1 De kunst van het loslaten Onderzoek naar nieuwe partnerschappen EN VERDER 2 Hoofdredactioneel Leo Pols en Evamarije Smit 68 Hoe woont Nederland? Stadsklooster: samen voor de wijk 90 Recensie  De kracht van het ontwerp 126 Column Annemiek Rijckenberg ARTIKELEN 6 Inclusieve stad revisited Maurits de Hoog 80 Doorgeschoten focus Over kwetsbare welvaart 100 Winnaars en verliezers van de energietransitie Koen Straver en Michiel Hulshof   118 Lokaal loyaal aan Groningse grond Hieke T. van der Kloet INTERVIEWS 18 Interview met Hilde Blank Directeur AM concepts Hester van Buren  Voorzitter raad van bestuur Rochdale Marja Appelman  Directeur woningmarkt min. BZK Hassan Najja Directeur-bestuurder SOR 110 Interview met  Joop Mulder THEMA INCLUSIEVE STAD Van gebouw naar gebied Reportage over inclusieve wijken en dorpen Inclusief ontwikkelen Reportage over woon - vorm 50 plussers 38 28 48 Inhoud 2 Meer mensen moeten in Nederland gaan merken dat het goed gaat. Dat zei koning Willem-Alexander tijdens zijn troonrede af - gelopen september in de Ridderzaal. Per saldo gaan huishoudens in Ne - derland er volgens de ko - ning wel op vooruit, maar hij benadrukte wel een paar keer dat iedereen dat ook daadwerkelijk moet gaan merken. In dat laatste zit de crux. Met de welvaart in algemene zin zit het wel goed in Nederland. Maar 'voelt' iedereen dat wel. Hoe wordt die welvaart ver - deeld en hoe zit het met welzijn? Met steden in Nederland gaat het goed. De afgelo - pen decennia is de stad populair geworden bij alle leeftijdsgroepen. De bin - nensteden zijn verbouwd en de openbare ruimte opgeknapt. Het stadstoeris - me neemt toe. Het zelf ver - trouwen van stadsbesturen groeit. De nieuwe uitleg stagneert en voor nieuwe woningen worden nu loca - ties gezocht in de stad. Alle voorspellingen gaan ervan uit dat de stad voorlopig populair blijft. Maar merkt iedereen wel dat het zo goed gaat?  Een inclusieve stad is een stedelijke gemeenschap waarin iedereen meedoet en ook mee kan doen. Dat ontstaat niet vanzelf. Er zijn problemen met kwets - bare inwoners en inwoners die niet zozeer zelf kwets - baar zijn, maar bij anderen broosheid blootleggen. In een bepaalde mate is de stad altijd al (selectief ) inclusief geweest en in alle steden en alle tijden tref je groepen die niet kunnen Meer mensen moeten in Nederland gaan merken dat het goed gaat" De inclusieve stad 3 HOOFDREDACTIONEEL meekomen. Maurits de Hoog schrijft een beeldend verhaal langs een paar lange lijnen in de Holland - se stadsgeschiedenis en kijkt vooruit. Wordt de stad exclusiever? De stad wordt zeker dichter en de bevol - king verandert. Ruimtelijke afwegingen bij nieuwbouw en bestaande bouw veran - deren omdat we ouder worden, de babyboomge - neratie verdwijnt en de energievoorziening veran - dert. De ruimtelijke afwe - ging wordt complexer wan - neer de stad voller en multicultureler wordt. Hoe verdeel je bij die afweging de lusten en lasten? Wat daarbij helpt is het goed in beeld brengen van dat ver - delingsvraagstuk zoals Harry Lintsen betoogt. Meten is weten. Hij legt uit hoe de monitor brede wel - vaart nuttig is voor steden - bouwkundigen, planners en beleidsmakers. De inclusieve stad komt ook van onderop. Wendy Tan onderzoekt de energie - ke samenleving in de stad. Welke burgers bouwen mee aan hun leefomgeving? Tan onderzoekt burgerinitiatie - ven en vraagt zich af hoe de geactiveerde burger kan bijdragen aan democratie en stadsontwikkeling. Ook Netty van Triest en Daniël - le Harkes onderzoeken dit met voorbeelden en experi - menten in wijken. Wat is de beste omgeving om oud te worden? Wat kunnen we leren van gebiedsgerichte aanpakken en welke nieu - we varianten zie je ont - staa n? En de toekomst? De stad komt zonder gas. De ener - gietransitie is door de dis - cussie over het Groningse gas wel versneld, maar met de klimaattafels blijft het een erg technisch en ab - stract verhaal. Dat moet veranderen volgens Koen Straver en Michiel Hulshof: het sociale aspect van de energietransitie moet meer aandacht krijgen, anders betalen straks kwetsbare groepen de prijs van de energietransitie.  Inclusiviteit raakt ook de sociale huursector. Joeri Zandvliet, Paul Doeven - dans en Dave Havermans laten zien dat huurderspar - ticipatie bijdraagt aan een inclusieve leefomgeving. Het faciliteren van huur - dersorganisaties heeft ech - ter ook een keerzijde: zijn nemen de ambtelijke taal over van de corporatie waardoor bewoners zich niet vertegenwoordigd voelen. De afstand en ver - wijdering tussen commis - sies van huurders en de echte bewoners neemt toe. Des te interessanter het gesprek tussen ontwikke - laar AM, twee corporaties en het Rijk te lezen: voor eerst maken ze kennis en delen hun visie op de inclu - sieve stad waarbij ze elkaar hard nodig hebben. Leo Pols Gasthoofdredacteur Planbureau voor de Leefomgeving Evamarije Smit Conceptmanager Ruimte en Wonen 4 Like Bijlsma, Planbureau voor de Leefomgeving Paul Doevedans, Atrivé John Grin, Universiteit van Amsterdam Daniëlle Harkes, Aedes-Actiz Kenniscentrum Dave Havermans, Atrivé Maurits de Hoog, Gemeente Amsterdam Michiel Hulshof, Tertium Hieke van der Kloet, Hanzehogeschool Groningen Harry Lintsen, TU/e Auteurs Aan dit nummer werkten mee: 5 RUIMTE + WONEN NETWERK Jan Pieter Smits, TU/e en CBS Evamarije Smit, Aeneas Media Koen Straver, ECN Wendy Tan, WUR en Høgskulen på Vestlandet Netty van Triest, Platform 31 Frank Veraart, TU/e Joeri Zandvliet, Atrivé David van Zelm van Eldik, Ministerie van BZK Joost Zonneveld, Journalist onderzoeker Leo Pols, Planbureau voor de Leefomgeving Annemiek Rijckenberg, Zelfstandig adviseur stedelijke ontwikkeling Floor Olijve, Gemeente Groningen 6 Stadsontwikkeling op Kanaleneiland, Utrecht.FOTO: EVAMARIJE SMIT Collectieve krachtinspan ­ ning nodig om dreigende uitsluitings- en verdringingsprocessen om te buigen 7 In Theater Carré speelde deze zomer Het Pauperparadijs, naar de gelijknamige bestseller van Suzanna Jansen. Jansen reconstrueerde haar familiegeschiedenis en stuitte daarbij op weeshuizen en gevan - genissen in de grote steden, gestichten in Veenhuizen, psychiatrische ziekenhuizen in de binnenduinrand, om uiteindelijk terecht te komen in de tuindorpen in Amsterdam-Noord. Het is een geschiedenis vol goed bedoelde, maar vaak mislukte beschavings- en heropvoe - dingsexperimenten, gericht op groepen mensen in de steden, die niet zelf in hun levensonderhoud kunnen voorzien en niet in staat zijn om die situatie te veranderen.  Tekst Maurits de Hoog 8 INCLUSIEVE STAD I n alle steden ? en vooral de snel groei - ende ? tref je die groepen aan. Hoe daarmee om te gaan? Hoe een inclu - sieve stad vorm te geven? De grote trends van liberalisering en globali - sering trekken sinds de jaren '90 een zware wissel op de kwaliteit van de stad. Veel ste - den worden juist exclusiever. Het debat kan aan scherpte winnen door een paar lange lijnen in de Hollandse stadsgeschiedenis in kaart te brengen. Ik focus daarbij op Amsterdam. Blader je de befaamde Atlas van Fouquet uit 1774 door met de 'voornaamste gebou - wen en gezigten der stad Amsterdam' dan tref je behalve stadhuis, beurs, poorten, to - rens en kerken een onwaarschijnlijke reeks weeshuizen, ouderencomplexen, gasthui - zen en werkinrichtingen aan. Iedere ge - zindte kende zijn eigen instellingen voor de opvang van wezen en ouderen, of het nu ging om de gereformeerde, lutherse, jood - se, Waalse of katholieke gemeenschap in de stad. Veel vermogende burgers bestemden een deel van hun nalatenschap voor deze instellingen of voor het stichten van hofjes voor ouderen. De stedelijke overheid ex - ploiteerde daarnaast een reeks algemene zorginstellingen, zoals de twee Huiszitten - huizen (voedselbanken avant la lettre) en vier 'ziekenhuizen' (gasthuis, dolhuis, pest - huis en leprozenhuis). De instellingen zijn inderdaad voorname, grote gebouwen. De meeste zijn gebouwd in het begin van de 17de eeuw. Sommige func - tioneren nog steeds als ouderencomplex, maar de meeste hebben andere functies ge - kregen. Het Maagdenhuis aan het Spui en de gebouwen rond de Oudemanhuispoort worden nu gebruikt door de Universiteit van Amsterdam, maar werden gebouwd als weeshuis en ouderencomplex. De tegen - woordige Academie van Bouwkunst, het Amsterdammuseum, het Paleis van Justi - tie, Maison Descartes en de Hermitage had - den vergelijkbare functies.  Op het eerste gezicht lijkt het 17de eeuwse Amsterdam zo een bij uitstek inclusieve stad. Lang niet iedereen had echter zomaar toegang tot deze instellingen. Van belang hierbij is het onderscheid tussen de burgers van de stad, de overige inwoners en de om - vangrijke groep migranten. Burger of poor - ter werd je door geboorte of huwelijk of door je in te kopen. Een ruwe schatting is dat cir - ca 25 % van de bevolking in de 17de eeuw daadwerkelijk poorter was. Het poorter - schap gaf het recht op aansluiting bij een gilde, op het uitoefenen van publieke amb - ten én op gebruik van de stedelijke instellin - gen. Eind 16de eeuw werden die rechten verder aangescherpt. Het Burgerweeshuis werd bijvoorbeeld alleen toegankelijk voor kinderen, van wie de ouders minstens zeven jaar poorter waren geweest. Vondelingen en wezen van niet-poorters konden terecht in het in 1660 gebouwde Aalmoezenierswees - huis. In 1680 verbleven daar maar liefst 1300 kinderen. Voor de toelating tot kerkelijke zorgin - stellingen en voor ondersteuning in de vorm van bedeling golden vergelijkbare re - gels. Voor voedsel en turf kon je bijvoor - beeld alleen terecht bij één van de stedelijke Huiszittenhuizen als je minimaal drie jaar poorter was.  Simon Schama duidt dit fenomeen ? doorbordurend op Norbert Elias ? in zijn analyse van de Nederlandse cultuur in de Gouden Eeuw aan met de begrippen 'insi - ders' en 'outsiders'. Veel van de outsiders hadden in feite geen toegang tot de zorgin - stellingen. Daarbij ging het om grote aan - tallen mensen. Amsterdam groeide sterk; van circa 30.000 inwoners in 1585, 60.000 9 THEMA HIER INVULLEN "Dat zal schuren, niet in het minst in cultureel opzicht'' MAURITS DE HOOG 10 in 1600 en 175.000 in 1650 naar zo'n 230.000 in 1700. Vanuit Vlaanderen, Span - je en Frankrijk kwamen veel politieke en religieuze vluchtelingen naar de stad, maar de groei werd vooral veroorzaakt door bin - nenlandse migratie en door migratie vanuit de landen rond de Noordzee en de Oostzee en vanuit de Duitse staten. Rond 1650 be - stond de Amsterdamse bevolking voor 39% uit autochtonen, voor 23% uit binnenland - se immigranten en voor 38% uit buiten - landse immigranten. Voor de hele zeven - tiende eeuw berekende Erika Kuijpers op basis van de beschikbare registers een im - migratiestroom van minstens 330.000 tot mogelijk 425.000 personen. Veel van deze vaak jonge immigranten verbleven maar tij - delijk in Amsterdam. Na verloop van tijd keerden ze terug, namen dienst op de vloot of trokken verder naar andere steden. Van - wege de hoge prijs kon slechts een klein deel van de immigranten het poorterschap kopen. Een veel groter deel vormde een ste - delijke onderklasse van dienstmeiden, va - rensgezellen en losse arbeiders, die op de golven van groei en stagnatie meer of min - der succesvol waren op de arbeidsmarkt. Een sterke ruimtelijke uitsplitsing hoorde daar bij. De nieuwe grachtengordel was het domein van de nieuwe stedelijke elite. De Jordaan kende een gemengde opbouw met veel ambachtelijke bedrijvigheid en die ty - pische opbouw van het bouwblok met een hiërarchie van openbare ruimten en welstandsklassen: grachten, dwarsstraten, parallelstraten, stegen en hofjes. De haven - eilanden aan de oostzijde van de stad vorm - den werelden op zichzelf. Hier was het aan - deel migranten het hoogst. Buiten de muren ontwikkelden zich eind 16de, begin 17de eeuw uitgestrekte voorsteden, die later op - geslokt werden in de stadsuitbreiding. Dit waren vast geen idyllische tuinengebieden met theehuizen en boomgaarden, zoals je die in latere periodes buiten de vestingwal aantreft, maar geïmproviseerde bidonvil - les; toevluchtsoorden voor al die outsiders, die in de stad niet aan de bak kwamen. Beschavingsexperimenten Bijzondere fenomenen in het 17de eeuwse Amsterdam waren het Rasphuis en het Spin - huis. Onder invloed van het pamflet van Coornhert 'Boeventucht ofte middelen tot mindering der schadelijke ledighgangers' uit 1587 werden eind 16de eeuw lijfstraffen voor kleine criminelen, zwervers, bedelaars en prostitués afgeschaft en werd er voor geko - zen om hen orde en regelmaat bij te brengen door ze aan het werk te zetten. Hoewel Rasp - huis en Spinhuis internationale aandacht trokken, verdwenen de ideële motieven in de loop van de tijd naar de achtergrond. Twee eeuwen later werden deze idealen echter nieuw leven ingeblazen door Gene - raal Johannes van den Bosch. Onder de titel 'Maatschappij van Weldadigheid' startte hij in 1818 een ambitieus project waarin hij de bestrijding van de armoede in de grote ste - den in Nederland koppelde aan de ontgin - ning van woeste grond in de periferie van het land. Meer dan 20.000 'crowdfunders' steunden hem financieel bij de aanleg van de nieuwe kolonie Frederiksoord in Dren - the. Later volgden Wilhelminaoord en Wil - lemsoord. Bedeelden uit de grote steden konden hier een woning en een stuk land krijgen. Door rust, regelmaat en werkerva - ring zouden zij een zelfstandig leven op kunnen bouwen. Maaltijden, kerkbezoek, leerplicht voor de kinderen en een zieken - fonds hoorden bij het arrangement. Aanvankelijk lukte het maar moeilijk om voldoende kolonisten te vinden. In een 11 INCLUSIEVE STAD overeenkomst met de regering werd daar - om in 1823 vastgelegd dat de steden ook vondelingen en wezen 'op mogen zenden' naar de Maatschappij. Alleen al in 1824 en 1825 bereikten 750 kinderen uit het Am - sterdamse Aalmoezeniersweeshuis de kolo - nie. Nadat alle wezen vertrokken waren sloot het uiteindelijk in 1829 zijn deuren. In de opzet van de koloniën werd een strikte hiërarchie gehanteerd. Naast de 'vrije' dorpen werden gestichten gebouwd in Veenhuizen en Ommerschans. Na dron - kenschap, onzedelijk gedrag of werkweigering volgde overplaat - sing naar deze straf kolonies. Bij goed gedrag kon de omgekeerde route gevolgd worden. Geschat wordt dat in de periode 1818- 1921 in totaal circa 80.000 men - sen in de koloniën in Drenthe ver - bleven. Er is een opmerkelijke parallel met de manier waarop in de loop van de 19de eeuw met psychiatri - sche patiënten werd omgegaan. In 1849 werd in Santpoort ver buiten de stad het eerste 'psychiatrische gesticht' in Nederland gebouwd. Het telde aanvanke - lijk 250 bedden, maar eind 19e eeuw was het aantal patiënten al opgelopen tot 1300. Het gros van hen kwam uit Amsterdam. De behandeling bestond uit 'rust, reinheid en regelmaat'. Werken op het land rond het ge - sticht maakte daar een belangrijk onder - deel van uit. Deze succesformule werd in het hele land gekopieerd. Rond 1900 leef - den 25.000 patiënten in psychiatrische kli - nieken buiten de steden. De steden zelf wer - den zo een stuk exclusiever. Nieuwe groei Pas laat in de negentiende eeuw belandt de Nederlandse economie opnieuw in een groeispurt. De nieuwe industriële econo - mie is sterker gespreid dan de 17de eeuwse haveneconomie. De groei is ook minder ex - plosief in vergelijking met Engelse of Duitse steden. Desondanks groeit ook Amsterdam snel; van 224.000 inwoners in 1850 naar 510.000 inwoners in 1900. De groei wordt vooral veroorzaakt door binnenlandse mi - gratie, van het platteland naar de steden. Nieuwe woongebieden voor de snel groei - ende arbeidersbevolking worden gebouwd buiten de vestingwal. Tegelijkertijd neemt de bevolkingsdichtheid in de bestaande stad enorm toe. In 1900 worden 5000 kel - derwoningen geteld, bewoond door 21.000 personen, vooral in de Jordaan en op de oude haveneilanden. Met uitzondering van enkele filantropi - sche woningbouwexperimenten en het dempen van de meest vervuilde grachten bleef de stad lang het antwoord schuldig op de groei van de nieuwe stedelijke onder - klasse. De overheid stelde zich lang facilite - rend op. Vanaf eind 19de eeuw kwam onder leiding van de 'sociaal-liberalen' de nieuwe basisinfrastructuur van de stad in over - heidshanden (waterleiding, energie, riole - ring, abattoir, parken, openbaar vervoer). Hygiënische en efficiencyoverwegingen speelden hierbij een grote rol. "Uitgestrekte voorsteden waren toevluchtsoorden voor al die outsiders'' 12 Pas de Woningwet van 1901 markeert een sterkere regulering van de woningmarkt. Zo werd het verplicht voor de steden om uit - breidingsplannen op te stellen en mogelijk om slechte woningen onbewoonbaar te ver - klaren en te onteigenen. Ook konden wo - ningbouw verenigingen en ? later ? steden een beroep doen op goedkope leningen voor de bouw van arbeiderswoningen. Het duurde echter nog tot 1920 voor het alge - meen kiesrecht voor mannen én vrouwen vanaf 25 jaar werd ingevoerd en alle stads - bewoners invloed uit konden oefenen op het stedelijk beleid. Stadsuitbreidingen versus tuindorpen De sterke groei van de stad in de periode 1900-1960 ? van 510.000 naar 870.000 in - woners ? gaat anders dan je op het eerste ge - Inkijkje Asterdorp. TEKENING BERNARD VAN LAMMEREN 'ASTERDORP, EEN GESCHIEDENIS VAN VERHEFFING EN VERNEDERING', 2016 13 zicht zou verwachten niet gepaard met een nieuwe migratiegolf. De groei wordt vooral veroorzaakt door natuurlijke aanwas. Voor zover sprake is van migratie, dan betreft dit de verhuizing van welgestelden naar nieuwe suburbs in het Gooi en de binnenduinrand en repatriëring vanuit Indonesië. In de stad wordt flink gebouwd. Alleen al tussen 1918 en 1940 zijn 92.000 woningen gerealiseerd, waarvan 65.000 door particu - lieren en 27.000 door woningbouwvereni - gingen en de gemeente. De Spaarndam - merbuurt, Zuid, West en de Indische Buurt zijn stoere stedelijke uitbreidingen voor in - dustriearbeiders en voor de nieuwe stedelij - ke middenklasse. Hier wordt geëxperimen - teerd met nieuwe woningplattegronden, blokvormen, openbare ruimte en voorzie - ningen. De expressieve architectuur van de Amsterdamse School geeft de buurten een sterke identiteit. Sterk afwijkend is de bouw van een reeks tuindorpen, geïnspireerd op ideeën van de Engelse journalist en planner Ebenezer Ho - ward. Zijn voorstel behelst de radicale deconcentratie van snel groeiende metro - polen zoals Londen. Nieuwe, zelf voorzie - nende 'Garden Cities' op een flinke afstand van de centrale stad verenigen de voorde - len van stad en platteland: kansen op de ar - beidsmarkt, coöperaties, vrijheid, schone lucht, nabijheid van de natuur. Een Tuinstadcommissie onder voorzitter - schap van de Amsterdamse SDAP-wethou - der De Miranda presenteerde in 1929 een voorstel voor een grote tuinstad in het Gooi. De invloed van Howard bleef echter voorals - nog beperkt tot de bouw van enkele kleine 'tuindorpen' op fietsafstand van de stad. In hun opzet refereren ze eerder aan een dorpse "Hulp voor probleemgezinnen om nieuwe routines op te bouwen'' INCLUSIEVE STAD 14 in plaats van aan een stedelijke manier van samenleven: woningen in twee tot drie la - gen in een groene lay-out met voorzieningen zoals winkels, het verenigingsgebouw en bi - bliotheek rond een centrale 'brink'. Juist deze bijzondere woonbuurten wor - den gebouwd door de gemeente zelf. Realise - ring van de tuindorpen is bovendien gekop - peld aan de onbewoonbaarverklaring en sloop van de meest verkrotte woningen op de oude haveneilanden. Tussen 1925 en 1940 worden bijna 7.000 woningen onbewoon - baar verklaard en 6.000 gesloopt. Veel pro - bleemgezinnen uit die woningen krijgen een nieuwe woning toegewezen in de tuindor - pen. Woningopzichteressen helpen hen nieu - we routines op te bouwen. Voor 'asociale' of 'ontoelaatbare' gezinnen worden bovendien in de jaren '20 enkele woonscholen gebouwd, zoals het Asterdorp, ook in Amster - dam-Noord. Insluiting en uitsluiting gaan hierin op een merkwaardige manier samen. Verzorgingsstaat en anti-stedelijk beleid De regeringsdeelname van de SDAP vanaf 1939 en later van de PvdA resulteert in 1947 in de eerste Noodwet Ouderdoms - voorziening. De Algemene Bijstandwet uit 1965 vormt vervolgens het sluitstuk van het bouwwerk van zorgverzekeringen, waar ie - dereen recht op heeft. Vanaf 1970 maakt huursubsidie een goede woning voor ieder - een bereikbaar. Tegelijkertijd voeden de sterke groei van de grote steden en pittige bevolkingsprogno - ses de angst voor het ontstaan van miljoe - nensteden in het Westen van het land. In het verlengde daarvan wordt in het begin van de jaren '60 op nationaal niveau een ra - dicaal anti-stedelijk beleid voorbereid. Vooral geïnspireerd door Engelse New Town-experimenten wordt de groei van Amsterdam, maar ook van Rotterdam, Den Haag en Utrecht, afgeleid naar zogenaam - de groeikernen, middelgrote steden van 50- 100.000 inwoners op 20 tot 40 kilometer afstand van de grote steden. De uitbreidin - gen van Purmerend en Hoorn en de bouw van Lelystad leiden tot een ware exodus uit Amsterdam. Alleen al in 1973 vertrekken 45.000 Amsterdammers naar de omringende kernen. De bevol - king van Amsterdam krimpt; uit - eindelijk tot 700.000 inwoners in 198 4. Dat aantal was ongetwijfeld nog veel la - ger geweest als zich tegelijkertijd niet veel immigranten in de stad hadden gevestigd. In 1975 was bijvoorbeeld sprake van 20.000 vestigers, waaronder 10.000 Surinamers. In feite was zo sprake van een nieuwe uit - sortering: na het vertrek van de welgestel - den naar het Gooi en de binnenduinrand in het begin van de eeuw, vertrokken nu de middenklasse en de geschoolde arbeiders naar de groeikernen. De stad werd een goedkoopte-eiland voor laagbetaalden, stu - denten en immigranten met zeer uiteenlo - pende culturele achtergronden. 1984 is ook het jaar dat de NDSM, de laat - ste grote scheepsnieuwbouw werf, definitief sloot. Daarmee werd in feite afscheid geno - men van de industriële stad. Het aantal werkzoekenden steeg in dat jaar tot 70.000, ongeveer 25 % van de beroepsbevolking. "De steden zelf werden zo een stuk exclusiever'' 15 Stadsvernieuwing en herwaardering van de stad In de jaren '70 en '80 lukte het vervolgens door een onvoorstelbare krachtsinspanning om de oude buurten in de binnenstad en de 19de eeuwse gordel grondig te vernieuwen. De slechtste panden maakten tussen 1977 en 1986 plaats voor zo'n 15.000 nieuw - bouwwoningen in de sociale sector. Herin - richting van de openbare ruimte, renovatie en nieuwbouw van scholen, winkels en sportvoorzieningen maakten de buurten aantrekkelijk; niet alleen voor de oorspron - kelijke bewoners of als startersmilieu, maar ook voor 'doorstarters' en 'blijvers'. Vanaf 1984 nam de bevolkingsomvang weer ge - staag toe, tot 730.000 inwoners in 1999. De nieuwe diensteneconomie bood bovendien velen werk. Het werkloosheidspercentage zakte naar 6,8. Tegelijkertijd ontwikkelde de Bijlmer ? in de jaren '60 bedoeld als het trotse Amster - damse antwoord op de suburbanisatie en de vraag naar wonen in het groen ? zich tot een buurt waar de sociale problemen zich opstapelden. Van een publiek domein was door achterstallig onderhoud, drugscrimi - naliteit en leegstand nauwelijks meer spra - ke. Het is in feite miraculeus hoe de Bijlmer door een volgende collectieve kracht - sinspanning in de jaren '90 'genormali - seerd' is. Van de 10.000 woningen in de hoogbouwcomplexen heeft driekwart plaats gemaakt voor nieuwbouw in meer gedifferentieerde woonvormen en prijsca - tegorieën. Ongeveer de helft van de nieuwbouwwo - ningen wordt bewoond door 'oorspronkelij - ke' Bijlmer-bewoners. Degenen die zich dat niet konden veroorloven, verhuisden naar bestaande woningen in de Indische buurt, Venserpolder of Nieuwendam. Onder andere in deze buurten is in de afgelopen jaren ge - experimenteerd met nieuwe vormen van ste - delijke vernieuwing. In de 'wijkaanpak' wordt ingezet op het benutten van talent, gerichte schuldhulpverlening, investeringen in onderwijs en ondersteuning van burgeri - nitiatieven. Fysieke ingrepen zijn secundair. Het beeld van een opnieuw inclusieve stad wordt gecompleteerd door grote beleidswij - zigingen in de zorg, aangeduid als 'extramu - ralisering'. In plaats van psychiatrische pati - enten, gehandicapten en ouderen te huisvesten in aparte complexen wordt nu in - gezet op een zo groot mogelijke zelfstandig - heid; meer of minder intensief begeleid en als onderdeel van het stedelijk leven. Internationalisering en exclusiviteit Sinds het begin van deze eeuw is Amster - dam opnieuw sterk gaan groeien. Al een flink aantal jaren komen er jaarlijks 10.000 Amsterdammers bij. Op 1 januari 2018 tel - de de stad 855.000 inwoners. In de crisis leverden natuurlijke aanwas en binnen - landse migratie de grootste bijdrage aan de groei; de laatste jaren is dat eerder buiten - landse migratie van studenten, expats en vluchtelingen. Alleen al in 2017 vestigden zich 40.000 buitenlanders, terwijl 25.000 inwoners juist naar het buitenland vertrok - ken. Als dit zo doorzet zal de stad rond 2030 alsnog één miljoen inwoners tellen. De schaarste op de woningmarkt en de koopkrachtige vraag van nieuwe, succesvol - le bevolkingsgroepen stuwt de huizenprij - zen en de huren in de particuliere sector om - hoog. Van een goedkoopte-eiland is al lang geen sprake meer. Jaren geleden constateer - de Saskia Sassen dat de internationalisering van de economie in grote wereldsteden leidt tot een scherpe tweedeling op de arbeids - markt tussen een welvarende elite en een snel groeiende groep van laagbetaalde werk - INCLUSIEVE STAD 16 Vogelvlucht Frederiksoord en WilhelminaoordTRESLING EN CO, 1870, DRENTS ARCHIEF. 17 nemers met tijdelijke contracten en slechte vooruitzichten. Dat gaat in veel steden ge - paard met verdringing op de woningmarkt en scherpe tegenstellingen. Dat gebeurt nu ook in Amsterdam en veel andere Neder - landse steden. De recente overheidsbezuini - gingen op de zorg voor ouderen, psychiatri - sche patiënten en de bijstand maken een zelfstandig leven in de stad voor kwetsbare groepen er niet gemakkelijker op. Eenduidi - ge cijfers over het aantal dak- en thuislozen, uitgeprocedeerde asielzoekers en illegalen zijn er vanzelfsprekend niet. Een indicatie vormen de 3750 cliën - ten, die gebruik maken van de voorzieningen van H VO-Querido, één van de instellingen, die zich op de opvang van deze groepen richt. Inclusieve steden? Zijn er mogelijkheden om tegen deze stroom in te roeien? Als er er - gens een kans is om een inclusieve stad vorm te geven is dat in Am - sterdam-Noord. In Oud-Noord met de tuin - dorpen en het IJplein wonen nu zo'n 20.000 mensen. Deze buurten horen tot de armste van de stad. Door de druk op de woningmarkt zullen veel bedrijventerreinen op de Noorde - lijke IJ-oever er direct omheen van kleur ver - schieten. Een nieuwe metrolijn en bruggen verbinden Oud-Noord straks met de stad. Over 15 jaar zullen hier in totaal misschien wel 50.000 mensen wonen. Dat zal schuren, niet in het minst in cultureel opzicht. De woningen in de tuindorpen zijn echter voor 90 % in bezit van corporaties en de grond is in erfpacht uitgegeven. De ge - meente kan ook eisen stellen aan project - ontwikkelaars over de programmering van de nieuwe buurten. Dat zou het juist hier mogelijk moeten maken om te experimen - teren met nieuwe formules voor ouderen - huisvesting, zorg en onderwijs, voor tijdelij - ke woonvormen en dagopvang, voor nieuwe werkgelegenheid en uitbreiding van het voorzieningenpakket en voor een openbare ruimte die betekenis heeft en toegankelijk is voor verschillende groepen. Daarbij doemen meteen allerlei vraagstuk - ken op. Zou je moeten mengen of juist schei - den? Op welke schaal is dat effectief? Op blok-, straat- of buurtniveau? Wat voor rol kunnen organisaties van bewoners, instellin - gen en bedrijven spelen? Hoe loopt financie - ring? Wat valt er te leren van Het Pact op Zuid en het vervolg in het Nationaal Programma Rotterdam-Zuid? En van buitenlandse voor - beelden? Duidelijk is dat opnieuw een collec - tieve krachtsinspanning nodig is om dreigen - de uitsluitings- en verdringingsprocessen om te buigen. Hier ligt een uitdagende opgave voor het nieuwe gemeentebestuur. En niet alleen in Amsterdam. ? "Internationalisering van de economie leidt tot een scherpe tweedeling'' LEES MEER Lees dit artikel ook online. INCLUSIEVE STAD 18   INCLUSIEVE STAD Ontmoeten essentie inclusieve stad Kennisnetwerk Ruimte en Wonen brengt professionals bij elkaar. We vroegen Hilde Blank, direc - teur Concepts bij AM en initia - tiefnemer van de prijsvraag AM I included? met wie ze in gesprek zou willen over de inclusieve stad. Uit ons netwerk diende zich rap interessante gesprekspart - ners aan, mensen die elkaar ook in de praktijk hard nodig blijken te hebben. Tekst Evamarije Smit 19 Vlnr. Hilde Blank, Hassan Najja, Marja Appelman, Hester van BurenFOTO: MARIEKE WIJNTJES 20 Het gesprek maakt duidelijk dat er in de stad twee tegenovergestelde bewegingen gaande zijn. Enerzijds - en dat is positief!- lijken beleidsmakers en bestuurders einde - lijk een begin gemaakt te hebben met het integraal benaderen van maatschappelijke opgaven. Zelfs op het hoogste ambtelijke ni - veau, het Rijk, wordt doelbewust gepraat met mensen die ze eerder nooit spraken. Zowel intern als extern worden muren be - slecht. Ook op gemeentelijk niveau wordt hard gewerkt aan nieuwe coalities waarin ook marktpartijen omarmd worden. Aan de voorkant wordt hen gevraagd mede te for - muleren wat de opgave is in een bepaalde buurt, wijk of gebied. Op hun beurt komen marktpartijen ook in beweging en zoeken naar nieuwe werk- en financieringsvormen om die inclusieve stad die we graag willen, ook te kunnen bouwen. Ze realiseren zich zelfs dat een nieuwe manier van werken consequenties heeft voor hun bedrijfsvoe - ring en medewerkers. Deze nieuwe  dyna - miek van integraal denken en aanpakken stemt tot voorzichtige vrolijkheid en leidt in elk geval tot opluchting van de vier ge - sprekspartners. Anderzijds is de beweging richting segre - gatie van diverse groepen van de stad nog volop van kracht. Vooral het effect van de Woningwet (2015) wordt in kwetsbare wij - ken zichtbaar: (volks)buurten die eerder niet te beroerd waren om mensen met een rugzakje als buur op te nemen, raken "ver - zadigd". Mensen lijken zich eerder terug te trekken in hun eigen leefwereld met het ri - sico op verdere vereenzaming. De vraag dient zich aan of deze twee bewegingen in de stad van gelijke sterkte zijn, of de eerste genoemde beweging op tijd op gang geko - men is? Kunnen de twee tegenovergestelde krachten -op tijd- met elkaar in balans wor - den gebracht? Ieder mens van betekenis Over wat wordt verstaan onder een inclu - sieve stad is iedereen het eens: het is een stad met een diversiteit aan bevolkings - groepen, achtergronden en inkomens. Een plek waar voor iedereen gelijke kansen zijn, met toegang tot scholing en de arbeids - markt. De inclusieve stad biedt voorzienin - gen en activiteiten waarvan bewoners het gevoel hebben dat zij er onderdeel van uit - maken. Gemengde wijken worden gezien als een sleutel om deze inclusie te bewerk - stelligen. Hester van Buren, voorzitter van de raad van bestuur van Rochdale is net te - rug van haar zomervakantie in Latijns Ame - rika: "Die gemengde buurten moeten we koesteren. Ik ben daar zo trots op; wij heb - ben de beste slechtste wijken van de we - reld". Directeur-bestuurder van SOR, een Rotterdamse corporatie die ouderen huis - vest, Hassan Najja, nuanceert enigszins door aan te dragen niet in maakbare sa - menlevingen te geloven: "Een inclusieve stad is niet iets is waaraan je mee moet doen. Ik houd niet van maakbare samenle - vingen maar ik vind wel dat iedereen mag en mee moet kunnen doen. Dat moet je faci - literen want naar mijn idee heeft ieder mens, man, vrouw, kind of van welke gen - der dan ook het recht om van betekenis te zijn en vandaaruit in verbinding te staan met anderen". Hilde Blank is binnen AM bezig om te ver - kennen wat een ontwikkelaar kan beteke - nen voor de inclusieve stad. Dit was één van de door AM ingebrachte thema's bij de her - ontwikkeling van de Bijlmerbajes naar Ba - jeskwartier, een nieuw stadsdeel van Am - sterdam. Vanuit de sociale betekenis, is er veel bekend over de inclusieve stad, maar wat het fysiek betekent dat is nog onbe - kend. Veel research en brainstormsessies volgden: "Het woord ontmoeten komt het INCLUSIEVE STAD 21 "Wij hebben de beste slechtste wijken van de wereld'' HESTER VAN BUREN 22 vaakst terug in de gesprekken over de inclu - sieve stad. Dat zijn we gaandeweg een beet - je kwijtgeraakt. Intussen hebben we alles zo geregeld met wet - en regelgeving dat veel dingen niet kunnen of mogen. Een van de genomineerden van onze prijsvraag kwam met een simpel en sterk idee, op buurt ? en gebouwniveau: maak de trappen breder. Als de trappen breder zijn, kun je blijven staan en even een praatje maken met elkaar. Vanwege het bouwbesluit zijn alle trappen nu veel te smal. Dat zou je an - ders willen". Hilde pleit voor een verre - gaande vermenging van woonmilieus en het mixen van functies. Met name door technologische ontwikkelingen zijn func - ties steeds meer te mixen. "Vroeger", zo licht ze toe, "had alles zijn eigen tijd en plaats. Tegenwoordig is dat niet meer zo li - neair: in Rotterdam bijvoorbeeld, hebben we een parkeerplaats dat in de zomer een terras is. We moeten dus anders leren pro - grammeren; de functies die je nodig hebt op een andere manier ordenen. Waarom moet iedereen bijvoorbeeld een eigen was - machine hebben als je maar een keer in de week een was draait? De menging van plaats, tijd en activiteit geeft een dynamiek die bij steden hoort en het sfeervol maakt". Muren worden beslecht Niet alleen op straat, in de buurt en op wij - kniveau zouden meer ontmoetingen en ver - bindingen tot stand moeten komen maar zeker ook bij overheden en tussen organisa - ties. Marja Appelman is deze zomer als di - recteur Woningmarkt gestart en heeft na - drukkelijk de opdracht gekregen om muren tussen afdelingen binnen het ministerie (BZK) te beslechten, evenals het contact te zoeken met andere relevante ministeries. Ze zegt: "Dat betekent dat jullie veel meer met één overheid te maken krijgen. En dat wij het woningvraagstuk, waar ik voor sta, niet alleen vanuit het wonen bekijk maar ook vanuit het ruimtelijk - en sociale do - mein. Het overleg met infrastruc - tuur is al langer gaande maar nu praten we veel met zorg maar bij - voorbeeld ook met de financiële mensen die gaan over het geld dat naar gemeenten gaat. We willen dat mensen langer zelfstandig deel uitmaken van de samenle - ving en dat betekent dat er ook op Rijksniveau vragen doordringen als: hoe huisvest je ouderen en kwetsbaren?" Hester reageert haast opge - lucht, net als Hassan: "Ik ben hier heel blij mee. Als je ergens de verkokering herkent is het bij de ouderen huisvesting: wonen, zorg en welzijn. Drie eilanden. Maar als je achter de voordeur komt is het een integraal the - ma ; mensen hebben een wonen-zorg-wel - zijn vraagstuk. Ik ben blij dat de overheid dit integraal oppakt want dan zal het op ge - meentelijk en maatschappelijk niveau door - sijpelen". Terwijl bestuurders en beleidsmakers uit hun eigen cocon lijken te komen, observeert Hester in Amsterdam juist een terugtrek - kende beweging van mensen in kwetsbare buurten. Mensen die voorheen klaar ston - den voor een nieuwkomer, iemand met een rugzakje; zo moeilijk werd er niet over ge - daan maar dat verandert: "Wij huisvesten "Als de trappen breder zijn, kun je een praatje maken met elkaar'' INCLUSIEVE STAD 23 Centrum SchiedamFOTO: EVAMARIJE SMIT 24 FOTO: MARIEKE WIJNTJES 25 INCLUSIEVE STAD kwetsbare groepen en dat is prima; daar zijn wij van. Maar wat ik nu zie gebeuren in buurten met veel corporatiewoningen is dat de buurt verzadigd raakt: de weerbaarheid van de mensen die er al wonen is op, de rek is eruit. Daarom trekken mensen zich juist weer terug in hun eigen leefwereld en ver - eenzamen. Die omslag heeft nu plaats en ik vraag me af hoe we dat een halt kunnen toe - roepen? Hassan, licht geagiteerd: "Studen - ten, allochtonen, autochtonen, ouderen, mensen met een rugzakje?het lijkt erop dat niemand deze men - sen meer als buren wil. Dan denk ik, wie houden we dan nog over?! Wij zijn er wel voor om deze men - sen te huisvesten. Ik kom zojuist van een woongebouw voor oude - ren waar jongeren stage gaan lo - pen. Ik krijg daar letterlijk de vraag gesteld waarom wij dit faci - literen. Dit is niet jullie taak, wordt gezegd. Terwijl de grootste winst die we kunnen behalen is om buiten de stenen synergie en verbinding te brengen. Onze sa - menleving is zo ontzuild, is zo sterk geïndi - vidualiseerd dat mensen nergens meer bij horen. Op beleidsterrein zie je juist nog een sterke verkokering: wie is allemaal verant - woordelijk voor die wijk die we zo graag inclusief willen maken? Dat zijn een hele - boel mensen, in de ogen van Hilde. Het is juist een gezamenlijke taak om aan de in - clusieve stad te werken. "De inclusieve stad is er voor iedereen, niet alleen voor de zwakkeren en kwetsbaren. Het gaat om de balans en daarmee zou je elkaar moeten helpen. Iedereen moet in de huid van de an - der kruipen om gezamenlijk te kijken naar een gebied en de vraag te stellen; wat is hier nu eigenlijk de opgave?". Blauwe mensen Ook binnen AM is een beweging gaande. Steeds vaker worden Hilde en haar team aan de voorkant betrokken bij het formule - ren van de opgave. Er worden teams ge - vormd met daarin diverse mensen van ver - schillende partijen. Wat voor een gebied (wijk, buurt) is dit? Wie wonen er nu? Wel - ke sfeer moet het krijgen? Wat past bij het DNA van de stad? Weet de stad wie ze wil zijn? Dat soort vragen worden beantwoord. Om te voorkomen dat het een grote babbel - box wordt, is de werkwijze gekozen van een brede kick-off en het in kaart brengen van wie heb je echt nodig hebt. Vervolgens pakt een klein team de ontwikkeling zelf op. Ook daarin zou Hilde graag vernieuwingen doorvoeren: "Je kan bij sommige ontwikke - lingen niet voorspellen wat het aan reve - nuen oplevert. Kunnen we daar niet gefa - seerd en in termijnen afspraken over maken? Nu is het nog steeds heel klassiek: je wint een tender, je wordt betaald en dan moet je het waar zien te maken. We willen dat graag veel creatiever. In plaats van dit lineaire proces kun je een veel interactiever proces organiseren waarbij je op momenten van evaluatie ook kunt zeggen dat als het "De praktijk is inmiddels weer zo veranderd dat je nu moet zeggen, laten we die marge gewoon weer gebruiken" 26 met iedereen beter gaat, iedereen profijt heeft maar ook andersom". De lief hebbers van cijfers en excel sheets, de blauwe men - sen, bij AM lopen niet voorop in de door Hil - de gekoesterde creativiteit maar ze staan toch langzaam open voor verandering.  Als organisatie heeft iedereen nog een lange weg te gaan. Hester deelt haar zorgen over Rochdale als "te blauwe" organisatie: "Als organisatie zien wij onszelf toch vooral als gebiedsontwikkelaar en waar we nu tegen aanlopen is dat onze medewerkers kramp - achtig vasthouden aan regels. Door de Wo - ningwet en de fraude die bij ons heeft plaatsgevonden, zijn we een enorm blauwe organisatie geworden waar alles is vastge - legd in processen en protocollen. Sinds 2016 zijn we weer toegekomen aan de vraag wat ook weer de bedoeling is, waar we het eigenlijk voor doen. We werken nu vanuit het gevoel trots te zijn op onze buurten. We zijn minder vastgoed gedreven en kijken nu naar wat een ingreep onze buurten brengt. Soms neem je een ander besluit over buurt A dan voor buurt C maar dat is moeilijk uit te leggen aan bewoners maar ook aan me - dewerkers!". Hilde herkent het euvel en voegt eraan toe: "Wil je de beweging in gang brengen, breder kijken naar vastgoed - ontwikkeling, dan moet je andere mensen aannemen, anders omgaan met je bonussen enzovoort. Dat heb ik hier in dit huis ook ge - z e g d ". Moraalridders Hassan ziet het breder en neemt een actueel voorbeeld om zijn punt te maken. Hij zegt: "Waar we allemaal tegenaan lopen is dat we moraalridders worden, in negatieve zin. Een voorbeeld: we maakten altijd van ie - dereen en van elkaar foto's. Dat was nooit een probleem. Op 25 mei deed de AVG haar intrede en op 26 mei had iedereen er moeite mee en dan vraag ik me af, heb je er werke - lijk moeite mee of komt dat door de nieuwe wetgeving. Wat ik probeer te zeggen is, la - ten we alsjeblieft met zijn allen het gezonde verstand blijven gebruiken en nadenken over de bedoeling". Als wetgever onder - schrijft Marja dit van harte: "Er zijn in de woningwet natuurlijk belangrijke zaken ge - regeld waarvan iedereen zegt dat het daar tijd voor was. Maar inderdaad, soms gaan partijen wel erg in de veilige hoek zitten. Ter geruststelling, zo een reactie na een wetswijziging, gebeurt in andere sectoren ook! Maar daarom vind ik het wel belang - rijk om weer te kijken naar de bedoeling van die wet en het gesprek aan te gaan met het Rijk en bijvoorbeeld toezichthouders. Het is goed mogelijk dat de bedoeling van de wet en hoe het is opgeschreven overeen - komt maar dat de praktijk inmiddels weer zo is veranderd, dat iedereen teveel marge genomen heeft en dat je nu moet zeggen, laten we die marge gewoon weer gebrui - ken." Hilde wil nog een stapje verder gaan en is nieuwsgierig naar nieuwe vormen van fi - nancieringen: "Wij zitten altijd alles te be - rekenen binnen de vastgoedkolom maar als wij iets doen waardoor er minder aanspraak hoeft worden gemaakt op de Wmo of op de zorgverzekering omdat je gezonder woont, zijn er dan andere financieringsmogelijkhe - den om die ideale wijken die we willen bou - wen ook te kunnen financieren? Welke an - dere partners zijn daarvoor nodig? Hester: "Het verschilt heel erg per stad en buurt en het heeft vooral te maken met mensen die je wel of niet kent". Ook Hassan heeft ervaren dat hij nieuwe partijen nodig had: "Ik kwam drie jaar geleden in Rotterdam en ik keek naar de stakeholderslijst. Die bestond ei - genlijk alleen uit projectontwikkelaars en aannemers en voor mij als corporatie voor 27 ouderen was het duidelijk dat ik heel ande - re partijen nodig had. Dat zijn de zorg - en welzijn organisaties maar iedereen zat in zijn eigen koker. Ik heb kort geleden 25 be - stuurders aangeschreven om bij mij een "Ongemakkelijk Diner" te komen nuttigen. Ze zijn bijna allemaal gekomen en het was heel ongemakkelijk waarover ik niet teveel wil verklappen. Maar de essentie is, dat je elkaar aankijkt en je realiseert dat wat hier gebeurt een afspiegeling is van de werke - lijkheid. Dat heeft veel losgemaakt en de vraag om dit te veranderen heeft me veel opgeleverd aan warme contacten om nu echt samen zaken op te pakken". Terug naar de prangende vra - gen of de twee tegenovergestelde bewegingen in balans te brengen zijn en hoe? Hassan en Hester, beiden volkshuisvesters, vinden dat het integraal benaderen van maatschappelijke vragen veel te laat op gang is gekomen en bo - vendien nog heel kwetsbaar is. Hassan: "Ik ben blij dat nu een eerste stap gezet wordt" waaraan Hester toevoegt dat "het nu de tijd is om het tij te keren". Marja bekijkt de twee bewegingen op een abstracter niveau en constateert tamelijk feitelijk dat ze el - kaar beïnvloeden omdat maatschappelijke ontwikkelingen de wijze waarop we ons organiseren weer beïnvloeden. Ze is posi - tief over de toekomst en ziet graag talrijke concrete actie, groot en klein, zodat de daad bij het woord gevoegd wordt. Hilde gelooft ook in een kansrijke periode waar - in publiek, privaat en het maatschappelijk domein elkaar versterken. Naar haar idee helpt het ook wanneer opgaven of ambities niet te veel gestapeld worden per project maar dat er meer naar het hele gebied ge - keken wordt. Er zullen zich kansrijke com - binaties kunnen aandienen met investerin - gen die toch al moeten gebeuren of gepland staan. Een andere mindset maakt daarbij  het verschil: belanghebbenden zullen meer vanuit wederkerigheid moeten werken en zich de vraag moeten stellen wat een ontwikkeling of partij kan bijdra - gen aan het collectieve belang of aanjager zijn voor een grotere kwaliteitsverbetering en andersom, wat kan de omgeving bijdra - gen aan de ontwikkeling van een loca - tie? Zoveel is duidelijk: voor een inclusieve stad moet je coalities smeden. Per gemeen - te ziet dat er anders uit, zo weet zij. De inclusieve stad is een kans waaraan je sa - men werkt, de juiste opgave formuleert en waar ruimte is voor het experiment. Stie - kem hopen ze ook dat de energietransitie een impuls geeft aan de "slechtere wijken". Hilde: "Vanwege hoge kosten om bestaan - de gebouwen energieneutraal te maken, zou nieuwbouw een beter alternatief zijn. De winst is dat nieuwbouw de sociale huurwoning minder zichtbaar maakt, wat inclusie bevordert". Meer informatie over het Ongemakkelijk Diner, mail e.smit@aeneas.nl  ''Ieder mens heeft het recht om van betekenis te zijn'' LEES MEER Lees dit artikel ook online. INCLUSIEVE STAD 28 Van gebouw naar gebied  Aan de slag met inclusieve wijken en dorpen Wat is de beste omgeving om oud te worden? Was Nederland altijd de Europese koploper in - tramurale zorg en kende ieder dorp of wijk zijn eigen verzor - gingshuis, nu is 'langer thuis' het uitgangspunt in een 'Inclusieve wijk of dorp'.  Maar wat maakt een wijk of dorp inclusief?  Wat kunnen we leren van eerdere ge - biedsgerichte aanpakken en wel - ke nieuwe varianten zie je ont - staan? Tekst Netty van Triest, Daniëlle Harkes 29 ALEX SCHRÖDER 30 INCLUSIEVE STAD B ij het binnenrijden van Aus - terlitz kun je er niet omheen. Sinds 2017 hangt onder het plaatsnaambord de aandui - ding Zorgzaam Dorp. Ter ere van het eerste jubileum van Austerlitz Zorgt heeft de gemeente het dorp deze eretitel verleend. 'Zo kan iedereen die het dorp in - rijdt, zien dat wij een zorgzaam dorp zijn', aldus de trotse coöperatie. Austerlitz (1500 inwoners) was een dorp met weinig voor - zieningen voor de oudere inwoners. Als hun zorgvraag toenam moesten ouderen het dorp verlaten naar zorgvoorzieningen el - ders in de gemeente. Uit onderzoek onder de bewoners bleek er behoefte te zijn aan vervoer, maaltijden, gemaksdiensten en Wmo loket. Actieve bewoners van het dorp richtte een zorgcoöperatie op en binnen de kortste keren bruiste het dorp van de activi - teiten; Austerlitz Rijdt, Austerlitz Klust, Austerlitz Beweegt, Austerlitz Eet, Auster - litz Online en Austerlitz Gaat Uit. Er is ook een aantal vrijwilligers die mee gaan fiet - sen, wandelen of als buddy optreden. Met meer dan 400 leden en ruim 80 vrijwilli - gers is de coöperatie sterk verankerd in de lokale samenleving. Geschikt voor iedereen Austerlitz lijkt een mooi staaltje te zijn van wat we een 'inclusief dorp' zouden kunnen noemen. Het mooiste plaatje over wat 'in - clusief ' betekent, presenteert de commissie Toekomst Beschermd Wonen in 2017. Vol - gens de commissie betekent inclusief dat je het recht van mensen erkent om, ondanks beperkingen zoals psychiatrische aandoe - ningen, in een eigen huis onderdeel uit te blijven maken van het normale leven. De rijksbouwmeester Floris Alkemade defini - eert inclusieve wijken simpelweg als woon - gebieden geschikt voor iedereen. De vraag is vervolgens aan welke eisen moet zo'n ge - bied dan voldoen om mensen met lichame - lijke, verstandelijke en psychische beper - kingen zelfstandig te laten wonen? De zoektocht naar het antwoord op deze vraag is niet nieuw. Afgelopen decennia zijn aller - lei woonvormen gebouwd als alternatief voor het verzorgings-, verpleeghuis of an - dere intramurale voorziening voor verstan - delijke beperkte of GGZ-doelgroepen. De zorgunit  veranderde vaak in een twee- of driekamerwoning en het standaard-zorg - pakket werd 'zorg op maat'. Deze vorm van extramuralisering naar woonzorgprojecten had grote voordelen: door de clustering van woningen kon voldoende schaalgrootte worden bereikt voor de 24-uursaanwezig - heid van personeel en voor diensten als een restaurant. Ook vormen de bewoners met elkaar een woongemeenschap met onder - steunend personeel in een beschermde woonomgeving. Niet iedereen kon of wilde verhuizen naar zo'n gebouw en daarom richtten initiatiefnemers zich vervolgens op de gebiedsgerichte aanpak. Kon in plaats van een clustering van wonen, welzijn en zorg in één pand, dezelfde voorzieningen in een gebied worden geboden?   Figuur 1 Inclusief (commissie Toekomst Beschermd Wonen) 31 THEMA HIER INVULLEN "Opvallend zijn de grote verschillen zijn tussen de (grote) steden en dorpen" NETTY VAN TRIEST, DANIËLLE HARKES 32 (LANGER) ZELFSTANDIG THUISWONEN Oerscenario Al in 1995 buigt een groep architecten zich over de die vraag en ontwikkelt een ruimte - lijk scenario. In het rapport 'Verblijven of wonen; zorg voor ouderen' van de Stichting Architectenonderzoek Gebouwen Gezond - heidzorg (STAGG), wordt op basis van ruimtelijke begrippen een scenario ge - schetst voor de ouderenzorg in 2015, op dat moment 20 jaar in de toekomst. In 2000 verschijnt een geactualiseerde versie. Daar - in is het model verbreed van alleen ouderen naar alle doelgroepen van de zorg, dus ook mensen met een handicap en cliënten van de psychiatrie en maatschappelijke opvang. Het 'oerscenario' van gebiedsgericht orga - niseren van wonen, welzijn en zorg gaat uit van zogenoemde woonzorgzone. Het mo - del maakt onderscheid in functies die wor - den gehaald door de gebruiker, functies die worden gebracht door de aanbieder en functies die intern worden geleverd. Voor - beelden van 'haalfuncties' zijn boodschap - pen doen, recreatieve activiteiten, revalida - tie en het onderhouden van sociale contacten. 'Brengfuncties' omvatten zorg - verlening, woningonderhoud, klussen in en om de woning, maaltijdservice, alarmering en boodschappendiensten. Bij 'interne leve - ring' bevinden aanbieder en klant zich op dezelfde plek, omdat de intensiteit en de frequentie van de te leveren dienst dat ver - eist. Een coördinatiepunt fungeert als cen - traal loket, waar mensen informatie en ad - vies kunnen krijgen en van waaruit de zorg wordt gecoördineerd. Zoveel mogelijk wo - ningen in de woonzorgzone moeten aan - pasbaar zijn voor mensen met een handi - cap. Voor de woonomgeving is van belang dat het openbaar vervoer goed bereikbaar Infographic over de visie op de levensloopgeschikte toekomst van de wijk van de gemeente Arnhem OPENBARE RUIMTEVOORZIENINGEN WIJKEN & MENSEN WONINGEN BANK CAFE KERK WINKEL SUPER- MARKT BIEB APO- THEEK ST- HUIS WIJK 1WIJK 2WIJK etc. Leeftijd SAMEN REDZAAM 33 INCLUSIEVE STAD en toegankelijk is; voorzieningen zoals winkels, huisarts en ontmoetingspunt moe - ten lopend of per openbaar vervoer goed bereikbaar zijn. (Uitgewerkt STAGG sche - ma te vinden in longread van dit artikel op website Ruimte en Wonen). Het concept woonzorgzone neemt tussen 2001 en 2010 een grote vlucht. In veel gemeenten worden de woonzorgzones op de kaart gezet. Be - kende voorlopers zijn Breda, Middelburg, Den Haag (Moerwijk)en Leeuwarden. De naamgeving evolueert van woon - zorgzone naar woonser vicege - bied of gebiedsgerichte aanpak wonen, welzijn, zorg. Hoe een woonservicegebied er precies uit - ziet verschilt per locatie. Een aan - tal onderdelen blijft echter cruci - aal. Dat zijn onder andere: voldoende geschikte of aangepas - te woningen voor ouderen met beperkingen, een 24-uurs zorg - post, goede communicatie tussen verschillende professionals, advi - seurs en ondersteuners, de nabij - heid van de "triple A": apotheek, arts en AH of Aldi, sociale veiligheid en ont - moetingsplekken. Het welbevinden van kwetsbaren Van 2011 tot 2013 werden 10 woonservice - gebieden als experiment gevolgd en de werkzame bestanddelen onderzocht. De onderzoekers beschrijven de 'hard- en soft - ware' van het woonservicegebied en onder - zoeken welk effect deze hebben op het zelf - standig wonen van ouderen. Er blijkt een aanzienlijke variatie te be - staan in de manier waarop woonservicege - bieden zijn opgezet; soms lag het accent sterk op nieuw vastgoed voor wonen en diensten, in andere gebieden ging het voor - al om het versterken van netwerken voor zorg en ondersteuning. Het onderzoek liet zien dat woonservicegebieden aansluiten bij de wensen van veel ouderen en bijdra - gen aan langer zelfstandig wonen. Maar de belangrijkste opbrengst van het woonser - vicegebied heeft betrekking op de kwaliteit van leven bij zelfstandig wonen. In een woonservicegebied lukt het ouderen beter, bij een toenemende kwetsbaarheid, hun welbevinden op peil te houden. Op grond van dit onderzoek stelt onderzoeksleider George de Kam, inmiddels honorair hoogle - raar Volkshuisvesting en Grondmarkt aan de Rijksuniversiteit Groningen, zijn de vol - gende randvoorwaarden noodzakelijk om zelfstandig oud te worden: "? geschikte woningen met essentiële voorzieningen in de buurt, advies, ondersteuning en facilitei - ten om de eigen oplossingen te realiseren en een netwerk van formele en informele zorg." Woonservicegebieden sluiten aan bij wensen van ouderen die eigen regie willen over het eigen leven, die onderdeel willen blijven uitmaken van de samenleving maar de veiligheid van nabije zorg willen. In Austerlitz, het dorp in de groene heu - velrug van Utrecht, lijkt dit goed te lukken. "Dankzij een onafhankelijk procesregisseur is 'jouw' probleem veranderd naar 'ons' probleem".  34 Hier is het dorpsteam van Austerlitz Zorgt ook uitvoerder van de Wmo zorg in het dorp. Het sociaal team bestaat uit een zorg - coördinator, de praktijkondersteuner van de huisarts en een dorpsondersteuner. De plaatselijke fysiotherapeut is daarnaast werkzaam als dorpsondersteuner. Ze was dus al een bekend gezicht voor de inwoners uit het dorp. Zij voert keukentafelgesprek - ken met mensen, doet de indicatiestelling voor de Wmo (de gemeente fiatteert), ze be - zoekt alle 70-plussers en koppelt vraag en aanbod. Zij is dé centrale ingang voor de inwoners. Niet alleen ouderen maar ook jongeren met een hulpvraag, gezinnen en mensen met een beperking doen een be - roep op haar. Austerlitz Zorgt heeft een ac - tieve rol bij het realiseren van zorgwonin - gen in het dorp. Vanaf het prille begin was Austerlitz Zorgt voorzitter van de stuur - groep. Midden in het dorp wordt het Hart van Austerlitz gerealiseerd. Het bestaat uit een nieuwe school en peuterspeelzaal, een gerenoveerd dorpshuis en daarboven en daarachter starterswoningen en woningen geschikt voor zorgverlening. Starters- en zorgwoningen worden door elkaar heen ge - bouwd en vormen een meergeneratiege - bouw. Bewoners van het dorp zijn intensief betrokken bij het bestemmingsplan, de ar - chitectenkeuze en het ontwerp. Nu het pro - ject in de realisatiefase komt heeft Auster - litz Zorgt het voorzitterschap van de stuurgroep aan de wethouder overgedra - gen. Een deel van de zorgwoningen zal als sociale huurwoning verhuurd worden door Nabije voorzieningen en toegang tot openbaar vervoer zijn belangrijkFOTO: ALEX SCHRÖDER 35 de lokale woningcorporatie. Acht woningen worden eigendom van de speciaal hiervoor door Austerlitz Zorgt opgerichte woonstich - ting Nu voor Straks. Deze stichting gaat de woningen verhuren aan bewoners met een zorgbehoefte die vanwege hun iets te hoge inkomen niet in aanmerking komen voor een sociale huurwoning. Zo worden er huurwoningen gecreëerd in de sociale sfeer via de woningcorporatie én huurwoningen aan de onderkant van de vrije sector. Oude - ren hoeven dan niet meer vanwege hun zorgbehoefte het dorp te verlaten. Het soci - ale team van Austerlitz Zorgt zal straks voorstellen doen voor de toewijzing van deze zorgwoningen, waarbij Austerlitzers met een zorgindicatie voorrang hebben. De woningen staan gepland voor 2019. Eigenaarschap De casus Austerlitz laat onder andere zien dat de essentie van een woonservicegebied is dat het gehele pakket dat voorheen in een verzorgingshuis werd geboden, door ver - schillende aanbieders gecoördineerd bij el - kaar wordt gebracht. Eén loket of aan - spreekpunt zorgt ervoor dat een kwetsbare senior niet allerlei organisaties af moet om én een goede woning én activiteiten én hulp in huis enzovoorts bij elkaar te sprokkelen, maar dit aanbod gecoördineerd aangebo - den krijgt. De afgelopen jaren blijkt in veel gemeenten de afstemming tussen organisa - ties ? gemeente, corporatie en zorginstel - ling- in de praktijk lastig te zijn. De vraag is wie verantwoordelijk is voor de samenhang van wonen, welzijn en zorg in een gebied. De achilleshiel van de woonser - vicegebieden blijkt de integrale organisatie ervan. Er bestaat geen gebiedsgerichte fi - nanciering en door de ' schotten' in financie - ring van wonen, zorg en welzijn is een inten - sieve en structurele samenwerking nodig tussen lokale partijen. Deze intensieve sa - menwerking zakt in veel gebieden in. Grote wijzigingen in Woningwet, Omgevingswet en Langdurige Zorg vragen veel organisato - rische capaciteit van woningcorporatie, zor - gondernemers en gemeenten. Bij de koplo - pers als gemeente Breda en Tilburg blijven principes van het woonservicegebied vooral zichtbaar in hun beleid voor de domeinen ruimte en wonen. Bij de toetsing van wo - ningbouwprogrammering en nieuwe func - ties in een wijk, gebruiken deze gemeenten en hun samenwerkingspartners een norma - tief kader met kwaliteitseisen voor de aan - passingen van woningen en de gewenste ruimtelijke samenhang met bijvoorbeeld een winkel of een woonzorglocatie in het hart van wijken. De grote ambitie van het woon - servicegebied als sturend principe voor be - leid in het sociale en het wonen domein ver - dwijnt een tijd van de agenda's van gemeenten, woningcorporaties en zorgaan - bieders. De gemeente Arnhem heeft afgelo - pen jaar in samenwerking met professionele partijen en bewoners een toekomstbeeld ontwikkeld van de invulling van een inclu - sieve wijk. Aanleiding was de ontwikkeling van een woonvisie waarvoor in de interne "Feit is dat veel gemeenten opnieuw de integrale aanpak van wonen, welzijn en zorg agenderen'' INCLUSIEVE STAD 36 Door het toenemend aantal 80-plussers, naar ruim 2 miljoen in 2040 is de urgentie groot om te werken aan een goed aanbod in wijken en dorpen. JASPER MOL gemeentelijke organisatie andere domeinen werden betrokken. Dit resulteerde in 14 be - leidsuitgangspunten die de wijk inclusief maken en geschikt om langer zelfstandig te wonen. Deze beleidsuitgangspunten zijn stu - rend voor het gemeentelijke beleid in het so - ciale en het fysieke-ruimtelijke beleid. Met een integraal programma Zorg Dichterbij wordt een integraal plan per wijk uitgewerkt. "Het belangrijkste in de samenwerking", zegt beleidsmedewerker Marion Schoenma - ker, "is dat dankzij de inzet van een onaf han - kelijk procesregisseur we de opgave van lan - ger zelfstandig wonen hebben verandert van 'jouw' probleem naar ' ons' probleem". Urgentie Inclusieve wijk groeit Zoals in Austerlitz gebeurt, springen de laatste jaren burgerinitiatieven in het gat dat formele partijen achterlaten van een af - gestemde aanpak van wonen, zorg en ruim - te. De inventarisatie die Nederland Zorgt Voor Elkaar, een samenwerkingsverband van zorgcoöperaties, eind 2017 uitvoerde, leverde rond de vijf honderd initiatieven op. Deze initiatieven zijn gericht op ontmoe - ting en welzijnsdiensten, leveren zorg of exploiteren zelf zorgwoningen voor oude - ren in hun dorp (of hebben de wens om dat te doen). Opvallend is dat er verschillen zijn tussen de (grote) steden en dorpen. In ste - den zijn veel partijen die zorg en welzijn aanbieden. Inwoners nemen dan de taak van afstemming en coördinatie op zich. In steden richten burgerinitiatieven zich ook op het organiseren van ontmoetingen, zo - dat mensen elkaar leren kennen. Ook ver - vullen sociaal ondernemers vaker een rol in bewonersinitiatieven in steden. In dorpen ontstaan initiatieven juist vanwege het ver - dwijnen van voorzieningen, of de zorg daarover. Dat speelt in steden veel minder. Verreweg het grootste deel van de groei - ende groep wijkbewoners, die problemen ervaren met zelfstandig wonen, zal bestaan uit kwetsbare ouderen. Naarmate de leef - 37 tijd stijgt, neemt ook het aantal kwetsbaren onder hen toe: van de 65-plussers is dat 27 procent, van de 75-plussers 38 procent en van de 80-plussers 50 procent. Door het toenemend aantal 80-plussers, naar ruim 2 miljoen in 2040 is de urgentie groot om te werken aan een goed aanbod in wijken en dorpen. Ouderdom komt met gebreken, maar deze beperkingen maken iemand niet met - een kwetsbaar. Wat helpt bij het behouden van zelfstandigheid is een krach - tig sociaal netwerk (doe je mee en heb je nog betekenis voor ande - ren), een ervaren zelfregie en de aanwezigheid van andere hulp - bronnen. Onderzoek van afgelo - pen jaren laat zien dat een sa - menhangende set van maatregelen kwetsbaarheid kan ondersteunen of uitstellen zoals: en goede, aangepaste woning, een veilige woonomgeving en na - bijheid van arts, apotheek en su - permarkt, een sociaal netwerk, toegang tot betaalbare dienstver - lening en een 24/7 bereikbaarheid van hulp. In feite hebben we daarmee de opgave voor een Inclusieve Wijk of Dorp te pakken. Dat wil niet zeggen dat opnieuw in elke wijk een standaard aanbod moet worden ont - wikkeld zoals het voormalige verzorgings - huis. Elke wijk of dorp kent een eigen uit - gangssituatie door demografie, bestaand aanbod en burgerkracht. Dat levert ook an - dere oplossingen zoals de burgerinitiatie - ven laten zien of de aanpak voor de woon - servicegebieden in het verleden. Daarbij zijn er voor de toekomst een paar nieuwe uitdagingen te nemen: de vergrijzing zal plaatsvinden in grote steden waar de woon - omgeving vaak goed is, maar kwetsbare se - nioren vaak in een portiek-etage woning wonen. Voorts is sprake van een toenemend aantal alleenstaanden met een klein net - werk. Het Planbureau voor de Leefomge - ving berekende onlangs een forse afname van het aantal mantelzorgers in de krimp - gebieden van Nederland. Tot slot is er spra - ke van een groeiende groep oudere eige - naar-bewoners, hoe verleid je deze na te denken over een mogelijke kwetsbare toe - komst in de eigen woning? De transformatie van het sociaal domein verlegde de aandacht van de gemeente als kartrekker van woonservicegebieden naar het goed ´inregelen´ van onder meer de uit - gebreide Wet Maatschappelijke Ondersteu - ning. De transformatie van het sociaal do - mein leidt bij sommige gemeenten uiteindelijk opnieuw tot een pleidooi voor een programmatische wijkaanpak en af - stemming tussen financiers. Of dit pleidooi wordt opgepakt zal komende jaren blijken. Feit is dat veel gemeenten opnieuw de inte - grale aanpak van wonen, welzijn en zorg agenderen. "De plaatselijke fysiotherapeut was dus al een bekend gezicht voor de inwoners uit het dorp'' LEES MEER Lees dit artikel ook online. INCLUSIEVE STAD 38 INCLUSIEVE STAD De kunst van het loslaten Onderzoek naar nieuwe partnerschap tussen overheid, markt en burgers Met de participatiesamenleving krijgt de burger een hoofdrol in het bepalen van zijn leefomge - ving. De democratie wordt bevor - derd, de geactiveerde burger mag zijn wensen voor de leefom - geving uiten en de overheid kan kosten besparen. Het klinkt ide - aal, maar ook idealistisch. Waar liggen de gr