenteerprogramma en ontstonden platforms en transitieagenda's, die overigens in 2010 door de toenmalige gedoogcoalitie weer werden stopgezet. De problematiek van fossiel af hankelijke en niet-duurzame energievoorziening verdween daarmee na - tuurlijk niet. Sterker nog, op lokaal niveau versnelden sindsdien de initiatieven, coöpe - raties en projecten. Het maatschappelijke proces van energietransitie kon in die fase best zonder centraal beleid. Ondanks een tij - delijk moratorium op transitiesturing ging de maatschappelijke transitie door. Dat is bezien vanuit de wetenschappelijke literatuur over transitie ook niet vreemd. Transitie is een complexe, schoksgewijze maatschappelijke systeemverandering die zich afspeelt op een termijn van decennia. Transities zijn het gevolg van allerlei op el- kaar inwerkende krachten, waarbij techno - logische innovatie en vernieuwing maar een bescheiden rol speelt. Transities ont - staan niet 'vanzelf ' zodra de technologie er klaar voor is en er maatschappelijke 'push' richting een nieuw systeem ontstaat. Veel dominanter in transities zijn stagnatie, in - ertie en tegenwerking vanuit het bestaande regime: dat verzet zich vanuit gevestigde routines, belangen en institutionele kaders tegen transformatieve verandering. De overheid is geen neutrale buitenstaander, maar is onderdeel van datzelfde regime. Zo is historisch gezien onze af hankelijkheid van aardgas het directe gevolg van de tran - sitie die in de jaren zestig plaatsvond (van kolen naar gas) gestuurd vanuit de nauwe samenwerking tussen de Nederlandse over - heid en onder andere Shell, Gasunie en de NAM. Zo ontstond in Den Haag niet alleen een financiële af hankelijkheid van de aard - gasbaten, maar ook een set institutionele kaders om het gebruik van aardgas in de ge - bouwde omgeving te reguleren en daarvoor kennis en technologie te ontwikkelen. Van - uit dit perspectief is het niet verbazend dat er lang is getreuzeld met het af bouwen van aardgasaf hankelijkheid. Dat roept meteen de vraag op of en hoe dezelfde overheid de leiding kan nemen in het proces om tot een alternatief regime te komen. Dat zien we te - rug in de manier waarop de overheid zich in het energiebeleid opstelt: enerzijds is er veel ambitie om transitie aan te jagen, an - derzijds is er ook steeds terughoudendheid en met politieke vlagen zelfs een poging om de transitie te vertragen of tegen te houden. RUIMTE VOOR NIEUWE ENERGIE 9 "Transitie is een complexe systeem- verandering" ARWIN VAN BUUREN 10 Die ingewikkeldheid zien we op een aantal manieren terug. Allereerst is er de bredere maatschappelijke dynamiek van waaruit de energietransitie wordt voortgestuwd. Ener- gietransitie is een maatschappelijke en eco - nomische dynamiek. De overheid 'stuurt' deze niet in de zin van dat het beleid de be - weging initieert. Het is deels ? en misschien wel grotendeels ? een beweging die de over - heid overkomt en waar beleid achteraan - loopt. Tegelijkertijd geldt dat zonder over - heidsbeleid veel transitietoepassingen niet rendabel of haalbaar zijn en dat actieve over - heidsinzet nodig is om de transitie verder te brengen. De overheid is niet de grote initia - tor van de energietransitie, maar zonder ac - tieve overheidssturing komt er van de maat - schappelijke transitie ook niet veel terecht. Een tweede probleem bij de overheidsrol in de transitie is dat beleid in de kern incre - menteel is. Beleid is doorgaans gebaseerd op probleemstructurering en op het vinden van consensus over overzienbare oplossingen op de korte termijn. Zorgvuldig en weloverwo - gen beleid begint vaak bij een heldere en ge - deelde probleemdefinitie en een aantal ge - teste oplossingen. Voor transities geldt dat het probleem vaak onhelder is, moeilijk af te bakenen valt, zich over langere termijn pas zal manifesteren en dat oplossingen vaak on - bekend of omstreden zijn. Transitiesturing vereist dus beleid voor een probleem dat nog onhelder is, waarin nog zoveel openligt en waarin elke concrete situatie anders is. Stu - ring is dan maatwerk en vereist het vermo - gen om in heel veel stapjes toe te werken naar onvoorspelbare uitkomsten. Ten derde ontstaat in het enthousiasme waarmee beleid zich op de energietransitie werpt een maatschappelijke discussie waarin de energietransitie welhaast een overheids - project lijkt waar men voor of tegen kan zijn. Let wel, het is belangrijk en goed dat er poli - tiek debat plaatsvindt over een dergelijke die - pe maatschappelijke verandering. Maar tege - lijkertijd gaat de maatschappelijke transitie wel door en is er een na - tuurlijk systeem dat kraakt onder niet-duurzame economische en maatschappelijke patronen. Te midden van deze problemen en valkuilen van transitiebeleid proberen overheden de energie - transitie vooruit te helpen. Eén van de pogingen om dat te doen is het programma om wijken aard - gasvrij te maken. Dit programma is een goed voorbeeld van het zoeken naar passende vormen van sturing, waarbij de werkelijk - heid van beleid soms botst met de werkelijk - heid van een zich voltrekkende maatschap - pelijke transitie. In die botsing spelen typische vraagstukken die we in de volgende paragrafen belichten. De eerste gaat over de positie van aardgasvrij wonen, als 'single is - sue' of als issue dat alleen met een integrale benadering kan worden opgepakt. Het twee - de punt gaat over de vraag wiens mening telt, die van de professional of die van de be - woner? Het derde aandachtspunt betreft het organiseren van steun voor de transitie, bij wie doe je dat? De vierde puzzel gaat over de rolverdeling tussen burgers en overheid in het vormgeven van de energietransitie: wie is er in de lead? "Wiens mening telt, die van de professional of die van de bewoner" RUIMTE VOOR NIEUWE ENERGIE 11 RUIMTE VOOR NIEUWE ENERGIE Aardgasvrij: vliegwiel of meekoppelkans? De eerste worsteling betreft de klassieke be - leidsvraag waar de grenzen van de opgave te definiëren: is het een technische transitie of is dit een 'vliegwiel' om tal van andere opga - ven in de wijk, zoals werkgelegenheid, socia - le cohesie en leef baarheid aan te pakken? Is de energietransitie zelf de opgave, of zijn er veel bredere doelen die via deze opgave óók in beeld komen? Door voortvarend met de energietransitie aan de slag te gaan kunnen tal van andere ambities ook verwezenlijkt worden en kunnen wijken op veel meer fron - ten toekomstbestendig worden gemaakt. Dit staat in sterk contrast met het "meekoppel- perspectief " dat gehanteerd wordt door be - stuurders die niet te hard van stapel willen lopen. De ene bestuurder pakt transitie voortvarend op als vliegwiel, de andere be - stuurder wacht af tot zich een mogelijkheid aandient om de transitie mee te laten liften op iets anders wat toch moet gebeuren. In beide frames staat integraliteit cen - traal, maar leidt dat in de uitvoering tot on - eindig veel onduidelijkheden, afstem - mingsbehoeften, overlegstructuren, en gezoek naar 'de optimale schaal'. Dit zijn echter vooral conceptuele oefeningen die niets met de uitvoering te maken hebben. Die praktijk vereist het aanpakken van plekken, gebouwen en buurten. Door als partners gelijktijdig in de wijk aan de slag te gaan, door soms de eigen agenda te versnel- len en soms juist te vertragen. Aardgasvrij: expertise-gedreven of experience-gedreven? Een tweede worsteling is om verschillende werelden van bewoners, beleid en profes - sionals productief bij elkaar te brengen. Be - woners komen op basis van hun ervaringen Door Groningen wordt een netwerk van pijpleidingen voor het landelijk aa\ rdgasnet aangelegd. FOTO HARRY POT 12 en wat zij relevant achten (op lokale schaal) tot oplossingen waarvan experts zeggen dat ze niet doelmatig of haalbaar zijn. Of zelfs contraproductief. Omgekeerd komen experts op basis van abstracte noties over schaalvoordelen tot oplossingen die niet al- tijd aansluiten bij de concrete ambities en verlangens van bewoners. De ervaring- skennis van bewoners en de formele kennis van experts verschillen in tal van opzichten en zijn niet eenvoudig te combineren. Beleidsmakers zoeken hierin een balans tussen technisch-economisch efficiënt en draagvlak en maatschappelijk initiatief. Wat weegt zwaarder? Uiteindelijk moeten die strijdige logica's ergens bij elkaar wor - den gebracht. Dat gebeurt nu vaak op het niveau van gemeenten. Daar moet de ken -nisontwikkeling zo worden georganiseerd dat deze bijdraagt aan gemeenschappelijke beeldvorming: een gedeeld begrip van het vraagstuk en van de (voor- en nadelen van de diverse) mogelijkheden om dit vraagstuk aan te pakken. Dat vraagt een doorgaande interactie tussen professionals en bewoners en een oprechte intentie om hun kennis die ongelijksoortig is maar daarmee niet onge - lijkwaardig met elkaar te combineren. Aardgasvrij: koplopers, midden - moters of achterblijvers? Een derde worsteling is de vraag hoe parti- cipatie in beleid vorm te geven. In veel tran - sitieaanpakken wordt gesteld dat het be - langrijk is om met koplopers te beginnen. Koplopers brengen transitie op gang. In 13 transitiearena's, living labs en andere om- gevingen voor co-creatie wordt vaak ge - stuurd op het mobiliseren van enthousias - telingen. Deze koplopers kennen de weg in het woud van regelingen en loketten en zijn vaak de aanstichters van een lokaal ver - duurzamingsinitiatief. Als hun eigen huis duurzaam is, willen ze het liefst verder met het huis van de buurman, de buurt, de wijk en de stad. De sterke inzet op de koplopers helpt, maar kan ook contraproductief uitpakken. Enthousiastelingen versterken de argwaan bij sceptici, zeker als zij als 'achterblijvers' worden bestempeld. De gewenste gedrags - verandering bij deze groep sceptici wordt daarmee eerder moeilijker dan eenvoudiger. In dit licht wordt de vraag urgenter wat te doen met de mensen die de kat uit de boom kijken: die duidelijkheid willen over financi- e le mogelijkheden of die voorlopig het inge - wikkeld en lastig vinden. Het is onvermijde - lijk dat de transitie hen gaat raken en dus is het links- of rechtsom zaak voorbij de pio - niers te kijken. Koplopers zijn nodig om te beginnen, maar de weg naar de volgers loopt niet logischerwijs via de koplopers. Daarom is het cruciaal om te kijken naar diffusie en opschaling van proeftuinen, ex - perimenten en initiatieven met aardgasvrij wonen. De kritische massa moet gevonden worden. De uitdaging is om de buurt- en wijkinitiatieven te verbreden naar andere plekken en op te schalen naar een hoger systeemniveau. Zo zijn enthousiaste bewo - ners nodig, die een ambassadeursrol spelen richting andere wijken en twijfelende be - woners over te streep kunnen trekken. Te - zamen kunnen de vele initiatieven veel be - tekenen voor het realiseren van een energietransitie. Maar dan komt veel aan op de verbindende kracht van koplopers en het uitvinden van attractieve aanpakken die twijfelaars over de streep trekken. Ken - nis van wat juist hén motiveert, is daarbij van cruciaal belang. Aardgasvrij: overheidsparticipa - tie of burgerparticipatie? De vierde worsteling betreft het eigenaar - schap: wie participeert nu in wiens proces? Van wie is de energietransitie? De energie - transitie als beleidsopgave kan duidelijk niet zonder een gedegen proces waarbij be - woners hun inbreng leveren en er gewerkt wordt aan draagvlak en legitimiteit voor de energietransitie. Het is nodig zorgen seri - eus te nemen, maar ook om te zoeken naar oplossingen die aansluiten bij de mogelijk - heden en aspiraties. En dat de overheid de lead neemt in zo'n proces is niet meer dan Het resultaat van de aardgasvrije wijk 't Ven in Eindhoven. FOTO KICK SMEETS RUIMTE VOOR NIEUWE ENERGIE 14 logisch. Hier tegenover staan degenen die energietransitie zien als een maatschappe- lijk proces waarin eigen initiatief van bur - gers en bedrijven het uitganspunt voor stu - ring zou moeten zijn. Dit eigen initiatief van bewoners gaat verder dan de gebruikelijke participatie, zeker daar waar bewoners de handen ineenslaan en gezamenlijk collec - tieve oplossingen voor hun straat of buurt realiseren en bijvoorbeeld als energiecoö - peratie zelf plannen maken voor aardgas - vrij wonen. In een klassiek participatietra - ject neemt de overheid de lead en stelt de kaders, bij een bewonersinitiatief is dat juist andersom. Het daagt overheden uit om na te denken over nieuwe vormen van uitnodi- ge nd b e st uu r. Uitnodigend besturen vergt innovatie in participatieaanpakken maar ook een nieu - we visie op sturing in tijden van transitie. Men kan immers niet blindvaren op de ac -tieve burger die het goede voorbeeld geeft en de rest meetrekt. Juist de burger die zich afzijdig houdt, komt mogelijk in een kwets - bare positie als deze niet proactief mee kan in de veranderingen. Dat vraagt verschil- lende vormen van benaderen en betrekken met een scherp oog voor de variëteit in leef - stijlen en opvattingen, maar ook (on)moge - lijkheden tot eigen bijdrage en initiatief. Dit alles vraagt van Rijk en gemeenten een nieuwe mengvorm van sterke sturing op de lange-termijn richting met een geraffineerd en divers palet aan sturingsvormen en co-creatieprocessen. Dat brengt ons bij en - kele afsluitende opmerkingen. Sterke sturing geeft ruimte De governance van de transitie naar aard - gasvrij wonen kan niet met alleen beleid en sturing, maar ook niet zonder. In dit essay hebben we een viertal worstelingen van Congres Aardgasvrije Wijken 2020. FOTO KICK SMEETS 15 transitiesturing benoemd. Deze puzzels la- ten zien dat de transitie naar een aardgas - vrije werkelijkheid een zoektocht is waarin al doende geleerd wordt en waarin ruimte voor improvisatie moet zijn. Een weg waarin slim moet worden geschakeld tussen door - pakken en doorpraten, tussen daadkracht en draagvlak. Een weg waarbij eenzijdigheid fataal kan uitpakken. De governance van transities vraagt om het meebewegen met de bredere maatschappelijke transitiedyna - miek die ook het beleid overkomt. Dat bete - kent dat de richting duidelijk is (van aardgas af ), maar de weg daarheen uitproberend afgelegd wordt. En daarin is de overheid zelf óók onderwerp van transitie. Vanuit dit sturingsperspectief is er op lokaal niveau geen one-size- fits-all aanpak. Soms is het goed om via koplopers beweging op gang te brengen. Op andere plek - ken moet de aandacht gericht wor - den op achterblijvers. In sommige wijken moet een overheid ruimte maken, op andere plekken juist het voortouw nemen. Vaak is het slim om opgaven te ver - binden, soms moet je knopen doorhakken. In het experimenteerprogramma Aardgasvrije wijken wordt dit exact gedaan: ruimte voor maatwerk en het opbouwen van nieuwe en diverse vormen van co-creatie en participa - tie; samen met de wijk, maar met oog voor de transitie van het bredere systeem en regime. Zo zal de energietransitie de komende ja - ren voortdurend om synchronisatie vragen, tussen centraal en decentrale niveaus, maar ook tussen overheid, markt en samenleving. Daarvoor voldoet een simpel dichotoom ada - gium van bottom-up als van top-down niet. Het gaat bij de synchronisatie om het bij el- kaar en in verhouding brengen van meer cen - traal en meer decentraal ingestoken elemen -ten. En van het vinden van de meest productieve - en dat betekent waarschijnlijk ook vaak spanningsvolle - verhouding tussen overheid, markt en samenleving. Een derge - lijke synchronisatie vereist steeds werk aan beide kanten van het spectrum. De beweging van onderop vraagt dat het nationale niveau condities schept voor snelle verspreiding en opschaling van de nieuwe manieren van den - ken en werken die lokaal ontstaan. Dat bete - kent ook op rijksniveau het wegnemen en uitfaseren van belemmeringen die versnel - ling van de transitie in de weg staan. Bewe - ging onderop heeft soms dus dwingende in - terventies van  'bovenaf ' nodig, in de vorm van regulering en normering.  De transitie is geholpen met duidelijke kaders in combina - tie met een gepaste inzet vanuit het Rijk, met de instrumenten (voor bijvoorbeeld beprij - zen of reguleren) die zij ter beschikking heeft. Dit vraagt ook een kritische blik op de huidige institutionele arrangementen die vaak haaks op de transitie staan. " Enthousiaste bewoners zijn nodig voor een ambassadeursrol" RUIMTE VOOR NIEUWE ENERGIE Dit artikel is deels gebaseerd op het essay "Aardgasvrij in de participatiemaatschappij" geschreven in opdracht van het ministerie van BZK / Programma Aardgasvrije wijken. 16 Waterkracht WindBiomassa Geothermie Kernenergie Zon Stroom uit het buitenlandEnergieopwekking uit wind en zon brengt weersafhankelijke tekorten en overschotten met zich mee. Om die op te vangen denken Europese landen na over een betere integratie van hun elektriciteitsnetten. Een mix van energiebronnen vergroot de leveringszekerheid. zo ma di Voorbeeld Op bewolkte en windstille dagen is er minder stroom uit zon en wind. Daarom zijn buffers noodzakelijk. geen windveel zon geen wind veel zon veel wind weinig zon veel wind weinig zon geen wind weinig zon geen wind weinig zon wo veel wind veel zon veel wind veel zon energieopwekking energieopwekking 0 uur 12 012 012 0 0 12 Slimme oplossingenHet opladen van elektrische auto's belast het elektriciteitsnet zwaar. Met name piekbelastingen zijn te voorkomen door 'slim' op te laden. Een app houdt bij waar en hoe laat een automobilist het best kan opladen. Eventueel levert de auto zelfs tijdelijk energie terug aan het net. Zo blijft het net beter in balans. met elektrische auto's maximale netbelasting 0 uur 612180 zonder elektrische auto's Gewoon laden 0 uur 612180 Slim laden biomassa olie en kolen aardgas verdwijnt geleidelijk afval elektriciteitscentrale elektriciteitscentralezonneparken windparken GAS ELEKTRICITEIT WARMTE verbranding biogas Opslag gasBuffervoorraden duurzaam gas kunnen worden opgeslagen in bovengrondse reservoirs of ondergronds, in diepe bodemlagen. in du strie thuisaccu opslag biogas la nd- en tuinb ou w transport bedrijven/kantoren woningen GeothermieWarmte uit diepere lagen van de aardbodem vergisting RestwarmteWarmte uit fabrieken en energie- centrales AquathermieWarmte uit oppervlaktewater buurtbatterij Energie in meer richtingenIn de toekomst vindt energieproductie plaats op heel verschillende plekken en manieren. Boeren produceren bijvoorbeeld biogas, fabrieken warmte en huizenbezitters stroom met zonne- panelen. Mensen ontvangen niet alleen energie, maar leveren ook terug aan het net en aan elkaar. Integratie van al deze systemen vergt slimme oplossingen en kleinschalige opslag. Gasnet verdwijnt nietNederland stopt de komende decennia met het gebruik van aardgas. Maar het aardgasnet kan ook worden ingezet voor transport van duurzame gassen (biogas, waterstof). Biogas ontstaat bij vergisting van plantenresten. Als waterstof (H 2 ) wordt gemaakt met elektriciteit van windmolens of zonnepanelen, is het klimaat- neutraal en dus duurzaam. Verzwaring en opslag elektriciteitIn de toekomst verbruikt Nederland waarschijnlijk meer elektriciteit dan nu. Het is dus nodig het elektranetwerk te verzwaren. Ook moeten er accu's komen om elektriciteit op te slaan, als buffer voor bewolkte en windstille dagen. De komende jaren moet blijken hoeveel verzwaring nodig is en of accu's in de buurt komen te staan, of thuis. Hoe zal het net eruitzien?De ligging en dikte van toekomstige leidingen zijn afhankelijk van vele factoren en keuzes. Moet het net worden ingericht voor lokale opwek- king en opslag, of voor grote, nationale windparken en centrale opslag? En hoeveel bio- en waterstofgas komt er? Ook eventuele Europese afspraken spelen mee, en of Nederlanders energiezuiniger gaan leven. 42 43 ? Noordhoff Uitgevers Bronnen: CE Delft / Netbeheer Nederland / Net voor de toekomst Het energiesysteem van de toekomst In de komende tientallen jaren schakelt Nederland van fossiele brandstoffen over op hernieuwbare energiebronnen, zoals wind, zon en biomassa. Dat heeft grote consequenties voor het energienet. Zo zal energie steeds meer lokaal worden opgewekt en opgeslagen. Ook moet het energienet 'slimmer' worden, om vraag en aanbod beter op elkaar af te stemmen. Deze kaart uit de Bosatlas van de duurzaamheid illustreert de nu bekende energiebronnen voor de toekomst. Bedankt, uitgeverij Noordhoff. BRON: DE BOSATLAS VAN DE DUURZAAMHEID. 17 Waterkracht WindBiomassa Geothermie Kernenergie Zon Stroom uit het buitenlandEnergieopwekking uit wind en zon brengt weersafhankelijke tekorten en overschotten met zich mee. Om die op te vangen denken Europese landen na over een betere integratie van hun elektriciteitsnetten. Een mix van energiebronnen vergroot de leveringszekerheid. zo ma di Voorbeeld Op bewolkte en windstille dagen is er minder stroom uit zon en wind. Daarom zijn buffers noodzakelijk. geen windveel zon geen wind veel zon veel wind weinig zon veel wind weinig zon geen wind weinig zon geen wind weinig zon wo veel wind veel zon veel wind veel zon energieopwekking energieopwekking 0 uur 12 012 012 0 0 12 Slimme oplossingenHet opladen van elektrische auto's belast het elektriciteitsnet zwaar. Met name piekbelastingen zijn te voorkomen door 'slim' op te laden. Een app houdt bij waar en hoe laat een automobilist het best kan opladen. Eventueel levert de auto zelfs tijdelijk energie terug aan het net. Zo blijft het net beter in balans. met elektrische auto's maximale netbelasting 0 uur 612180 zonder elektrische auto's Gewoon laden 0 uur 612180 Slim laden biomassa olie en kolen aardgas verdwijnt geleidelijk afval elektriciteitscentrale elektriciteitscentralezonneparken windparken GAS ELEKTRICITEIT WARMTE verbranding biogas Opslag gasBuffervoorraden duurzaam gas kunnen worden opgeslagen in bovengrondse reservoirs of ondergronds, in diepe bodemlagen. in du strie thuisaccu opslag biogas la nd- en tuinb ou w transport bedrijven/kantoren woningen GeothermieWarmte uit diepere lagen van de aardbodem vergisting RestwarmteWarmte uit fabrieken en energie- centrales AquathermieWarmte uit oppervlaktewater buurtbatterij Energie in meer richtingenIn de toekomst vindt energieproductie plaats op heel verschillende plekken en manieren. Boeren produceren bijvoorbeeld biogas, fabrieken warmte en huizenbezitters stroom met zonne- panelen. Mensen ontvangen niet alleen energie, maar leveren ook terug aan het net en aan elkaar. Integratie van al deze systemen vergt slimme oplossingen en kleinschalige opslag. Gasnet verdwijnt nietNederland stopt de komende decennia met het gebruik van aardgas. Maar het aardgasnet kan ook worden ingezet voor transport van duurzame gassen (biogas, waterstof). Biogas ontstaat bij vergisting van plantenresten. Als waterstof (H 2 ) wordt gemaakt met elektriciteit van windmolens of zonnepanelen, is het klimaat- neutraal en dus duurzaam. Verzwaring en opslag elektriciteitIn de toekomst verbruikt Nederland waarschijnlijk meer elektriciteit dan nu. Het is dus nodig het elektranetwerk te verzwaren. Ook moeten er accu's komen om elektriciteit op te slaan, als buffer voor bewolkte en windstille dagen. De komende jaren moet blijken hoeveel verzwaring nodig is en of accu's in de buurt komen te staan, of thuis. Hoe zal het net eruitzien?De ligging en dikte van toekomstige leidingen zijn afhankelijk van vele factoren en keuzes. Moet het net worden ingericht voor lokale opwek- king en opslag, of voor grote, nationale windparken en centrale opslag? En hoeveel bio- en waterstofgas komt er? Ook eventuele Europese afspraken spelen mee, en of Nederlanders energiezuiniger gaan leven. 42 43 ? Noordhoff Uitgevers Bronnen: CE Delft / Netbeheer Nederland / Net voor de toekomst Het energiesysteem van de toekomst In de komende tientallen jaren schakelt Nederland van fossiele brandstoffen over op hernieuwbare energiebronnen, zoals wind, zon en biomassa. Dat heeft grote consequenties voor het energienet. Zo zal energie steeds meer lokaal worden opgewekt en opgeslagen. Ook moet het energienet 'slimmer' worden, om vraag en aanbod beter op elkaar af te stemmen. 18 Hoe we de energietransitie aan duurzame, sociale en economische vernieuwing kunnen koppelen Mag het ietsje meer zijn? 19 Saskia Naafs, Suzanne Potjer, Martijn van den Hurk Wat kunnen de wijken Overvecht in Utrecht en Augustenborg in Malmö van elkaar leren over verduurzaming? Op uitnodiging van de Urban Futures Studio (Universiteit Utrecht) was Trevor Graham eind oktober in Nederland om over de transitie van Augustenborg van 'probleemwijk' tot 'ecocity' te vertellen. Gastvrij Thuis FOTO HILDE SEGOND VON BANCHET 20 RUIMTE VOOR NIEUWE ENERGIE O vervecht is een van de eer- ste wijken in Nederland die 'van het gas af gaat'. Een half jaar voordat minister Eric Wiebes aankondigde dat de gaskraan in Groningen dicht gaat, startte wethouder Lot van Hooijdonk in Overvecht-Noord al een aardgasvrije proef - tuin. Het doel is om in 2030 compleet aard - gasvrij te zijn. Inmiddels is de analysefase afgerond, vertelt programmamanager Mark Elbers tijdens een bijeenkomst in Gas - vrij Thuis in Overvecht-Noord, eind okto - ber. Nu volgt een proces van afwegen en keuzes maken, zoveel mogelijk in afstem - ming met de buurt. Gasvrij Thuis is een mo - delwoning van corporatie Portaal, waarin bewoners een waaier aan aardgasvrije en duurzame oplossingen kunnen zien. Van een warmtepomp, inductiekookplaat en ventilatiesysteem tot een tuin die met ge - mak hevige regenbuien opvangt. De grootste uitdaging van de energietran - sitie is volgens Mark Elbers hoe je de bewo - ners erbij betrekt. "Hoe beantwoord je de vraag: what's in it for me? Aardgasvrij is voor de meeste mensen een ver-van-hun- bedshow." Er zijn particuliere eigenaren die hun eigen plannen maken voor ver - duurzaming: ze hebben zich verenigd in een buurtinitiatief voor nieuwe energie. Maar het merendeel van de bewoners huurt. De achtduizend woningen in Over - vecht-Noord zijn voor driekwart in handen van corporaties. Mitros is, naast Portaal en Bo-Ex, een corporatie met veel bezit in Overvecht. Valentijn Nouwens van Mitros vraagt zich af wat het interessante verge - zicht is voor de bewoners. Nouwens: "Gas - vrij is geen doel voor bewoners, maar het sociaaleconomisch verbeteren van de buurt kan dat wel zijn." Het is de wens van wethouder Van Hooijdonk om de energietransitie te koppe - len aan de aanpak van andere problemen, vertelde ze op de Dag van de Stad, 28 okto - ber in Den Haag. Sociale problemen, ge - zondheidsproblemen, ondermijnende cri - minaliteit: "Kun je de energietransitie niet aangrijpen om criminaliteit terug te drin - gen, om banen te creëren en sociale verbe - tering in te zetten?", vroeg de wethouder. "We wilden in Overvecht beginnen omdat er sowieso een grote renovatie aankomt. De gasleidingen en de rioolbuizen moeten ver - vangen worden, de drie corporaties in de wijk hebben een grote renovatieopgave, en er ligt deels al warmtenet." Voor inspiratie kijkt Overvecht naar de wijk Augustenborg in Malmö, een Zweedse stad die ongeveer even groot is als Utrecht. Wat kunnen de professionals in Overvecht van Augustenborg leren? "Twintig jaar ge - leden zat Augustenborg op een diepte - punt", vertelt voormalig gebiedsmanager Trevor Graham, die op uitnodiging van de Urban Futures Studio (Universiteit Utrecht) twee dagen in Nederland is. Au - gustenborg stond ooit in de top tien van slechtste wijken in Zweden. De wijk is kort na de oorlog gebouwd voor de arbeiders uit de haven en de textielindustrie, en ken - de twintig jaar geleden een vergelijkbare bevolkingssamenstelling en problematiek als Overvecht. "Er was een grote instroom van vluchtelingen, eind jaren negentig. De huurwoningen waren verouderd, er was sprake van langdurig achterstallig onder - houd. Door slecht waterbeheer stond de wijk zo'n drie tot vier keer per jaar onder water, een situatie die niet langer houd - baar was. En met de reputatie van de wijk was het ook al niet al te best gesteld. Som - mige bewoners lieten zich, uit schaamte 21 "Aardgasvrij is voor de meeste mensen een ver-van- hun-bedshow" MARK ELBERS 22 RUIMTE VOOR NIEUWE ENERGIE voor hun adres, liever net buiten de wijk afzetten door een taxi", vertelt Graham. "Omdat de wijk op een dieptepunt zat was de weg naar boven de enige optie. Dat gaf politiek mandaat voor verandering." Les 1: Neem de tijd voor transitie De gemeente en MKB, het gemeentelijk wo - ningbouwbedrijf, sloegen eind jaren negen - tig de handen ineen, gesteund door finan - ciering van de Zweedse nationale overheid. Augustenborg zou een Eco City worden, een lichtend voorbeeld op het gebied van duurzaamheid, met een focus op waterma - nagement, zonne-energie en groene daken. "Deze beslissing was behoorlijk topdown", vertelt Graham. "Het moest binnen drie jaar gebeuren en met een strak budget. Al- leen de weg ernaartoe stond nog niet vast." Graham had zijn sporen als gemeenschaps - werker verdiend in een oude mijnstreek in het noorden van Engeland. Hij werd naar Zweden gehaald om de bewoners van Au - gustenborg een stem te geven bij de ver - duurzaming. Het eerste wat hij deed, was de deadline opschuiven. "Zeker als je bewo - ners erbij wilt betrekken, heb je minimaal zeven jaar nodig", zegt hij. Les één is dus: maak genoeg tijd vrij. Nu, twintig jaar later, is ecowijk Augusten - borg formeel misschien 'af ', maar zijn de ontwikkelingen eigenlijk nog steeds gaan - de. Zo lang kan het duren als je een wijk wilt verduurzamen én sociaal en econo - misch sterker wilt maken. Dat is uitdagend, zoals Mark Elbers in Overvecht ook aan - stipt: "Het gebrek aan vertrouwen tussen bewoners en de overheid is een groot pro - bleem. En de energietransitie is een proces waarmee we tot 2050 bezig zijn." Politici hebben te maken met een verkiezingscy - clus, zijn bang om afgerekend te worden op impopulaire maatregelen. Maar dat lange - termijnperspectief heb je wel nodig, vol- gens Graham. "Wees daar realistisch in. En pas je snelheid aan aan de bewoners. Neem ze mee in iedere stap." Les 2: Leer de wijk écht kennen Dat brengt ons bij les twee. Trevor Graham dwong in Augustenborg eerst meer tijd af, maar het belangrijkste kenmerk van zijn werkwijze was het persoonlijk contact met mensen. Hij en zijn programmateam staken veel tijd in het leren kennen van de bewo - ners, met ze te praten, te vragen wat zij be - langrijk vinden in hun wijk en wat ze graag verbeterd willen zien. Bovendien deed Graham dat op verschillen - de manieren. Ook in Zweden komen op be - wonersavonden vooral de usual suspects af, vertelt hij: "Ik maakte wel eens de grap dat je slechts koffie en cake hoeft neer te zetten of je krijgt de Zweedse vijftig-plus-vrouwen over de vloer." Dus moet je extra je best doen om bijvoorbeeld de jonge migrantenmannen te bereiken, of juist de jonge vrouwen. Graham ging vaak extra vroeg naar de bus - halte, zodat hij alle tijd had om onderweg praatjes te maken. Zijn team had veel con - tact met allerlei initiatieven en verenigin - gen in de buurt, van een Bosnische man - nenclub tot een gezelschapsclub voor senioren. Door aan te haken bij bestaande structuren, werd een veel bredere groep be - woners bereikt. De Canadese wetenschap - per John Robinson noemt het ook wel mee - liften of piggybacking. Graham geeft twee mooie voorbeelden van wat persoonlijk contact kan opleveren. 23RUIMTE VOOR NIEUWE ENERGIE Mensen zaten tijdens de vele overstromin - gen soms met opgerolde broekspijpen ach - ter hun bureau. Een bewoner bleek in zijn kelder wat te hobbyen met waterloopsyste - men. Graham noemt hem the water guy. Hij stelde hem voor aan ingenieurs, was bang dat ze hem niet serieus zouden nemen. Maar uiteindelijk werd het water - loopsysteem dat deze man in zijn kelder had bedacht, toegepast in de wijk, en later ook op andere plekken in de stad. Hij kon er zelfs een bedrijf mee opbouwen. Het tweede voorbeeld komt van een vrouw die in haar vrije tijd graag aan auto's sleutelde. Zij be - dacht samen met andere bewo - ners een carpoolsysteem voor de buurt, dat een tijd lang functio - neerde voordat een commerciële aanbieder hun plaats in nam. Graham: "Ze stonden erop dat het elektrische auto's moesten zijn, want die hadden de toekomst, zeiden ze al eind jaren negentig. Ik geloofde ze niet", zegt hij nu, lachend. "Het gaat om het begrijpen van de opvattin - gen, de ervaringen en de behoeften van de bewoners", zegt Graham. Als dat lukt, kun - nen er onverwacht heel mooie oplossingen ontstaan voor problemen die je van tevoren nog niet in beeld had. Door bewoners seri- eus te nemen, naar ze te luisteren en ver - trouwen te geven, ontstaat er ruimte voor bewonersinitiatieven, creativiteit en onder - nemerschap. Daarmee wordt de vernieu - wing iets ván de buurt. Les 3: Overheid, verbreed de opdracht En daarmee komen we bij een relevante vraag voor de 27 proeftuinen aardgasvrije wijken die Nederland op dit moment kent: zijn het eigenlijk wel proeftuinen? De oplos - sing staat namelijk van tevoren al vast: 'van het gas af '. "Aardgasvrij is een heel strakke, duidelijke opdracht", zegt ook bestuurskun - dige Arwin van Buuren van de Erasmus Universiteit Rotterdam, tijdens een bijeen - komst over aardgasvrije wijken op het Mi- nisterie van Binnenlandse Zaken. "Is er ei- genlijk wel ruimte om te experimenteren, mag je falen? We gaan nu proeftuinen in - richten, terwijl er een keiharde target ligt. Die spanning is enorm." Het risico is dat lokale overheden zich blindstaren op één centrale oplossing, ter - wijl de kracht van experimenteren juist zit in het gezamenlijk onderzoeken van ver - schillende ideeën en oplossingen. De proeftuinen lenen zich bij uitstek voor een zoektocht naar hoe 'aardgasvrij' onderdeel kan zijn van een bredere vernieuwing, zo - dat het voor bewoners ook voelt als voor - uitgang. En stel jezelf continu de vragen: "Zijn we nog goed bezig? Wat moet er eventueel veranderen?" Van Buurens ad - vies sluit hierop aan: "Stel je meer 'doel- zoekend' op. Dat kost in het begin meer tijd, maar kan betekenen dat je later veel snellere stappen kunt maken. Bouw het van onderaf op en durf onzekerheid te ac - cepteren." "Stel jezelf continu de vragen: Zijn we nog goed bezig? Wat moet er eventueel veranderen?" 24 Zo is Augustenborg niet alleen verduur- zaamd, maar is ook de openbare ruimte op - geknapt, is het imago van de wijk sterk ver - beterd, zijn mensen aan een baan geholpen, en is het een plek geworden waar bewoners graag blijven wonen. Op de plek van de oude kolencentrale staat nu een groen en energie-opwekkend appartementencom - plex. Hier zijn de huren hoger, maar in de rest van de wijk zijn die niet omhoog ge - gaan, zegt Graham. "Het gemeentelijk wo - ningbedrijf heeft de investering opgevat als achterstallig onderhoud, en die niet op de huurders verhaald." Les 4: Wees niet bang voor fouten Graham vertelt dat zijn rol als aanjager Mark Elbers en Trevor Graham.  FOTO HILDE SEGOND VON BANCHET 25 vaag was, maar dat was juist een zegen. "De burgemeester zei: als je iets doet waar we het niet mee eens zijn hoor je het van- zelf, dus ga gerust door met waar je mee bezig bent. Ik kreeg echt het mandaat om creatief te zijn, sterker nog: om co-creatief te zijn. Ik mocht fouten maken. Dat vond ik erg bevrijdend en het sterkte mij in mijn rol." De gemeente was niet altijd leidend in het proces. Ze stelde zich soms als partner op, soms volgend. Zijn tip: wees niet bang om fouten te ma - ken en zoek de grenzen op. Zo kan aard - gasvrij onderdeel worden van een veel bre - dere verbetering. "Verbind de klimaat - uitdagingen aan sociaaleconomische ver - betering, anders gaat het je nooit op tijd lukken", aldus Graham. In Malmö verliep de transitie stapsgewijs, vertelt hij. "Ook Augustenborg begon top - down. Het doel om een ecowijk te worden was een idee van de overheid. Maar wat dat inhield stond nog niet vast." Energie maakte aanvankelijk zelfs geen deel uit van de transitie. Pas na een paar jaar kwam het inzicht dat een ecowijk eigenlijk ook hernieuwbare energie nodig had, en kwa - men er zonnepanelen. Een experiment met windenergie faalde: een van de twee windmolens waaide om, de andere werd preventief ontmanteld. De ecowijk ont - stond zo, stapje voor stapje. Les 5: Werk samen, ook met minder voor de hand liggende partners Dat brengt ons bij het laatste advies van Graham: werk zoveel mogelijk samen. Net zoals in Overvecht, werkten in Augusten - "Klimaatverande- ring stimuleert ook economische ont- wikkeling en sociale verbetering" RUIMTE VOOR NIEUWE ENERGIE 26 Overvecht straatbeeld. FOTO HILDE SEGOND VON BANCHET 27 borg de overheid, de woningcorporatie, de nutsbedrijven en de bewoners samen. Gra- ham probeerde er ook het bedrijfsleven bij te betrekken, zoals IKEA en bouwbedrijf Skanska. Zij zagen kansen in verduurza - ming en in het aanbieden van gestandaar - diseerde oplossingen. Graham werkte te - gelijkertijd ook mee aan Västra Hamnen, een nieuwe duurzame wijk aan de Sont, de zeestraat tussen Malmö en Kopenhagen. Die wijk is het uithangbord geworden van Malmö als duurzame stad. De twee wijken zijn erg verschillend, maar konden wel van elkaar leren. In Overvecht zijn er veel kansen voor kruisbestuiving tussen verschillende pro - gramma's en plannen. Zo is er de transitie naar 'aardgasvrij', maar ook het program - ma Samen voor Overvecht, om de soci- aaleconomische problemen aan te pakken. De drie corporaties en enkele projectont - wikkelaars en beleggers hebben boven - dien het initiatief genomen om een nieuw transformatieplan voor de wijk te maken onder de noemer Werkplaats Overvecht. Uitwisseling met het programmateam aardgasvrij Overvecht-Noord is er voorals - nog niet, zeggen de aanwezigen in Gasvrij Thuis. Nieuwe samenwerkingsvormen vergen tijd en inspanning en de plannen zijn nog pril. In Zweden probeert de overheid nu ieder - een bij de transitie naar een duurzame sa - menleving te betrekken. De retoriek is die van 'de klimaatvriendelijke verzorgings- staat' volgens Graham. "Het betekent dat iedereen er deel van uitmaakt, en dat kli- maatverandering ook economische ont - wikkeling en sociale verbetering stimu - leert." Hij vindt dat de transitie ook in Zweden nog veel te langzaam gaat: project voor project, en lang niet altijd op de moei- lijkste plekken. "We moeten nog veel ambi- tieuzer zijn. Bij klimaatverandering heb - ben we niet de luxe om te wachten op verandering tot we het absolute dieptepunt bereikt hebben." Tot slot: beter leren Wat de ontmoeting tussen het Nederlandse Overvecht en het Zweedse Augustenborg bovenal laat zien, is hoe belangrijk het is om van elkaar te leren. In de aardgasvrije proeftuinen van Nederland zullen we er niet komen met enkel een grondige analyse en een gedegen plan. Een open zoektocht is nodig, waarin steeds nieuwe stappen wor - den gezet en waarin technische oplossin - gen en bewonersbehoeften voortdurend worden gewogen. Voor zo'n complexe op - dracht bestaat geen stappenplan. Niemand heeft het antwoord, maar we kunnen wel leren van elkaars trials and errors. Augustenborg is in veel opzichten vergelijk - baar met Overvecht, maar de verduurza - ming begon niet met een vastomlijnde op - dracht als 'aardgasvrij'. De problematiek zat in de wijk zélf: actie kon niet langer uitblij - ven. Zo ontstond een uitvoerige en langdu - rige missie om de wijk te vernieuwen, met een duidelijke integrale aanpak en engage - ment met de buurt. Augustenborg plaatst het Nederlandse blindstaren op 'aardgas - vrij' in een ander perspectief: ja, de energie - transitie is een belangrijk doel, maar even - zeer zijn wijken toe aan sociale en economische transities. Augustenborg laat zien hoe je die opgaven kunt combineren. LEES MEER RUIMTE VOOR NIEUWE ENERGIE Lees dit artikel ook online 28 INTERVIEW JOS VAN DALEN Programmadirecteur Aardgasvrije Wijken 29INTERVIEW Het interbestuurlijke Programma Aardgasvrije Wijken is een uitvloeisel van het Klimaatakkoord en richt zich op het onderdeel gebouwde omgeving. Het is een partnerschap van de ministeries van BZK en EZK, de VNG, het IPO en de Unie van waterschappen.   Twee jaar geleden is gestart met 27 wijken. Deze zogenoemde "proeftuinen" ge - ven ruimte aan experimenten en gaan tegelijkertijd van het aardgas af. Het doel van het programma is te leren van de praktijk en met de geleerde lessen vooruit - gang te boeken. Dit wordt ondersteund met een kennis- en leerprogramma onder coördinatie van de V NG. Voor de onrendabele top verstrekt het Rijk een bijdrage, zodat de transitie in de proeftuinen op een betaalbare wijze uitgevoerd kan worden. Ook belemmeringen, bijvoorbeeld in wet- en regelgeving worden direct aangekaart en Jos van Dalen ervaart het als een zijn missie om te proberen ze uit de weg te helpen. Uit de analyse van de eerste twee jaar dat de proeftuinen nu "actief zijn" zijn er twee bijzonder relevante leerpunten gekomen in de ogen van Van Dalen. "Het is overduidelijk geworden dat een lokale overheid geen beleid of plannen over een wijk kan uitstorten. Bewoners van een wijk moeten vanaf het eerste moment be - Annemiek Rijckenberg, Evamarije Smit In dit themanummer Ruimte voor nieuwe Energie mag Jos van Dalen (BZK), de enthousiaste programmadirecteur Aardgasvrije Wijken, niet ontbreken. Hij is een rasoptimist en kijkt uit naar de tweede ronde proeftuinen. De lessen uit de eerste ronde leveren verscherpte eisen op voor de tweede. Vooral ten aanzien van de businesscases, het betrekken van bewoners en het verbinden van de energietransitie met andere grote maatschappelijke opgaven in de wijk. Dáárop wil Jos van Dalen al zijn aandacht richten. Rijksbeleid van iedereen 30 INTERVIEW trokken worden en gevraagd naar hun eigen ideeën. Het tweede leerpunt is dat er meerdere opties moeten zijn zodat er wat te kiezen valt. Door middel van een selec - tieproces kan een wijk, of misschien beter nog een buurt, kiezen voor een bepaalde optie". De analyse leert ook dat het goed zou zijn als een gemeente zich samen met haar bewoners verdiept in de mogelijkheden om aardgasvrij te verbinden met an - dere opgaven in de wijk, bijvoorbeeld op het gebied van leef baarheid, veiligheid of werkgelegenheid. Huis aan huis Op 1 april 2020 sluit de aanvraag voor de tweede ronde van nieuwe proeftuinen en de eisen rondom bewonersparticipatie zijn fors aangescherpt. Van Dalen blikt terug: "In Purmerend hebben huis aan huis gesprekken plaatsgevonden om eerst met alle bewoners echt kennis te maken. Om te horen wat er speelt en te begrij - pen hoe hun leefwereld in elkaar steekt. Ook is gevraagd naar hun mening over het aardgasvrij maken van hun woningen. Op basis daarvan wordt er nu tamelijk succesvol gewerkt aan concrete plannen". In de eerste ronde van aanvragen bleek dat veel gemeenten nog niet zover waren. Met de aangescherpte eisen voor de participatie van bewoners hoopt Van Dalen te bereiken dat gemeenten er echt werk van maken en bewoners goed betrekken. Het feit dat het Rijk de volgende ronde proeftuinen faciliteert wil niet zeggen dat zij in de lead is. De regie ligt heel nadrukkelijk bij de gemeenten, maar het Rijk wil hier graag partner bij zijn: Overwhere-Zuid, Purmerend. FOTO KICK SMEETS 31INTERVIEW "Het Klimaatakkoord is het bouwwerk waarop alles is gestoeld. Het is onderte - kend door inmiddels ruim 100 partijen die verantwoordelijkheid willen nemen voor de klimaatdoelen. Het is per definitie een partnerschap. Er is niet  één rijks - beleid of nationaal programma". Definitieve business case Dat er nog veel te leren valt is een feit. Alles is nieuw en in de beleving van Van Dalen "begint het nu echt". Het jaar 2020 ziet hij als het jaar van de definitieve businesscases binnen veel van de eerste 27 proeftuinen. Hij kijkt uit naar de voorstellen en het aanbod aan de bewoners. "Bouwers en andere leveranciers willen graag zekerheid en een continue bouwstroom voor vele jaren. Dat beoogt kostenreductie op te leveren die, gecombineerd met fiscale maat - regelen (verhoging belasting op aardgas) en de beschikbaarheid van subsidies en financiering, noodzakelijk is voor een betaal- bare aanpak. Want de transitie gaat alleen vliegen als het betaal- baar is", aldus Van Dalen. Hij  geeft toe dat eigenaar-bewoners een doelgroep zijn waarvoor het lastig is dergelijke continuïteit te verschaffen. In de aangescherpte eisen voor de businesscase gaat het hier wel over: hoe kun je de markt zo organiseren dat er betere en goedkopere oplossingen beschikbaar komen en hoe organiseer je de betrokken partijen en de bewoners? Van Dalen: "Daar zitten we in de tweede ronde proeftuinen bovenop".  Woningcorporatie als aanjager Woningcorporaties spelen een belangrijke rol bij de verduurzaming van de ge - bouwde omgeving. De branchevereniging voor corporaties, Aedes, is een belang - rijke partner van het programma. Immers, in de meeste wijken is veel bezit van corporaties aanwezig. Zij kunnen ook een krachtige motor zijn voor de wijkgerich - te aanpak. Van Dalen: "Corporaties werken aan een duurzame toekomstbestendi- ge woningvoorraad. Van het aardgas af past daar wat mij betreft prima in". Dat corporaties betaalbaarheid en beschikbaarheid voorop stellen begrijpt hij. De sec - tor maakt op dit moment inzichtelijk welke opgaven er de komende jaren zijn en welke investeringen hiermee gemoeid zijn. Op basis hiervan kan de politiek be - spreken op welke wijze eventuele knelpunten kunnen worden opgelost. Verbinden met maatschappelijke opgaven Een ander punt uit de evaluatie van de eerste ronde proeftuinen betreft de ver - binding van de energietransitie aan bredere maatschappelijke opgaven. Ge - "Je kunt geen beleid over wijken uitstorten" 32 INTERVIEW "2020 is het jaar van de definitieve business cases" JOS VAN DALEN 33INTERVIEW meenten kozen bij het indienen van de eerste ronde aanvragen in meerderheid voor een relatief smalle invulling van de energietransitie. De belangen van de bewoner om in een veilige, toekomstbestendige woonwijk te wonen bleven nog onderbelicht. Eén van de aanscherpingen in deze tweede ronde gaat over deze zogenoemde "kop - pelkansen". Van Da - len vindt koppelen eigenlijk niet zo'n mooi woord: "Het gaat feitelijk over het verbinden van het fy - sieke en sociale do - mein. Dat gaat veel verder dan een paar kansen die je kunt grijpen. Het gaat echt over het verbinden van de energietransitie aan de vaak grote maatschappelijke opgaven van een wijk. Zodat een aardgasvrije wijk ook een betere wijk is. Ik heb goede hoop op de potentie die hier inzit!".  In de tweede ronde van de proeftuinwijken is ook nadrukkelijker naar de verbin - dingen gevraagd; ook op dit punt zijn de eisen verscherpt. Van Dalen: "Mijn taak is zogezegd het bij elkaar harken van CO2-reductie, maar dat kan niet zonder een integrale aanpak waardoor ook op andere terreinen het leven van burgers verbe - tert". Van Dalen die de eerste jaren van zijn werkzame leven doorbracht bij Unile - ver, heeft geleerd dat een dergelijk grote vernieuwing goede marketing en commu - nicatie nodig heeft en door mensen moet worden gedragen. "Er is een ongelooflijke positieve energie losgekomen. Op het congres Aardgasvrije wijken van 23 januari jongstleden was dat duidelijk voelbaar. Gemeenten zijn echt geïnteresseerd en veel ( jonge) professionals willen het verschil maken". Geen haast Naast deze positieve energie is het Van Dalen niet ontgaan dat er mensen zijn de transitie als zeer complex ervaren. Zeker wanneer je ambieert om de energietran - sitie te verbinden aan het bieden van perspectief op allerlei terreinen zoals gezond - heid, werkgelegenheid, leef baarheid en bijvoorbeeld sociale cohesie. In die com - plexiteit schuilen mogelijk wel de oplossingen en om die reden adviseert Van Dalen toch niet overhaast te werk te gaan. Van Dalen: "Dat klinkt misschien tegenstrijdig met het programma maar ik meen het wel. Laten we eerst goed nadenken. Zoek elkaar op en maak alle mogelijke verbindingen aan de voorkant. Neem de tijd voor dit proces. Daar zijn de proeftuinen ook voor." LEES MEER Lees dit artikel ook online "Neem geen overhaaste beslissingen" 34 voor de energietransitie De wijk als voedingsbron 35 Woningverbetering ZuiderzeewijkFOTO WILLEM MES PHOTOGRAPHY, UTRECHT Hans Kars, Martin Jansen De titel van dit themanummer luidt: Ruimte voor nieuwe energie. In dit artikel willen we dit belichten vanuit de invalshoek: de wijk als voedingsbron voor de energietransitie. Dit perspectief komt voort uit onze ervaring in het werken met bewoners, instellingen en onder- nemers in wijken, vanuit ons bureau Mens, Merk & Ruimte. We beperken ons in dit artikel tot die duurzaamheidsactiviteiten die direct iets vragen van de bewoners in wijken. 36 RUIMTE VOOR NIEUWE ENERGIE I n een aantal stappen bouwen we ons verhaal op. Allereerst staan we kort stil bij het gebiedsgerichte wer- ken als antwoord op het traditione - le beleidsdenken. Vervolgens gaan we in op het handelingsperspectief dat een gebiedsmerk biedt. Belangrijk voor ons be - toog zijn de begrippen alledaagse en ge - plande duurzaamheid. Als derde beschrij - ven we de resultaten van het onderzoek dat we samen met Arnold Reijndorp deden naar het vakmanschap van bewoners op het ge - bied van klussen in Zuiderzee- en Atolwijk in Lelystad. Tenslotte trekken we een aan - tal conclusies waarvan we denken dat deze relevant zijn voor de aanpak van de ener - gietransitie. Gebiedsgericht werken versus traditioneel beleidsdenken Vanaf eind jaren tachtig ontstond in de ste - den het gebiedsgerichte werken als ant - woord op het traditionele beleids- en ont - werp denken van onder andere gemeenten. Vanachter het bureau definieerden profes - sionals en bestuurders de vraagstukken en bedachten daarbij de oplossingen. Dat kon niet goed blijven gaan, zeker gelet op de groeiende mondigheid van bewoners. In de stadsvernieuwing was al de ervaring opge - daan dat het betrekken van bewoners cruci- aal was voor succes. Het gebiedsgerichte werken ging een stap verder dan de stadsvernieuwing. Het gebiedsgerichte werken werd vraagge - richt, integraal en samen. Vraaggericht in de zin dat wensen en behoeften van bewo - ners, gebruikers en ondernemers belang - rijke input werd voor activiteiten, projec - ten en beleid. Integraal in de zin dat gekeken werd hoe fysieke, sociale, en soci- aaleconomische vraagstukken met elkaar samenhingen en wat dat betekende voor de aanpak. Samen opgevat als dat de sa - menwerking tussen partijen van groot be - lang was voor succes. We zijn nu zo'n dertig jaar verder. Er valt veel te zeggen over het succes en het falen van het gebiedsgerichte werken. De hier - boven genoemde drie kenmerken blijven echter essentieel en betekenisvol, en ze zijn ook bruikbaar in de aanpak van de energietransitie. Het gebiedsmerk als handelingsperspectief Het gebiedsgerichte werken zorgde ervoor dat het aanbod van organisaties meer werd afgestemd op de wensen en behoeften van bewoners, gebruikers en ondernemers, al- thans dat was de bedoeling. Maar het gaf nog onvoldoende antwoord op de vraag wat het gezamenlijke aanbod van partijen zou moeten zijn om buurten te verbeteren, waarvan de fysieke en sociale kwaliteit ach - teruitging. Het antwoord op die vraag vond onder andere ons bureau in het begrip identiteit van de wijk . Die identiteit is het geheel van fysieke aspecten, sociaal-culturele geschie - denissen, het alledaagse wonen en leven van bewoners en werken van ondernemers in de buurten. De identiteit, die er al is, wordt door ons opgespoord en samengevat in het gebiedsmerk. Een van de belangrijk - ste kenmerken van identiteit c.q. gebieds - merk van een buurt is dat de verschillen met andere buurten zichtbaar worden. Elke buurt is uniek. Het gebiedsmerk biedt be - woners en partijen die werkzaam zijn in de wijk handelingsperspectief. Een gebieds- merk is ook goed bruikbaar in de aanpak van de energietransitie. Het gebiedsmerk van de wijk levert de context, het verhaal, de inkleuring van de energietransitie in een bepaalde buurt. 37 "Praktijk- onderzoek is nodig om kennis en ervaring van bewoners op te halen" HANS KARS 38 Alledaagse en geplande duurzaamheid In ons betoog maken we onderscheid tussen de begrippen alledaagse duurzaamheid en ge- plande duurzaamheid . Deze begrippen bou - wen voort op de begrippen alledaagse en ge - plande stad die door Arnold Reijndorp en Leeke Reinders beschreven worden in het ge - lijknamige boek Alledaagse en geplande stad . De alledaagse stad gaat over dagelijkse praktijken van bewoners, gebruikers en on - dernemers. Het gaat onder andere over rou - tes, routines en rituelen. De geplande stad gaat over maatschappelijke strategieën die met name vanuit de overheid worden be - dacht. Naast strategieën als participatie en zorg is verduurzaming, meer specifiek de energietransitie, een strategie die vanuit de overheid is ingezet. Duurzaamheid wordt dan vaak in een beperkte betekenis opge - vat, namelijk de fysieke kant daarvan. Wij zien duurzaamheid in een bredere context, namelijk ook sociale duurzaamheid. Kern van ons betoog is dat maatschappe - lijke strategieën niet effectief zijn als zij niet mede zijn gebaseerd op kennis van hoe bur - gers, instellingen en bedrijven met het be - treffende thema omgaan. Ook de maat - schappelijke strategie van verduurzaming is niet effectief als er geen inzicht bestaat in hoe bewoners zelf in de alledaagse praktijk omgaan met verduurzaming. We maken daarbij onderscheid tussen alledaagse duurzaamheid en geplande duurzaamheid . Onder alledaagse duur - zaamheid verstaan we de praktische maat - regelen die veel mensen thuisnemen om energiekosten te verlagen en om duurza - mer te leven: tochtstrippen aanbrengen, de verwarming een graadje lager, gebruik van ledlampen, afval scheiden, autoge - bruik verminderen, hergebruik van kle - ding en materialen. Geplande duurzaam -heid zijn de door de overheid ingezette maatschappelijke strategieën: subsidies op energiezuinige auto's, introductie van zon - nepanelen en warmtepompen, nul-op-de- meter-woningen, van het gas-af, etc. Wij constateren dat de maatschappelijke strategieën gericht op verduurzaming re - gelmatig worden ingezet, zonder al te veel kennis over hoe bewoners in de alledaagse praktijk met duurzaamheid omgaan (soci- aal en fysiek). Wat zijn de praktijken van bewoners en welke (nieuwe) oplossingen worden door hun bedacht? Het traditionele beleids- en ontwerp denken is daarmee weer terug, als het ooit is weg geweest. De maatschappelijke strategie met betrekking tot verduurzaming wordt echter pas effec - tief als dit wordt verbonden met inzicht in de praktijken van bewoners. Praktijkonderzoek in buurten is dus no - dig om de kennis en ervaring van bewoners op te halen. Praktijkonderzoek kan zich richten op drie aspecten: opvattingen bewo- ners over duurzaamheid, hun gedrag en ge- bruik van de woning en directe omgeving in verband met duurzaamheid en tenslotte de drijf veren en motieven van bewoners om al dan niet iets met duurzaamheid te doen. Naar ons idee moet het praktijkonderzoek zich vooral richten op het feitelijk handelen van bewoners en op de kansen en belemme - ringen die ze tegenkomen. Vakmanschap van bewoners in Zuiderzee- en Atolwijk Een voorbeeld van zo'n praktijkonderzoek, is het onderzoek dat we deden naar het vak - manschap van bewoners bij het verbeteren van hun woning in de wijken Zuiderzeewijk en Atolwijk in Lelystad in 2017. Wij richtten ons vooral op de eigenaar-bewoners. In het praktijkonderzoek hebben we bewoners niet in de eerste plaats aangesproken op RUIMTE VOOR NIEUW