RUIMTE + WNEN Vakblad over de leefomgeving voor ruimtelijke professionals en woonexperts Ruimte en Wonen Vakblad over de leefomgeving voor ruimtelijke professionals en woonexperts 54 De vergetenen in Rotterdam Midden- inkomens de klos THEMA TWEEDELING Niet één messcherpe tweedeling maar zes groepen met een sterk uiteen lopend geluksgevoel. 02/2017 THEMA TWEEDELING 02-2017 38 30 14 Rechtvaardige mobiliteit Grimp; Groei en Krimp RUIMTE + WNEN kennisnetwerk Het kennisnetwerk Ruimte en Wonen houdt kennisbijeenkomsten voor leden en partners. Tijdens deze events gaan we dieper in op één van de thema´s en delen we de meest inspirerende verhalen met elkaar. We zorgen voor een actief programma met ruimte voor samenwerkingsspecialisten. Uiteraard sluiten we af met een netwerkborrel. Zet daarom nu alvast in je agenda: Woensdag 27 september 2017 thema: Kwaliteit van leven Woensdag 6 december 2017 thema: Energietransitie Aanmelden? Kijk op ruimteenwonen.nl/events Samenwerken en kennisdelen vormen de rode draad bij alle events. Daarom is er veel ruimte voor samenwerkingsspecialisten. Ruimte en Wonen is het resultaat van de samenvoeging van 1 EN VERDER THEMA'S REPORTAGES INTERVIEWS 4 Scherpe Scheidslijnen Jeanet Kullberg en Jeroen Boelhouwer 30 Grimp: groei en krimp Ron Lander 38 Rechtvaardige Mobiliteit Karel Martens 54 Middeninkomens de klos Bob Witjes 62 Handel in wijkeconomie Pieter Buisman en Nathan Rozema 82 De taxonomie van de Nederlandse gemeenten Eric Hol en Johan Stohr 14 De vergetenen Tony Jacobs 70 Verschillende kleuren Overijssel Janneke Wessels 48 Passend toewijzen bestrijdt scheefwonen Evamarije Smit 24 Interview prof. dr. Peter, tijdelijke vakminister Wonen 76 Interview prof. dr. Johan Conijn, tijdelijke vakminister Wonen 2 hoofdredactioneel Paul Gerretsen, Martin Eskinasi, Evamarije Smit 23 Column Monique Esselbrugge 60 Hoe woont Nederland? 93 Column Monique Derks Anja Hagendoorn 94 Boekenrecensies The new urban crisis, Network and Fault Lines THEMA TWEEDELING 00 00 Gelijke kansen op woning- markt Handel in wijkeco- nomie Verschil- lende kleuren Overijssel 702462 Inhoud 2 Niet messcherp, wel pijnlijk Onbehagen. Tweedeling. Toenemende verschillen. Polarisatie. Zo maar een paar woorden uit de dis- cussie van de afgelopen paar jaren over onze maatschappij en de rich- ting waarin zij beweegt. Ze drukken zorg uit en zelfs angst. Beelden doe- men op van gesegregeerde wijken, van overvolle onbetaalbare steden en van een leeglopend plat- teland, waar ouderen vereenzamen, zonder zorg, zonder voorzienin- gen, zonder contacten. En wie goed kijkt, ziet in al die beelden het wonen als een belangrijke drij- vende kracht, met een in het oog springende ruim- telijke dimensie. Dat de maatschappij veran- dert is een feit. Feit is ook dat verschillen toenemen, dat er nieuwe scheidslijnen ontstaan en dat bestaande scheidslijnen verscherpen. Zo betogen Jeroen Boel- houwer en Jeanet Kullberg van het SCP dat er niet één messcherpe tweedeling door de maatschappij loopt, maar dat zes onderschei- denlijke groepen uit elkaar groeien in de beleving van de kwaliteit van hun leven. Arm en rijk, zwart en wit spelen zeker een rol, maar baanzekerheid is een cruci- ale factor of mensen lekker in hun vel zitten. Met velen gaat het goed, maar ook is er een groep ontstaan waarvoor het perspectief echt niet rooskleurig is. De SCP onderzoekers gebrui - ken voor hen zelfs de omi- neuze term 'precariaat'. En planbureaus kennende, zeggen ze dat niet zomaar. Dat het slecht met som - mige mensen kan aflopen, blijkt uit meerdere artike - len in deze editie van Ruimte en Wonen. In een land met een dijk van een volkshuisvestingstraditie, loopt 18% van alle huur - ders een serieus betaalrisi- co en verhuren beleggers, mede dankzij de lage rente - stand, kleine woningen voor torenhoge bedragen. Het middensegment lijkt de prijs te betalen; zij kunnen nauwelijks ergens terecht. Sommigen wonen wel er - 3 gens maar zijn niet in beeld zoals de Vergeten Rotter- dammers, afgesloten van gas, water en licht. Auteur Karel Martens fileert haar - fijn het (bijna filosofische) vraagstuk van vervoersar - moede. Hij wijst ons op het belang van rechtvaardige mobiliteit, wat vooral `het fundament´ van onze sa - menleving ten goede komt: buschauffeurs, winkelper - soneel, verpleegkundigen en vele anderen. Het wordt steeds duidelijker dat zij geen vaste baan kunnen accepteren om de vervoers- situatie dat onmogelijk maakt. En dan het wonen: het beleid is complex en altijd goed voor boeiende discus - sies. Evenals het beleids - veld onderwijs, lijkt wonen ook een terrein waar in - strumenten voor handen zijn om een verdere twee- (of veel)deling te voorko - men. Maar, is dat (nog) zo? Door minister Blok zijn veel veranderingen in gang gezet en naar de opvolger wordt door corporaties reikhalzend uitgekeken. Omdat de nieuwe minister nog wel even op zich laat wachten, inter viewde Ruimte en Wonen twee insiders die graag hun visie op de woningmarkt delen, als tijdelijke vakminister Wonen. Toch moeten we niet alle verschillen problematise - ren. Want verschil is ook variëteit, diversiteit, karak - ter en pluriformiteit. Zaken die we koesteren, want niemand wil in eenvormig - heid gedwongen worden. En wat als verschillen toe - nemen, maar iedereen erop vooruit gaat? Of als voor iedereen er een fatsoenlijk basisniveau gegarandeerd kan worden? Dat zijn ver - schillende normatieve kan - ten van toenemende ver - schillen. Van verschillen kun je ook kansen maken. Dat is duidelijk als je naar de verstredelijkingsdyna - miek in Nederland kijkt, die kent grote verschillen, die onderling ook een geva - rieerde woon- en leefomge - ving bieden. Dat vraagt wat van de lokale en regionale overheden, want hoe zorg je dat een regio ruimtelijk goed blijft functioneren, op een manier die bij de regio zelf past. Hoe doen ze dat in Groningen, waar je krimp en groei op de vier - kante kilometer naast el- kaar vindt? Hoe pakt de Provincie Overijssel dat aan, waar de zorg voor elkaar en de leefomgeving nog nadrukkelijk aanwezig is? En hoe kan een sterkere wijkeconomie tot een bind- middel worden? Juist om te pijnlijke verschillen te voorkomen moet collectie - ve kracht in wijk en regio worden aangesproken en ontstaat zo kracht in ver - schil. Paul Gerretsen Stedenbouw & Ruimtelijke Ontwikkeling Martijn Esk inasi Wonen & Kwaliteit van de Leefomgeving Evamarije Smit Conceptmanager Ruimte en Wonen HOOFDREDACTIONEEL 4 Scherpe scheids­ lijnen Er is in ons land geen sprake van een messcherpe tweedeling, maar wel van groeiende verschil- len tussen de bovenlaag, de achterblijvers en de 'onzekere werkenden'. Binnen deze verdeling zijn zes nader te specificeren groepen beschreven, op basis van onderzoek naar diverse kapi- taalvormen (economisch, cultureel, sociaal en persoonlijk). Over het eigen geluksgevoel geeft de bovenlaag zichzelf een acht, de onderlaag een zes. De groepen daartussen ontlopen elkaar weinig in hun geluksge- voel, maar de kloof tussen de zes en de acht is heel groot. Tekst Jeanet Kullberg en Jeroen Boelhouwer TWEEDELING 5 Sloop van Transvaal, Den Haag, FOTO: JEANETTE KULLBERG 6 Verschil, why bother? De Franse econoom Thomas Piketty gaf in 2014 een impuls aan de discussie over twee- deling in de samenleving. Hij deed dit door aandacht te vestigen op groeiende vermo - gensverschillen en onontkoombare oorzaken daarvan. Piketty's stelling luidde dat in een markteconomie het rendement op kapitaal hoger ligt dan de groei van arbeidsproduc - tiviteit en lonen. Dat vermogen wordt van generatie op generatie overgedragen en valt zodoende toe aan een selecte groep. De oorlogs- en wederopbouwjaren, die een sterke overheidsinterventie kenden, vorm - den een onderbreking in dat proces. Piketty's zorg paste in een breder internationaal dis - cours. Hierin wordt zorg uitgesproken over toegenomen inkomensverschillen, doordat sommige mensen meer dan anderen pro - fiteren van wereldwijde handel of nieuwe informatietechnologie, over eroderende honoreringsnormen en afnemende pro - gressiviteit in de belastingen. Walter Scheidel (2017) schetst in zijn boek The Great Leveler: Violence and the Histor y of Inequalit y from the Stone Age to the Twent y-First Centur y hoe grote onge - lijkheid in levenskansen en welstand in perioden van oorlog wegvielen om daarna weer toe te nemen. Zijn observatie sluit aan bij die van Piketty, maar hij framet het an - ders: ongelijkheid kan ontstaan in relatief stabiele tijden, die meestal te verkiezen zijn boven crisistijden. Een dergelijk verschil in framing zagen we vertaald en verkleind naar Nederlandse context toen Jan Terlouw een breed televisiepubliek trof met herinne - ringen aan de wederopbouwperiode, toen uit de brievenbus nog een touwtje hing. De samenleving kende destijds ? naar zijn idee ? meer vertrouwen en cohesie. Paul Schna - bel, voormalig directeur van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP), temperde de harmonieuze memoires door op te merken dat er destijds niets te stelen viel en moeder de vrouw bovendien veroordeeld was tot thuis zitten en zo de inboedel bewaakte. Voor het Sociaal en Cultureel Rapport 2014 over Verschil in Nederland zette het SCP de dynamiek in inkomens- en vermo - gensongelijkheid op een rij, net zoals ook de Wetenschappelijke Raad voor Regeringsbe - leid (WRR) en het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) dat deden. Uit het rapport bleek dat de vermogensongelijkheid aan - merkelijk groter is dan inkomensongelijk - heid, maar dat er in beide gevallen geen sprake was van een opmerkelijke toename gedurende de laatste decennia. Wel groeide het aantal zelfstandigen onder de werken - de bevolking flink. En binnen die groep na - men de inkomensverschillen toe. De happy zzp'er is tegenover de flexwerker-tegen-wil- en-dank komen te staan. Naast deze ontwikkeling bestaat de trend dat mensen minder snel uit de armoede ge - raken. 'Arm' betekent hier dat iemand min - der geld heeft dan nodig om in basisbehoef - ten te voorzien volgens NIBUD-normen. En een beperkte mate van sociale participatie (telefoon, televisie) kent. Tot de mensen die drie jaar of langer min of meer aaneengeslo - ten onder de armoedegrens leven, behoren als vanouds veel uitkeringsontvangers en eenoudergezinnen. Het aantal werkenden dat niettemin langdurig onder de armoe - degrens blijft - onder wie ook tweeouder - gezinnen - is sterk toegenomen. Ook als het verschil in welstand tussen Nederlanders niet zou toenemen, verdient het onderwerp aandacht. Zo leven mensen met een lage opleiding gemiddeld zeven jaar korter dan mensen met een hoge opleiding. Er is ook sprake van een combinatie van achterstan - den die scheidslijnen tussen bevolkings - groepen kan verdiepen. TWEEDELING 7 "Verschil zien is iets anders dan conflict zien." JEANETTE KULLBERG 8 Verschil, meer dan inkomen en vermogen Wanneer we Nederlanders vragen in welke mate ze wrijving tussen bevolkingsgroe- pen ervaren, dan staat arm versus rijk niet voorop (figuur 1). In de perceptie voelt de kloof tussen autochtone Nederlanders en burgers met een migratieachtergrond het grootst, gevolgd door de kloof tussen mach - tige mensen versus de rest. Verschil zien blijkt dus iets anders dan conflict zien. De multiculturele samenleving spreekt meer tot de verbeelding dan de verschillen tus - sen rijk en arm. Maar de wrijving tussen de power -elite en volk leeft evengoed, vooral onder mensen die zichzelf zien als deel van de maatschappelijke onderlaag. In Verschil in Nederland (2014) is on - derzocht in hoeverre de bevolking in groepen ingedeeld kan worden. Dit door niet alleen te kijken naar het economisch kapitaal (inkomen, vermogen, opleiding, beroepsniveau), maar ook naar andere kapitaalvormen. Neem het cultureel ka - pitaal (ICT-vaardigheden, beheersing van de Engelse taal, vakanties naar het buiten - land, bezoek aan klassieke kunstvormen), sociaal kapitaal (sociale steun van familie, vrienden of buren; kennen van invloedrij - ke mensen) en persoonlijk kapitaal (goed uiterlijk, gezondheid, zelf vertrouwen, BMI). Die kapitalen zijn ongelijk verdeeld tussen burgers. Vandaar de vraag welke scheidslijnen zich aftekenen als we kijken naar de opeenstapeling van kapitaalvor - men. Ze werden onderzocht met een zo - genaamde 'latenteklasseanalyse'. Uit de gegevens tekende zich een aantal sociale groepen af; groepen met onderscheidende kapitaalkenmerken. Zes groepen kunnen langs een lat ge - legd worden van veel naar weinig kapitaal (figuur 2). De gevestigde bovenlaag (circa 15% van de bevolking) telt veel mensen in Jongens in in De Marollen, Brussel FOTO: JEANETTE KULLBERG 9 loondienst, zelfstandigen en gepensioneer- den. Ze hebben een goed inkomen, vermo - gen en een koophuis, maar ook een sterk sociaal netwerk. Aan de andere kant van het spectrum staan de achterblijvers, het precariaat (ook ongeveer 15%), voor wie in alle opzichten het tegenovergestelde geldt. Tussen deze uitersten bevinden zich vier groepen met onderling kleinere verschil- len in kapitaal. 'Jongere kansrijken' hebben vooral veel persoonlijk, sociaal en cultu - reel kapitaal. Doordat ze aan het begin van hun carrière staan, is hun economisch kapitaal logischerwijs minder en huren ze vaak hun woning. De 'werkende midden - groep' is materieel juist beter af en scoort in de andere kapitaalvormen meer gemid - deld. 'Comfortabel gepensioneerden' zijn vaak wat lager opgeleid en hebben minder cultureel kapitaal, maar materieel hebben ze het behoorlijk goed, ook omdat op hun koophuis nog weinig schuld rust. De groep 'Onzekere werkenden' lijkt op het precari- aat, maar verkeert in iets betere welstand. Onderscheidend is hun relatief lage zelf - beeld en onzekere arbeidsmarktpositie. In het sociaal netwerk ontbreken invloedrijke mensen. Waar de bovenlaag zowel zulke mensen kent als 'mannetjes' om praktische klussen uit te voeren, kennen mensen met weinig kapitaal vaak geen 'advocaatje' als dat zo zou uitkomen. Uiteraard gaat het hier om accenten in de groepen, zonder messcherpe grenzen te trekken. Figuur 1: Ervaren wrijving tussen verschillende groepen 0 10 20 30 40 50 60 70 80 VEEL WRIJVING HEEL VEEL WRIJVING Wrijving tussen groepen, percentages eens en zeer eens autochtoon vs. allochtoon machtigen vs. de rest tussen religieuze groepen arm vs. rijk werkgevers vs. werknemers hoog vs. laag opgeleid jong vs. oud ziek vs. gezond precariaat 6,3 15 % onzekere werkenden 6,1 14 % comfortabel gepensioneerden 7,617 % middengroep 7,6 27 % jongere kansrijken 7,713 % gevestigde bovenlaag 8,1 15 % veel totaalkapitaal weinig totaalkapitaa l Figuur 2: De onderlinge afstand tussen de zes segmenten TWEEDELING 10 (p < 0,10) 0nder- en oververtegen- woordiging van zes bevolkings- groe\fen #arbeidsmarktregio/\b 3 gevestigde bovenl\f\fg\l jongere k\fnsrijken \berk ende middengroep comfort\fbel gepensioneerden onzek ere \berk enden prec\fri\f\ft m\f\ftsch\fppelijk ongenoegen veel gevestigde bovenlaag/ jongere kansrijken mersfoort msterdam (gemeente\t)Rijk v\fn Nijmegen ooi en V echtstreek idden-Utrechtroot Amsterd\fm ex cl. centrumgemeente\lidden-Holl\fnd Zuid-Kennemerl\fnd ood V\flley H\f\fgl\fnden ex cl. centrumgemeente\lZuidoost-Br\fb\fnt ref. veel werkende middengroe\f/ comfortabel ge\fensioneer - den Holl\fnd Rijnl\fnd Noordoost-Br\fb\fnt Noord-Limburg Midden-Limburg Midden-Gelderl\fnd Noord-Holl\fnd Noord Stedenvierk\fntRivierenl\fnd Rijnmond ex cl. centrumgemeente\lZ\f\fnstreek/W\fterl\fnd Achterhoek gemiddeld \fatroon Groningen Drenthe ref.Drechtsteden Zeel\fnd West-Br\fb\fnt ref.Midden-Br\fb\fnt Gorinchem ref. veel onzekere werkenden/ \frecariaatIJsselvechtstreek Helmond-De P eel ref. Friesl\fnd ref. Flevol\fnd Zuid-Holl\fnd Centr\f\fl \lZuid-Limburg T\bente Den Haag (gemeente\t) ref.Rot erdam (gemeente) logistische regres\ksie-analyses ref .referentiec\ftegorie \l( gemiddeld \f\fndeel\l in bevolking) groter \f\fndeel d\fn ref. kleiner \f\fndeel d\fn ref . (p < 0,10) r\fngordenummer, geb\fs\leerd op de opgeteld\le k\fpit\f\flscores v\fn sig\lnifc\fnt \ff\bijkende bevolkingsgroepen; b\lij ondervertegen\boor\ldiging is v\fn teken ge\bisse\lld # Figuur 3: Ruimtelijke verdeling van de sociale groepen, BEELD: VROOMAN TWEEDELING 11 Geen onversneden tweedeling De genoemde typologie toont geen onver- sneden tweedeling binnen de bevolking, maar een gevestigde bovenlaag versus achterblijvers en onzekere werkenden. Daar tussenin staat een brede en diverse middengroep. Voor wat betreft de uitersten van het spectrum kan over sociale klassen gesproken worden. Dit omdat ze consisten - te posities op de kapitaalladders innemen (van alles veel of van alles juist weinig) en omdat er bekrachtigende factoren zijn. Zo ziet men ziet zichzelf ook als boven- of juist onderliggend, heeft gelijke gevoelens over bijvoorbeeld politiek en woont in dezelfde buurt. In het oordeel over het eigen geluk zien we binnen de beschreven groepen de har - de en zachte scheidslijnen terug (figuur 2). De bovenlaag geeft zichzelf gemiddeld een 8,1; het precariaat een 6,3 en de onzekere werkenden een 6,1. De groepen daar tussen - in ontlopen elkaar nauwelijks in geluksge - voel; de kloof tussen de zessen en de acht is heel groot. Ruimtelijke patronen Figuur 3 geeft voor 35 arbeidsmarktre - gio's en de drie grootste gemeenten weer welke groepen er sterk vertegenwoordigd zijn of juist niet. De 'kapitaalkrachtige' ge - bieden liggen vooral in de Noordvleugel van de Randstad. In de arbeidsmarktregio Amersfoort en de gemeente Amsterdam behoren verhoudingsgewijs veel mensen tot de gevestigde bovenlaag en de jongere kansrijken. De werkende middengroep is in Amsterdam ondervertegenwoordigd. Een groot aandeel jongere kansrijken zien we in Zuid-Kennemerland, de Food Valley (o n- der andere Ede, Wageningen, Barneveld, Veenendaal) en in Haaglanden, behoudens de centrumgemeente. De 'Brainport' in Zuidoost-Brabant telt eveneens veel jongere kansrijken, maar heeft ook nogal wat onze - kere werkenden. In Flevoland en Zuid-Holland Centraal (onder andere Zoetermeer, Leidschen - dam-Voorburg en Lansingerland) zijn de achterblijvers oververtegenwoordigd. In Helmond-De Peel, Friesland en de IJssel - vechtstreek zijn dat juist de onzekere werken - den. In Rotterdam, Den Haag, Twente en Zuid-Limburg wonen zowel veel onzekere werkenden als achterblijvers. Deze gebieden hebben de meest kapitaalarme bevolking. Rotterdam telt wel relatief veel jonge kans - rijken, maar de gevestigde bovenlaag is er mager vertegenwoordigd, net als de wer - kende middengroep en de comfortabel gepensioneerden. Figuur 3 geeft een indicatie van de geui- te maatschappelijke onvrede binnen de re - gio's. Die sluit niet ondubbelzinnig aan op de dominante groepen in de regio. Alleen in Zuid-Limburg en Friesland bestaat er een duidelijke samenhang tussen veel on - zekeren en achterblijvers en veel onvrede. Het onderscheid tussen kapitaalkrachtige versus arme gemeenten, wijken en buurten op lager schaalniveau is groter, al is dit niet met kaarten aan te tonen. Perspectieven: sociaal, ruimte - lijk, woningmarkt Voor achterblijvers en onzekere werkenden is er sprake van een lastige positie op de arbeidsmarkt. Die hangt deels samen met regionale omstandigheden en de werkge - legenheidsstructuur, maar deels ook met eigen kwalificaties. Op beide vlakken lig - gen de oplossingen niet binnen handbereik. De arbeidsvraag is op korte termijn lastig te sturen of te verplaatsen. Kapitaalarme werkzoekenden kunnen hun competenties vergroten door scholing, al komt hier een TWEEDELING 12 meritocratisch plafond om de hoek kij- ken. Ook zijn er belemmeringen bij men - sen die kampen met financiële problemen, een slechte gezondheid of uitval in een steeds complexere digitale samenleving. De Vlaamse psychiater en publicist Dirk de Wachter bepleit het koesteren van dienst - verlenende, eenvoudige beroepen om daar - mee te besparen op medische kosten voor het behandelen van uitvallers. Voor men - sen met een migratieachtergrond vormt discriminatie op de arbeidsmarkt een com - plicatie. Op al deze fronten kunnen stappen gezet worden in de goede richting. Een ruimtelijk beleidsperspectief op achterblijvers en onzekeren bestaat sinds stedelijke vernieuwing. De naam zegt het al; de nadruk lag van de jaren negentig tot en met het meest recente 'krachtwijkenbe - leid' op stedelijke achterstandswijken. De geografen Musterd en Van Gent hebben deze keuze als onredelijk bekritiseerd, om - dat kapitaalarmen ook rijk vertegenwoor -digd zijn buiten die wijken. Het middel stadswijkverbetering is dan nogal onge - richt om achterstanden te bestrijden. Maar de problematiek in rurale gebieden wijkt af van die in achterstandswijken in de grote en kleinere steden. Vergrijzing van dorpen in regio's buiten de Randstad maakt het handhaven van voorzieningen lastig. Vervoer naar dorpen die nog wel voorzien zijn, helpt daarbij, net als het overeind houden van een dorpswinkel of bibliotheekfiliaal met informele krach - ten. Sociale cohesie geldt hier als kracht. De problemen hebben de waardering voor het woonmilieu wel iets doen afnemen (SSN 2015), maar die is er nog altijd veel hoger dan in stedelijke of (steeds vaker ook) stadsgewestelijke achterstandswijken. Volkshuisvesting nog uiterst relevant Het Grotestedenbeleid moest het weg - trekken van de middenklasse uit centrale Figuur 4: Ruimtelijke patronenBRON: SCP.NL TWEEDELING 13 steden naar randgemeenten keren. Dat gebeurde onder meer door achterstands- wijken te herstructureren. Hier wordt over gediscussieerd. Tegenstanders menen dat het de problemen alleen verplaatst, voor - standers menen dat verdunning al belang - rijke winst betekent. Volgens de recentste inzichten kunnen vooral opgroeiende kin - deren ten prooi vallen aan slechte vrien - den en dito voorbeelden in de buurt. Door etnische concentratie schaadt dit ook de beeldvorming van bevolkingsgroepen. Ze groeien apart op, waarna minderheden wordt verweten onvoldoende te integreren. Soci- ale cohesie en controle zijn hier de zwakke schakels die door intensief (zelf )beheer van woningen, publieke ruimten en voorzieningen worden opgevan - gen, terwijl ook meer menging wordt toegejuicht. Een derde perspectief op het thema verschil en maatschappe - lijke kloof zijn de woningmarkt en de (volkshuisvestings)instrumenten daaromheen. Hier zijn deels andere ver - delingen aan de orde: insiders versus outsiders, goedkoop/scheef- versus duur wonenden; vaste versus tijdelijke huur - contracten; wel of geen financiering voor een koophuis. Deze kwesties kunnen de scheidslijnen verdiepen als bijvoorbeeld onzekere werkenden op de woningmarkt tussen de wal en het schip vallen (geen financiering voor een koophuis en geen so - ciale huurwoning) of als mensen duurder huren dan ze aankunnen bij gebrek aan een goedkoper alternatief. Volkshuisvestingin - strumenten moeten zich meer richten op het wegnemen van onzekerheden en het bieden van gerichte ondersteuning, zoals financieringshulp voor flexwerkers. De toepassing van het bestaande volkshuis - vestingsinstrumentarium, zoals liberalisering van huurbeleid en strikte woningtoewij - zing, kan ruimtelijke segregatiepatronen versterken. Dit terwijl meer menging tot voor kort het credo was. Het wordt dan een factor in het bestendigen van sociale v e r s c h i l l e n via de concentratie van achterblij - vers in woonbuurten en wijken. Een ande - re volkshuisvestingskwestie is of midde - l e n d i e woningcorporaties voor leef baarheid mogen inzetten, nog toereikend zijn als de sociale problematiek onder hun huurders toeneemt en de gemeentelijke wijkteams dit onvoldoende aan kunnen. Anders dan een makelaar of projectontwikkelaar moet de woningcorporatie bij bewoners met zichtbare of hinderlijke sociale problema - tiek het woongenot van de buren borgen. ? Jeanet Kullberg en Jeroen Boelhouwer zijn onderzoekers bij het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP). "De kloof is de gevestigde bovenlaag versus achterblijvers en onzekere werkenden." LEES MEER Op ruimteenwonen.nl vind je de uitgebreide literatuurlijst TWEEDELING 14 De vergetenen Verwarde personen in de wijk 15 Sjanti Mahabier en Mike Verbiesen bezoeken mensen die ´vergeten´ dreigen te worden De vergeten Rotterdammers. Eerder dit jaar waren ze landelijk nieuws, toen ggz-organisatie Antes en woningcorporatie Woon- bron de noodklok luidden. Tijdens een proef, eerder jaar, ontdekten ggz-specialisten en sociaal beheerders in drie Rotterdamse stads- delen ruim honderd, soms geïsoleerde, wijkbewoners die onder er- barmelijke omstandigheden in vervuilde huizen leefden. Vaak zonder gas, water of licht. 'Vergeten' door instanties, overleven zij zonder de passende psychische zorg die ze hard nodig hebben. Tekst Tony Jacobs Beeld Boudewijn Bollman 16 O p een zonnige woensdag- middag valt daar weinig van te zien in de Rotterdam - se wijk Nieuwe Westen, in het stadsdeel Delfshaven. In de vooroorlogse wijk, niet ver van het centrum, is het rustig. Hier en daar zitten bewoners op een bankje in de zon en ver - derop klotst het water van de Coolhaven rustgevend tegen de kademuur. De enige aanwijzing dat het hier niet altijd koek en ei is, komt van het kunstwerk dat op een van de gevels prijkt: 'Eens komt alles goed.' Ook hier zochten de specialisten van Antes en sociaal beheerders van Woonbron naar de 'vergetenen'. De corporatie merkte dat het aantal huur - ders waarmee het slecht ging, toegenomen was. Dat dit op het eerste gezicht niet op - valt, is niet zo vreemd, volgens Anthonie Mullié, programmamanager bij Woonbron. Volgens hem is het probleem statistisch ge - zien niet zo groot. Neem bijvoorbeeld zijn wijk, Beverwaard. Daar ligt een 'behoor - lijke goudkust ', die de wijkgemiddelden hoog houdt. "Maar er is ook een groep waar het niet zo goed mee gaat, of zelfs ronduit slecht", zegt Mullié. Om zo'n wijk te verbeteren, zijn een aan - tal fysieke en sociale ingrepen nodig, stelt Mullié, die in samenhang moeten worden uitgevoerd. De corporatie is verantwoor - delijk voor de fysieke ingrepen, voor de sociale niet. Mullié: "De pilot met de ggz-or - ganisatie Antes paste daar goed bij, en we hebben het vervolgens uitgerold in heel Delfshaven, IJsselmonde en later ook Hoog - vl iet." De opzet van de pilot was simpel: als een sociaal beheerder iets zag dat hij of zij niet vertrouwde, nam deze een 'bemoeizorger' mee op huisbezoek. Deze hulpverleners van Antes zijn getraind snel het vertrou -wen van cliënten te winnen, de problemen in kaart te brengen en cliënten te onder - steunen bij het oplossen van hun eigen pro - blemen. "Bemoeizorg is een term waar een methodiek bij hoort," vertelt Mullié. "Juist de mensen die heel kwetsbaar zijn, hebben de neiging om de deur dicht te houden. Sterker nog: hoe meer ze je nodig hebben, hoe minder ze om hulp vragen. Niet omdat ze dat niet willen, maar omdat ze bang zijn voor alles wat buiten henzelf ligt. Maar wij zijn de partij die wel achter de voordeur komt. Als er dan een specialist meeloopt, combineer je het vroeg signaleren met hun deskundigheid." Om stroperige procedures te vermijden, was één telefoontje genoeg om zo'n 'be - moeizorger' mee te krijgen. Karin Schre - derhof, directeur Woonbron: "Het was alsof deze specialisten echt bij ons werkten. Ze hoorden bij de inboedel." Een hele verbe - tering ten opzichte van waar de corporatie vaak tegenaan loopt, vertellen Sjanti Maha - bier en Mike Verbiesen, sociaal beheerders van Woonbron in de wijken Delfshaven en Nieuwe Westen. "We merkten dat er een vertraging zat tussen het signaal, onze aan - melding en de uiteindelijke hulpverlening," zegt Mahabier. "Nu waren de hulpverleners er gelijk bij." Subtiele signalen De problemen van de gevonden personen varieerden sterk: van zware psychische klachten als schizofrenie, depressie en psychoses, tot betalingsachterstanden, grote schulden en het missen van basis - voorzieningen. Meestal hadden deze per - sonen niet één van deze problemen, maar een combinatie. De corporatie ontdekte hen vaak per toeval, vertelt Mullié. "Soms was een verkeerd geplaatste vuilniszak de aanleiding om verder te kijken." Het zijn REPORTAGE 17 "Juist de mensen die heel kwetsbaar zijn, hebben de neiging om de deur dicht te houden." ANTHONIE MULLIÉ, PROGRAMMAMANAGER BIJ WOONBRON REPORTAGE 18 De sociaal beheerders zijn alert op subtiele signalen. 19 subtiele signalen, weet ook Mahabier. Bij- voorbeeld de manier waarop iemand loopt. Ze vertelt: "Ik kwam op straat een man te - gen. Hij zweette en droeg tassen vol flessen met water. Dat had hij getapt bij een vriend. Het zag er erbarmelijk uit, dus ik knoopte een gesprekje met hem aan." De man bleek een huurder te zijn, die afgesloten was van het water. Ze vroeg of ze bij hem langs kon komen, en dat mocht. "Ik wist niet of de man een psychiatrische patiënt was maar duidelijk wel iemand die in zijn levensbe - hoefte wordt bedreigd. Ik heb Antes gebeld en we zijn er direct samen naar toegegaan." Een slimme zet, want er bleek meer aan de hand. De man kende een ongelukkige start in het leven, belandde in de criminaliteit en had, nu hij daar weer uit was, moeite zijn weg te vinden in het leven. Na een aantal gesprekken, had de bemoeizorger zijn ver - trouwen gewonnen en konden ze aan de slag: samen schreven ze fondsen aan en binnen een week was hij weer aangesloten op het waternet. Het is een van de succesverhalen van het pilot project: een man die door de op - lettendheid van de sociaal beheerder, de adequate hulp van de bemoeizorger en on - der de juiste begeleiding er weer langzaam bovenop komt. Bovendien voorkomt dit een uit huis zetting. Maar het loopt niet altijd zo goed af. Bijvoorbeeld in de gevallen waar al zorg was . Daar mocht de ggz-organisatie zich niet mee bemoeien, en liep de situatie soms drastisch uit de hand. Mahabier ver - telt over een oudere man die al in een zorg - traject zat: "Ik zag dat het niet goed ging en meldde dat bij de zorgverlener." Maar er veranderde weinig aan de situatie. Ma - habier: "Dan weten wij het eigenlijk al; het moet dus nog erger worden. En prompt, ge - beurde dat ook. De man liet verkeerde men - sen binnen, wat verslaafden bleken te zijn die van hem stalen. Er is toen alarm gesla - gen en we gingen met de politie de woning in. Daar zat een uitgehongerde man in zijn onderbroek op de bank. Hij bleek mishan - deld en zijn bankpasjes waren meegeno - men," vertelt Mahabier. Nu het project sinds 1 april jongstleden beëindigd is, en de sociaal beheerders weer volledig af hankelijk zijn van het (gemeen - telijke) wijkteam, zijn ze bang dat dit soort schrijnende gevallen zich blijven voordoen. Verbiesen wordt soms gedwongen de situ - Reactie gemeente Rotterdam 'Sneller opschalen bij knelpunten' De gemeente laat in een schriftelijke reactie weten dat "uit de analyse van de pilot blijkt dat woningcorporaties net als andere samenwerkingspartners belangrijke signalen hebben voor de wijkteams en dat het wijkteam ook de plek is waar deze signalen moeten samenkomen. Dat was en is ook de afspraak. Met partners zoals woningcorporaties, elektriciteits- en wa- terbedrijven en ggz-aanbieders is daarom ook regelmatig overleg. Het beeld dat in dit artikel geschetst wordt herkennen we daar- om ook niet." De gemeente zegt ook dat uit de analyse bleek dat van de 103 huurders die zijn bezocht, 30 niet bekend waren bij het wijkteam of een zorginstelling, terwijl er wel een zorgbehoefte was. "Deze mensen zijn (of komen) inmiddels in de zorg." Daarnaast meldt de gemeente dat er afspraken zijn gemaakt met Woonbron en Antes over "sneller opschaling bij knelpunt- en en over de wijze van aanmelden bij het wijkteam", en dat er afspraken zijn gemaakt met ggz-aanbieders over toeleiding van zorgwekkende zorgmijders. REPORTAGE 20 atie meer op scherp te zetten: hij geeft het wijkteam aan dat als er geen hulp wordt ge- boden de corporatie niet anders kan doen dan overgaan tot ontruiming. De gemeente Rotterdam probeert huisuitzettingen na - melijk zoveel mogelijk te voorkomen. Vol- gens het gemeentelijke actieplan 'Eerder Thuis' zijn de kosten van een huisuitzetting gevolgd door opvang vele malen hoger dan tijdelijke ondersteuning. Wmo Deze problemen zijn trouwens niet iets van de laatste tijd, benadrukt Verbiesen. Al sinds de invoer van de Wet maatschap - pelijke ondersteuning, ziet hij dat het soms misgaat. De Wmo regelt dat de gemeente verantwoordelijk is voor de juiste voorzie - ningen om mensen met een zorgvraag goed zelfstandig thuis te laten wonen. Dit geldt voor ouderen, maar ook voor personen met een ggz-hulpvraag. Daarom heeft de gemeente Rotterdam verschillende voor - zieningen in het leven geroepen, zoals het gemeenteloket VraagWijzer en het Meld - punt Isolement. Na zo'n melding bepaalt het wijkteam welke zorg adequaat is. Maar deze aanpak vinden Verbiesen en Mahabier niet altijd passend. En zij zijn niet de enige. De Brede Raad 010, een collectief van Rotterdammers die te maken hebben met de Wmo, Jeugdwet of Participatiewet, schreef in december een advies aan de ge - meente, waarin zij stelden dat de verande - ringen in de zorg te snel gingen en dat er onvoldoende begeleiding was. Begeleiding die, volgens de raad, essentieel is voor de ggz-doelgroep om zelfstandig thuis te kun - nen wonen. Daarnaast stelden ze dat de VraagWijzer onduidelijk is voor mensen met een com - plexe zorgvraag, en dat het bij de wijkteams scheelt aan ggz-specialisten. Specialisten Volgens een woordvoerder van de gemeen - te is vorig jaar zomer besloten deze speci- alisten aan de wijkteams toe te voegen. Inmiddels zijn er in 14 wijkteams ggz-speci- alisten aan het werk en worden er momen - teel medewerkers geworven voor alle wijk - teams. Ook benadrukt de gemeente dat alle signalen horen samen te komen bij het wijk - team. "Na de evaluatie van de pilot heeft de gemeente gezegd: wat je met Antes hebt gedaan, doe je voortaan met het wijkteam," zegt Schrederhof. "Dat is prima. Maar of de urgentie en omvang van de problematiek goed in beeld is, dat weet ik niet." "Dat is inderdaad een vraag," zegt Mul- lié. Zijn ervaring is dat één contactmoment vaak niet genoeg is: "Soms werd pas bij het vierde gesprek duidelijk dat er echt wat meer aan de hand is. En in een uitzonderlijk geval hebben we zelfs een keer geholpen een kamer te behangen. Pas daarna konden we praten en de verdere hulp opstarten die nodig was." Skaeve Huse Dat kost tijd en een hoop mankracht, en de komende tijd wordt de groep met een ggz-hulpvraag in de wijk alleen maar groter. In de nieuwe woonagenda van Aedes valt te lezen dat zo'n 10.000 personen die eerst be - schermd woonden of in een maatschappe - lijke opvang zaten, terugkeren naar de wijk. Op zoek naar betaalbare woningen, zijn zij nu aangewezen op de sociale huursector. Een uitdaging die niet alleen voor Rotter - dam geldt, maar voor corporaties in heel Nederland. In de grote zoektocht naar hoe deze groep op te vangen, krijgt Schrederhof wel eens de vraag of deze nieuwe huurders wel op hun plek zijn in de wijk en of er geen aparte woonvorm voor hen moet zijn. Een soort Skaeve Huse , misschien. Schrederhof REPORTAGE 21 Het gesprek met mensen zorgt ervoor dat Mahabier en Verbiesen hun werk kunnen doen. Om inzicht te krijgen, lopen Mahabier en Verbiesen veel door de wijk. WOONBRON 22 twijfelt: "We hebben dat voor andere groe- pen inderdaad wel," zegt ze. "Maar tegelij - kertijd, als je in staat bent de zorgstructuur in de wijk op orde te hebben en weet waar deze mensen wonen, dan is het de vraag of je hen weer half moet institutionaliseren." Voor Mullié is het duidelijk: deze mensen horen gewoon in de wijk. "De wijk is in de kern een leefplek waarin er ook groepen zijn die hulp nodig hebben. Die horen er ge - woon bij. De kern van een corporatie zijn, is dat je zegt dat de doelgroep met de laagste inkomens er wel bij horen." Daarnaast denkt Mullié dat het ook praktisch niet haalbaar is: "Een van de dingen die we tegenkomen is dat de percentages vreselijk hoog liggen. Je kan niet half Nederland in een aparte woonvorm plaatsen." Volgens Mullié zit de oplossing 'm dan ook in de combinatie van zorg en signalering in de wijk. En daar ligt een grote rol weggelegd voor de corporatie: "Wij zijn een van de clubs die stevig in de wijk zit. We hebben tientallen complexbe - heerders, er is geen andere partij die op die manier voortdurend door de straten loopt en de kleinste signalen oppikt. Als je daar snel de juiste deskundigheid aan weet toe te voegen, kun je een flinke slag maken." Maar zover zijn ze nog niet. Op dit mo -ment zijn het wijkteam en Woonbron druk bezig de dossiers uit de pilot regel voor regel door te nemen. Waar ging het mis? Waar kon het beter? Wat moet in het vervolg anders? Een leerzame klus, waar zowel de corporatie als het wijkteam waardevolle lessen voor de toekomst uit haalt. "Je ziet dat de samenwer - king echt nog een tandje steviger kan," zegt Schrederhof. "En bij ons zelf: we zijn gewend om bij een intake een zorg-huurcontract aan te bieden, als we twijfelen of iemand zelfstandig kan wonen. Maar als er halverwege met een huurder iets niet goed gaat, dan wordt een regulier contract niet gauw omgezet." Daarnaast zou de corporatie wat vaker 'nee' kunnen zeggen. Dat is spannend, erkent Schrederhof, want iemand afwij - zen zit niet in het DNA van de cor - poratie. "Het gebeurt wel aan de kant van de betaling," zegt Schre - derhof. "Maar op de psychologi- sche kant komt het niet vaak voor. Misschien moeten we dit wel gaan doen, maar altijd met respect en wellicht een op - lossing achter de hand." Terug in de wijk hebben sociaal beheer - der Verbiesen en Mahabier ook hun lessen geleerd. Verbiesen: "Ik heb heel goed ge - leerd dat ik niet voor iedereen kan zorgen. Ondanks de psychische problemen van een klant, moet ik de klant altijd verantwoorde - lijk houden voor en de regie laten houden over zijn eigen leven. " Mahabier heeft juist gezien dat sommige mensen "het heel moeilijk vinden om verant - woordelijkheid te nemen voor hun eigen le - ven." Ze besluit: "Vaak gaat het al veel verder terug, dat de basis van deze mensen al niet goed was. Daarvan kan je zeggen: daar houd ik rekening mee. Want, ik ben een medewer - ker van Woonbron, maar bovenal mens." ? " Na het behangen van een kamer , konden we praten en de verdere hulp opstarten die nodig was." REPORTAGE 23 Vaak wordt er nog onvol- doende of te simplistisch nagedacht over welke rol de provincie wil spelen in een bepaald vraagstuk", staat geschreven in een notitie van één van de twaalf provincies. Ook hoor je regelmatig dat provincies scherper moeten zijn in de rol die zij kiezen bij het realiseren van ambi- ties. Meer dan eens gaan interne gesprekken over welke rol wij als provincie moeten kiezen bij een ur- gente maatschappelijke opgave, bijvoorbeeld leeg - stand in binnensteden. En terwijl de focus en aan - dacht naar de roldiscussie gaat, wordt de opgave alsmaar groter. (Binnen)steden kampen met leegstand, ook in Over - ijssel. Hierdoor komen de vitaliteit, leef baarheid, ondernemersklimaat en identiteit van onze steden onder druk te staan. In plaats van interne roldis - cussies is het veel effectie - ver om direct buiten het gesprek aan te gaan met inwoners, ondernemers, Gewoon samen doen! gemeenten en overige part - ners. Maatschappelijke opgaven kunnen immers alleen in gezamenlijkheid worden aangepakt. Benut de kracht van de lokale samenleving door aanslui- ting te zoeken bij de ener - gie en de behoeften die daar leven. Dat doe je niet door op iemands stoel te gaan zitten, maar door samen aan de slag te gaan om lokale initiatieven te helpen realiseren. Dit noe - men wij de Stadsbeweging . Velen willen graag bijdra - gen aan de leef kwaliteit en economie van zijn of haar eigen stad. Daarom jagen we als provincie ideeën aan. Daarvoor organiseren we ontmoetingen in zoge - naamde stadscafés en woonkeukens. Aan kansrij -ke ideeën geven wij een stadscheque. Wij geloven dat lokale ideeën hierbij 'van nature' het beste aan - sluiten. Wij geloven in een provincie die toegevoegde waarde biedt door deze lokale ideeën actief te on - dersteunen en door processen een 'zetje te geven'. Door te verbinden en nieuwe net werken op te bouwen, bijvoorbeeld van binnen - stadsmanagers. Door je te verbinden aan initiatieven van inwoners en ondernemers en door op deze manier je rol buiten te verdienen. Dus niet door van tevoren uit - puttend je rol formuleren en ook niet door vooraf alles met alles te verbinden of dicht te regelen. Dat vraagt een andere manieren van werken van ambtena - ren, bestuurders en politici. Wat je doet maakt verschil. Kleine stapjes zijn goud waard. Kleine ingrepen, die bij elkaar opgeteld een grote ontwikkeling vor - men. Laten we ophouden met die vermoeiende rol- discussies en samen aan de slag gaan door te doen ! Monique Esselbrugge is concernmanager Ruimte en Bereikbaarheid provincie Overijssel COLUMN 24 PETER BOELHOUWER is Hoogleraar Housing systems, verbonden aan de TU Delft. Daarnaast is hij voorzitter van het European Network for Housing Research (ENHR) en van het Kenniscentrum Aanpak Funderingsproblematiek(KCAF). 25 "Gelijke kansen op woningmarkt" Een nieuw kabinet is nog niet in zicht. De redactie van Ruimte en Wonen biedt een podium aan een professional die de relevante dossiers goed kent, inclusief de belangrijkste partijen, hun belangen en gevoeligheden. Aan het woord is prof. dr. Peter Boelhouwer van TU Delft, uw tijdelijk vakminister van Wonen. Tekst Evamarije Smit Beeld TU Delft, Job Jansweijer Uw voorganger Stef Blok gold niet als inhoudsdeskundige, maar zette veel in gang. Heeft de woningmarkt nu vooral rust nodig om de veranderingen te laten inwerken of wilt u juist doorpakken met her ­ vormingen? "Onder mijn ministerschap zou ik direct doorpakken met hervormingen. In het essay 'Naar een hervorming van de woningmarkt: niets doen is geen optie!', pleit ik er samen met coauteur Karel Schiffer voor om op een groot aantal terreinen actie te ondernemen. Wat mij betreft wordt de verhuurderheffing afgeschaft en worden er dwingende afspra - ken gemaakt met corporaties over investeringen in sociale woningbouw, duurzaam - heidsingrepen en bouw voor de middeninkomens groepen. Die aanpak zou voor de staatskas ook wel eens positief kunnen uitpakken. Gezien de oververhitting op de koop - markt zou ik de hypotheekrenteaftrek versneld met bijvoorbeeld 2% per jaar af bouwen en de overdrachtsbelasting voor starters afschaffen. De opbrengsten uit deze maatrege - len kunnen worden ingezet voor aanbodstimulering en belastingverlagingen. "Verder zou ik een aantal grote en kleine ingrepen doen, met als belangrijkste punten: het woonbeleid regionaliseren, bouwsparen invoeren, mogelijkheden bieden om een deel van de pensioenopbouw voor de financiering van de eigen- woning in te zetten, en een nationaal Hypotheekinstituut oprichten." INTERVIEW 26 Vindt u dat de tweedeling op de woningmarkt de laatste jaren verder is toegenomen? "Zeker. Dat uit zich op tal van onderdelen. Zo is het voor outsiders op de woning- markt steeds moeilijker om een eerste woning te betrekken. Dit komt met name door het feit dat de woningbouwproductie al vijf jaar ver achterblijft bij de huishou - densgroei. Op de koopwoningmarkt krijgen starters een andere behandeling dan doorstromers. De doorstromers kunnen nog jarenlang van diverse privileges ge - bruikmaken, zoals de mogelijkheid om aflossingsvrije hypotheken aan te houden, terwijl starters met aangescherpte financieringsnormen te maken krijgen. "Ook het beleid in de huursector, zoals bijvoorbeeld passend toewijzen en het huurbeleid, leiden tot toenemende segregatie en zetten de positie van midden -inkomens sterk onder druk. Zo zijn veel huishoudens met een inkomen vanaf 1900 euro netto in de maand aangewezen op de private markt. Hun inkomen is echter vaak ontoereikend om op basis van de strenge inkomenscriteria van het NIBUD een koopwoning aan te schaffen. Ook wanneer hun maandelijkse woonuit - gaven hierdoor aanmerkelijk lager uitkomen dan wanneer zij een particuliere huurwoning zouden betrekken. Deze particuliere huurwoningen kosten aanmer - kelijk meer, zeker in populaire gebieden. Vanwege strenge inkomensnormen is zo'n huurwoning in veel gevallen ook niet beschikbaar, omdat mensen niet vol- doen aan de inkomenseisen en -garanties die een commerciële verhuurder graag heeft. De penibele situatie waarin de middeninkomens zijn terechtgekomen, wordt deels verklaard door het gegeven dat uitgangspunten in diverse deelsecto - ren van de woningmarkt niet op elkaar aansluiten. En deels ook door het simpel- weg ontbreken van huurwoningen in het middensegment. De bouw van deze wo - ningen komt in Nederland maar moeizaam van de grond, omdat de koopsector in tegenstelling tot de sociale huursector geen subsidie ontvangt. Hier wreekt zich het ontbreken van een eigendomsneutraal woonbeleid, waarbij de overheid de di- verse eigendomssectoren gelijk behandelt." Zijn er instrumenten voorhanden om een tweedeling tegen te gaan? Zo ja, welke? "Belangrijk is dat de toetredingsnormen die in de diverse eigendomssectoren ge - hanteerd worden, beter op elkaar worden afgestemd. Hierdoor vallen er geen groepen meer tussen de wal en het schip en wordt er rekening gehouden met de samenstelling van huishoudens. Alleenstaanden kunnen veel meer aan wonen uit - geven dan meerpersoonshuishoudens met een vergelijkbaar inkomen. Verder zou de sociale huursector toegankelijk moeten zijn voor groepen die niet zelfredzaam zijn op de woningmarkt. Af hankelijk van het woningmarktgebied, betekent dit in sommige gevallen een forse verhoging van de doelgroep- en liberalisatiegrens, ter - wijl in andere gebieden deze grenzen verlaagd kunnen worden. In de koopsector zou ik voor een nieuwe, geïndividualiseerde aanpak kiezen met maatwerkhypotheken op basis van het netto besteedbaar inkomen, waarbij tevens rekening wordt gehou - den met de toekomstige inkomensstijgingen van vooral jonge, goed opgeleide ko - 27 pers. Ten aanzien van de LT V- normen (Loan to value; de verhouding tussen de aankoopwaarde van het huis en de hoogte van het hypothecaire krediet) zou voor NHG-hypotheken 106% financiering voor starters weer mogelijk moeten zijn. Voor overige hypotheken zou de markt kunnen worden uitgenodigd om een hypotheek- verzekering uit te brengen." Door het beleid van Blok zijn steeds meer mensen op het middensegment aangewezen, vaak gezinnen die niet of nau ­ welijks ergens terecht kunnen. Wat moet er nu gebeuren? "Waar mogelijk zouden gemeenten op basis van het BRO (Besluit Ruim - telijke Ordening) in de nieuwbouw contingenten moeten vaststellen voor het middenhuursegment. Er moeten afspraken worden gemaakt over de huurregulering, en uitpon - den mag alleen plaatsvinden met toestemming van de gemeente. Hier hoort uiteraard een marktconforme grond - prijs bij, die lager is dan voor koopwoningen. Voor corporaties zou de markttoets in mijn ogen moeten worden afgeschaft, zodat zij in het niet-DAEB-segment middel- dure huurwoningen kunnen ontwikkelen. Vanwege de huidige druk in de sociale voorraad, zou ik terughoudend zijn met het overhevelen van DAEB naar niet- DAEB-bezit." In de sociale huursector staat betaalbaarheid met stip op één. Een veelgehoord geluid is een gebrek aan visie op betaalbaarheid. Wat kunnen we van u verwachten? "Het allerbelangrijkste is dat de politiek duidelijke betaalbaarheidsnormen vast - stelt, op basis van de NIBUD-systematiek voor zowel de huur- als de koopsector. Die normen moeten op elkaar aansluiten en rekening houden met de samenstel- ling van huishoudens. In de huursector moet het samenspel tussen huurhoogte en huurtoeslag er voor zorgen dat huishoudens niet onder deze minimale normen zakken. De introductie van een huur-op-maat-systeem kan hiervoor zorgdragen, waarbij de huurprijs min of meer marktconform wordt vastgesteld en er afslagen plaatsvinden wanneer het inkomen ontoereikend is. Zo krijgen middeninkomens - groepen toegang tot de sociale huursector. Dit gaat de verdere marginalisering van de sociale huursector en ruimtelijke segregatie tegen. Op termijn zou ik overwegen om de huurtoeslag over te hevelen naar verhuurders. Belangrijk blijft echter wel dat het rijk de betaalbaarheidsgrenzen blijft vaststellen." "Voor corporaties zou de markttoets in mijn ogen moeten worden afgeschaft." INTERVIEW 28 "De nieuwbouw moet op basis van strategische overwegingen regionaal plaatsvinden." PETER BOELHOUWER 29 Volgens de verwachting van PBL (Planbureau voor de Leefomgeving) komt er bijna een miljoen huishoudens bij tot 2040. Er moet fors ge­ bouwd worden. Maar wat, waar en hoe, is de vraag. "De woningbouwproductie zal de komende jaren fors moeten worden verhoogd naar zo'n 70 a 80 duizend woningen. Dat is 30 a 40 duizend meer dan de afgelopen jaren. Het rijk en gemeenten moeten taakstellende afspraken maken. Voor be - staand stedelijk gebied zal via een nieuw Investeringsfonds Stedelijke Vernieu - wing (ISV) "triggermoney" beschikbaar moeten komen om de onrendabele top - pen af te dekken. Via een revolving fund kan na verloop van tijd, wanneer een gebied aantrekkelijk is geworden voor investeerders, een deel van de ontstane in - komsten worden teruggesluisd naar het ISV-fonds. Omdat de inzet van binnenste - delijke locaties alleen niet voldoende is om de oplopende woningvraag in de ko - mende jaren te accommoderen, is het zaak om ook direct aan de steden kleine woningbouwlocaties tot ontwikkeling te brengen. Maar dit dan zonder dat er een beroep wordt gedaan op belangrijke groene gebieden. De samenstelling van nieuwbouwproductie zal op basis van strategische overwegingen regionaal moe - ten plaatsvinden, waarbij rekening wordt gehouden met de effecten van doorstro - ming. De nog steeds grote vraag naar grondgebonden woningen en de jaarlijkse vraag van zo'n zeventigduizend nieuwe gezinnen betekent dat er naast apparte - menten voor ouderen en alleenstaanden ook grondgebonden woningen gebouwd moeten worden." Een ander thema is de verduurzaming van de bestaande voorraad. Wat mogen we op dit gebied van uw beleid verwachten? "Daarin heeft het rijk een grote verantwoordelijkheid. Een vergelijkbare inspan - ning als bij gebiedsontwikkeling is nodig om de duurzaamheidsdoelstellingen te bereiken. Ik pleit voor een deltaplan. Dit deltaplan bestaat voornamelijk uit voorfi - nanciering van de noodzakelijke ingrepen in zowel de sociale als de particuliere woningvoorraad. Omdat de kosten van overheidsleningen door de zeer lage rente momenteel bescheiden zijn en de leningen via de lagere energie-uitgaven kunnen worden terugverdiend, hebben zowel woningeigenaren als het rijk hier op termijn financieel voordeel van. De ruimte in de EU-normen ten aanzien van het financie - ringstekort, de lage rente, de maatschappelijke noodzaak om te verduurzamen en de terugverdienmogelijkheid maken de introductie van een deltaplan kansrijk." Hoe wilt u herinnerd worden als minister van Wonen? "Als iemand die basis legde voor een eigendomsneutraal woonbeleid, dat mogelijk - heden biedt om anticyclisch te reageren op veranderingen in de woningvraag en een sterke, niet gemarginaliseerde sociale huursector ontwikkelde." LEES MEER Lees op ruimteenwonen.nl het artikel 'Niks doen is geen optie' van Peter Boelhouwers en Karel Schiffer INTERVIEW 30 Grimp: groei en krimp op de vierkante kilometer 31 Groningen is ver weg. Het waait er altijd. De halve provincie staat leeg. Er zijn aardbevingen. Maar ze hebben wel leuke Wadden- eilanden. Slechts één van de voorgaande zinnen is juist: over Groningen bestaan veel beelden. Sommige kloppen, andere niet en veel hangt af van het gekozen perspectief. Tekst Ron Lander Beeld Erik Slot Park in Delftzijl op de plek van gesloopte woonwijk 32 Pronkjuweel Dit artikel gaat over de provincie als 'Stad en ommeland', waarbij de positie van de stad binnen de provincie doet denken aan die van de Randstad binnen Nederland. Vraagstukken van groei en krimp doen zich voor op zeer korte afstand van elkaar. Oor- zaak en oplossing lijken hier soms dicht bij elkaar te liggen, maar ze zijn vaak verras - send moeilijk van elkaar te onderscheiden. Het is evident dat de dynamiek niet op zijn beloop kan worden gelaten, maar dat bete - kent niet dat altijd duidelijk is wat de beste overheidsinterventie is. De stad Groningen is binnenkort de vijfde stad van Nederland. De stad doet het goed op allerlei meer en minder relevante lijst - jes. Zo is 'Stad' volgens thrillist.com één van 'Europe's 11 most underrated small cities'; komen al een paar jaar, op gepaste afstand van Amsterdam, de meeste bedrijven in De - loitte's Technolog y Fast 50 uit Groningen en wordt het stadsstrand door Lonely Planet ge- tipt als één van de drie beste in Nederland. De universiteit en de hogeschool trekken steeds meer buitenlandse studenten, de stad bruist en ze schittert als een pronkjuweel. Maar er zijn ook andere lijstjes. Volgens het Sociaal Planbureau Groningen groeit meer dan tien procent van de kinderen in de stad op in een uitkeringsgezin. Op de na - tionale ranglijst voor opgroeien in armoede neemt de stad de tweede plek in. Ook Eu - rope's small cities kennen grootstedelijke problematiek: het verschil tussen de 'goede' en 'slechte' wijken dreigt te vergroten en de Groninger gemeentepolitiek debatteert over de vraag of de middelen die nu worden geïnvesteerd in de binnenstad niet hadden moeten worden gebruikt om tweedeling en achterstelling te bestrijden. In 'The next city', het ontwikkeltraject waarin de stad, in samenspraak met haar inwoners, het ontwikkeltraject voor de groei vorm geeft, nemen leef baarheid, ruimte en de kwaliteit van de wijken een belangrijke plaats in. Nog een lijstje: volgens onderzoek van de Europese Commissie uit 2016 is Gronin - gen veertiende op de lijst met steden met de gelukkigste inwoners in Europa. Van de Nederlandse steden deed alleen Rotterdam het beter en dat was nog voordat Feyenoord landskampioen werd. Voor dit artikel is vooral van belang dat in Noord-Nederland één van de grote steden van ons land ligt, een groeiende, aantrek - kelijke stad met voorzieningen en eigen - schappen die niet kinderachtig zijn, soms zelfs niet op internationale schaal. In die stad woont ruimt een derde van de inwo - ners van de provincie. Bestuurlijk wordt re - kening gehouden met een toename van het aantal huishoudens in de stad met 25% over de komende twintig jaar. Voorzieningen onder druk Dertig kilometer ten oosten van Gronin - gen ligt Delfzijl. Naar verwachting zal in Delfzijl het aantal huishoudens (nu nog ruim 11.000) tot 2037 met zo'n 25% afne - men. Ook in veel andere gemeenten in met name het oosten en noorden van Groningen is sprake van vergrijzing en sterke bevol- kingskrimp: per regio lopen de verwachte krimppercentages voor diezelfde periode uiteen van ca. 15% tot 25%. Voorzieningen staan onder druk. Een greep uit het regionale nieuws van de af - gelopen weken: Voetbalvereniging 't Zandt speelde op 27 mei 2017 haar laatste wed - strijd en wordt na 85 jaar opgeheven. Per 1 augustus sluit de laatste basisschool in Onderdendam. De Zonnehuisgroep heeft aangekondigd later dit jaar verpleeghuis Solwerd in Appingedam te sluiten. De ge - meente Pekela heeft een leegstaand deel TWEEDELING 33 "Er is ?700 miljoen nodig voor het structureel beperken van de leegstand in krimp - gebieden." RON LANDER TWEEDELING 34 van winkelcentrum De Helling opgekocht om het te slopen. Delfzijl gaat 775 wonin- gen extra slopen. In het krimpgebied zijn steeds minder woningen nodig. Overheden en corpora - ties maken afspraken over sanering van de huurwoningen, maar het is lastiger om greep te krijgen op de (dreigende) leegstand van particuliere woningen. De leegstand raakt meer dan alleen de eigenaren. De problemen zijn heel divers en er dreigt ver - paupering van woningen en straten. Er is sprake van forse waardedaling en de leef - baarheid holt achteruit. Alle denkbare op - lossingen zijn duur: er moet vastgoed aan de markt worden onttrokken. In de krimpregio's hebben de gemeenten, samen met de provincie en veel maatschap - pelijke organisaties woon- en leef baar - heidsplannen opgesteld. In die plannen wordt niet geprobeerd om de krimp te stop - pen of tegen te gaan, maar om samen de leef baarheid in de krimpgebieden overeind te houden. Zo kan er bijvoorbeeld voor wor - den gekozen om de dorpsschool op te geven en op centrale plekken in de regio goede ba - sisscholen open te houden. Zowel de urgentie als de complexiteit worden versterkt doordat het krimpgebied grotendeels samenvalt met het aardbe - vingsgebied. Rijk toont geen interesse Voor zowel de overheden als de maat - schappelijke organisaties leidt de proble - matiek tot een zoektocht, niet alleen naar oplossingsrichtingen, maar ook naar hun rol. Gemeenten, corporaties, zorginstel- lingen, provincie, bewonersorganisaties, de Rijksuniversiteit, de Hanzehogeschool, het Rijk en de Rabobank zoeken elkaar in verschillende samenstellingen op. Daarbij nemen de gemeenten actief het voortouw en ondersteunt de provincie. Het Rijk heeft een aantal jaren geleden een belangrijke Leegstand in winkelcentrum De Helling, Oude Pekela " Er wordt volop geëxperimenteerd en naar nieuwe, innovatieve oplossingen gezocht." TWEEDELING 35 met de coördinerende zorgverzekeraar - de rijksoverheid is volstrekt afwezig: ze voert niet alleen geen regie, maar toont ook geen enkele belangstelling of betrokkenheid voor deze problematiek -, en een fusie tus- sen twee ziekenhuisgroepen, was die ach - tergestelde lening van de provincie nodig om daarvoor één ziekenhuis in Scheemda terug te bouwen en zo het aantal zieken - huizen in de provincie tenminste op vier te houden. Ook heeft de provincie via subsidiepro - gramma's voor krimp en leef baarheid tien - financiële bijdrage geleverd, maar lijkt zich liever bezig te houden met economisch ster - ke regio's dan met krimpgebieden. Er wordt geëxperimenteerd en er worden onconven - tionele maatregelen genomen. Zo'n onconventionele maatregel besloot de provincie bijvoorbeeld te nemen door een achtergestelde lening van ?10 miljoen te verstrekken voor de nieuwbouw van een ziekenhuis. Eerder had De Ommelander Ziekenhuisgroep besloten de ziekenhui - zen in Delfzijl en Winschoten te sluiten. Na veel bestuurlijk gedoe, scherpe gesprekken 36 tallen miljoenen beschikbaar gesteld voor projecten in de regio. Voor vrijwel al die projecten leveren de betreffende gemeen- ten substantiële cofinanciering. De gefi - nancierde projecten zijn zeer divers: van dorpsfeesten tot complete centrumplan - nen; van verduurzaming van dorpshuizen tot de aankoop van een heel flatgebouw, dat vervolgens wordt gesloopt. Recent is gestart met een (deels revolverend) transi- tiefonds voor de particuliere woningvoor - raad, dat zich richt op sloop, onttrekking, verbetering, verduurzaming en levensloop bestendig maken. De hiervoor beschikbare middelen zijn echter maar een fractie van de ?700 miljoen die tot 2030 nodig is voor het structureel beperken van de leegstand door aanpassing en vernieuwing van de wo - ningvoorraad. Moeilijk uit te leggen De kleine afstand tussen de stad en het krimpende ommeland leidt tot een ambi- gue relatie. Enerzijds zijn in de stad alle essentiële voorzieningen te vinden, ander - zijds 'trekt de stad het platteland leeg'. Een sterke stad is absolute voorwaarde voor de leef baarheid van de provincie, maar het is niet voldoende en het kent zijn voorwaar - den. Het is niet voldoende omdat de leef - baarheid van het ommeland niet alleen af hangt van de bereikbaarheid van grote voorzieningen als ziekenhuizen, maar ook van goed basisonderwijs, winkels voor da - gelijkse boodschappen, huisartsen en ande - re zaken waarvoor vijfentwintig kilometer een te grote afstand is. Het is ook niet vol- doende omdat leegstand en verpaupering in de directe woonomgeving al snel een ste - vige wissel trekken op de leef baarheid. En er zijn voorwaarden. Zo moet de stad in haar ontwikkeling niet alleen rekening houden met de 'stadjers', maar ook met de functies die ze vervult voor de omgeving. De stad is zich dat bewust, al vraagt het veel van een stad die, zoals eerder gemeld, ook binnenstedelijke leef baarheidsproble - men het hoofd moet bieden. De stad moet goed bereikbaar zijn vanuit alle richtingen en voor alle bevolkingsgroepen. Dat stelt bijvoorbeeld eisen aan het openbaar ver - voer die zich in een ijle structuur moeizaam verhouden tot verdienmodellen. Daarom wordt in de regio werk gemaakt van inno - vatieve vervoerssystemen, zoals zelfrijden - de treinen en bussen waarmee de frequen - tie van het openbaar vervoer kan worden verhoogd zonder grote uitbreiding van de infrastructuur. Er wordt gewerkt aan au - tonome fietsoplaadpunten en aan een sys - teem van hubs of ketenknooppunten. Het idee achter de ketenknooppunten is dat ver - schillende vervoerssystemen naadloos op elkaar aansluiten, of gebruikers nou wor - den afgezet door de buurvrouw, op de fiets komen of een combinatie maken van eigen vervoer en (een vernieuwd en comfortabel) openbaar vervoer. Door niet de vervoerssy - stemen maar de gebruiker centraal te stel- len wordt zo de praktische bereikbaarheid van de economische en maatschappelijke toplocaties - binnen het krimpgebied of in de stad - gegarandeerd. Wat goed is voor de stad is goed voor de regio, maar het zou aan de zeventig procent van de Groningers die niet in de stad wonen moeilijk uit te leggen zijn dat een overkoe - pelende overheid (in dit geval de provincie) de leef baarheidsproblemen op het platte - land het hoofd biedt door haar aandacht vooral te richten op de stad, die toch al zo succesvol is. Hoe wezenlijk de rol van de stad ook is, alleen al de fysieke en ruimtelij - ke ingrepen die nodig zijn in de krimpgebie - den zijn zo enorm dat ze niet op hun beloop kunnen worden gelaten en de overheden de honderdduizenden inwoners van de gebie - den niet aan hun lot kunnen overlaten. TWEEDELING 37 Nederland in het klein Het Rijk speelt vooralsnog een bescheiden rol in de krimpgebieden. Daarbij spelen uit- gangspunten als 'gebieden moeten uitgaan van hun eigen kracht' een belangrijke rol, ook al is lang niet altijd duidelijk waar die kracht dan ligt. De potentie van de Eemsha - ven is groot, maar reikt die tot Stadskanaal en Pekela? Ook lijkt het Rijk het vanzelfspre - kend te vinden de aandacht vooral te richten op de economische motor van het land. Het beeld van de krachtige stad Groningen bin - nen het ommeland lijkt een verkleind beeld van de Randstad binnen Nederland. In de Structuurvisie Infrastructuur en Ruim - te signaleert het Rijk de negatieve gevolgen van krimp en stelt vervolgens: 'Dit vraagt inzet van decentrale overheden met indien nodig ondersteuning van het Rijk ten aan - zien van de woningmarkt, het aanbod van voorzieningen en de economische vitaliteit in deze gebieden.' Voor de aanstaande Na - tionale Omgevingsvisie (NOVI) is dat on - voldoende. In 'Nederland in balans' wijzen de krimpprovincies er op dat tussen 2007 en 2012 zo'n ?400 per persoon per jaar werd geïnvesteerd in krachtwijken in de Randstad, terwijl het Rijk ?10 per inwoner per jaar investeert in de bestrijding van de negatieve gevolgen van krimp. Omdat de oplossing die het Rijk biedt in het Actieplan Bevolkingsdaling niet toereikend is voor de regio's, is het nodig dat er een nieuwe visie komt op groei en krimp in Nederland, met bijbehorende investeringsmaatregelen. De krimpprovincies hebben becijferd dat voor versterking van de arbeidsmarkt (?50 mln./ jaar), bereikbaarheid (?85 mln./jaar), sane - ring van de particuliere woningvoorraad (?85 mln./jaar) en voor het saneren van de leegstand in het maatschappelijk vastgoed (?140 mln./jaar) de komende vijftien tot twinti