38 2016/01 S+ROThemaGezonde StadOntwerpgereedschapvoor een gezonde stadJaap KlaarenbeekPosadwww.posad.nlHan DijkPosadwww.posad.nlIn 1950 waren er in Nederland tien keerzoveel kinderen als auto's. Begin jaren2000 was het autobezit gestegen tothet dubbele van het aantal kinderen.1Van de kinderen die opgroeien in eenstedelijke omgeving speelt ??n op devier in zijn vrije tijd nooit of slechtseenmaal per week buiten. En datterwijl de speelwensen van een kindvrij basaal zijn: klimmen en klauteren,fietsen, eigen spelletjes verzinnen enhutten bouwen.2 Hoe kunnen we destad als gezonde leefomgeving voor-stellen, waarin gezonde leefgewoontenworden gestimuleerd?Ruimtelijk ontwerp is slechts ??n vande aspecten die de gezondheid vanmensen be?nvloeden. Het is effectieverom iemand een baan te geven dan eengezonde straat. Hoewel mensen maareen klein deel van de dag in de open-bare ruimte besteden, is dit de plekwaar onder andere sociaal contact enlichamelijke activiteit plaatsvinden. Alsontwerpers kunnen we hier schonereomstandigheden cre?ren, voorwaardenscheppen voor gezond gedrag, en depositieve impact van de omgeving op demenselijke gezondheid maximaliseren.Idee?n over de gezonde stad waaierenuit over een veelheid aan onderwer-pen: van fietsnetwerken, stressre-ductie, vermindering van uitstoot, totstadslandbouw en duurzame energie.Initiatieven staan vaak op zichzelf eninvesteringen zijn meestal beperkt. Ombinnen de huidige stadsontwikkelings-processen en -mechanismen gezond-heid als instrument in te kunnen zetten,is het nodig deze gefragmenteerdebenaderingen samen te brengen. Dedefinities van gezondheid van MachteldHuber3 en de ordeningsprincipes vanLeendert van Bree zorgen voor meerhouvast.4Mensgerichte benaderingToen Posad eind 2014 door het Collegevan Rijksadviseurs gevraagd werd omeen stedenbouwkundige toolbox voorgezonde verstedelijking te ontwik-kelen, besloten we na een rondganglangs experts dat het zinvol zou zijn omuit te gaan van een direct op de mensgerichte benadering van de `GezondeStad'. Op welke manier `maakt' de stadmeer of minder gezonde mensen?Welke stedenbouwkundige ontwerp-instrumenten en interventies kunnenhier direct invloed op uitoefenen? Eengezonde stad staat in deze benade-ring gelijk aan een stad met gezondemensen: hoe gezonder de mensen, hoegezonder de stad.De methodiek die we hiervoor gebruikthebben bestaat uit drie componenten:mens, stad en leefstijl. Elk van dezeonderwerpen is een onafhankelijk on-derzoeksterrein: De component `mens' gaat uit van demedische kennis over de invloed vanomgevingsfactoren op het menselijklichaam. Hiervoor hebben we in sa-menwerking met het RIVM en anderegezondheidsexperts gekeken naar detwintig belangrijkste, in Nederlandvoorkomende ziektes en aandoenin-gen, hun maatschappelijke impacten hoe ze worden be?nvloed door ex-terne factoren (voedsel, geluid, lucht,zicht, sociaal milieu). Deze kennisvanuit de medische wereld hebbenwe samengebracht tot vijf bredeGezonde Geboden: 1) Beweeg genoeg;2) Adem schone lucht; 3) Eet endrink gezond; 4) Krijg voldoendezonlicht (maar niet te veel); 5)Verminder stress. De component `stad'gaat over deruimtelijkecon-text en de invloed die deze heeft opde menselijke gezondheid. Met onderandere TNO hebben we gekeken hoeomgevingsfactoren als luchtkwali-teit of geluid worden veroorzaakt,hoe ze zich gedragen en hoe zebe?nvloed kunnen worden door hetontwerp van de stad. Hieronder val-len alle maatregelen die bijvoorbeeldzorgen voor schonere lucht (minderuitstoot), schoner water en geluids-reductie. De component `leefstijl' bekijkt deinvloed van het gebruik van de stadop de menselijke gezondheid. Eenoudere beweegt volgens andereroutes, op andere tijden en middelsandere modaliteiten dan een jongere.De impact van interventies verschiltdaarmee, afhankelijk van de bevol-kingsgroep. Ook nieuwe technolo-gische ontwikkelingen veranderende manier waarop mensen de stadgebruiken of waarop er beslag opde bestaande ruimte wordt gelegd.Kennis over leefstijl is daarom be-langrijk voor gerichte interventies.Gezonde ontwerpprincipesUit het onderzoek komen tal vanmogelijkheden naar vorenwaarmee ruimtelijkeplanning, ontwerpen programmeringkunnen bijdragenaan de mense-lijke gezondheid.BeschouwdOntwerpgereedschap voor een gezonde stadS+RO 2016/01 39ThemaGezonde StadOntwerpgereedschapvoor een gezonde stadvanuit het menselijk lichaam kunnendeze ontwerpprincipes onder vier ge-nerieke noemers worden geplaatst. Gezond verplaatsen. (Snel)fiets-routes door wijken, in plaats vanlangs drukke, vuile verkeersaders,en shortcuts om fietsgebruik testimuleren, zijn hiervan goede voor-beelden. Naast het hebben van eenbetere luchtkwaliteit, zijn wijkroutesvaak kosteneffectiever en kruisingenhier makkelijker te realiseren, terwijlook de schaal van de wijkstraatmeestal beter past bij de snelheidvan de fietser. Synergie tussen private en publiekeruimte (werk, school, zorg, voorzie-ningen). Een goed voorbeeld hiervoorzijn schoolpleinen. Sinds eind jaren1980 zijn deze meestal omheind omvoorkomen dat kinderen achter debal aan de naastliggende weg oprennen, met alle mogelijke `gezond-heidseffecten' van dien. Vervolgenszijn scholen deze hekken na school-tijd gaan sluiten, waardoor de hoe-veelheid speelruimte voor kinderenin buurten flink verminderd is. Sindskort is er een ontwikkeling gaandeom schoolpleinen open te houdenna schooltijd, en nieuwe pleinen eensterker onderdeel te maken van deopenbare ruimte. Gezonde basisvoorzieningen (drink-water, zorg, informa-tie, voeding).Praktijk-onderzoektoontbijvoorbeeldaan datGezonde verstedelijking JaarbeursUtrecht. Bron: Posadwatertaps in de openbare ruimteervoor kunnen zorgen dat jongerentot veertig procent minder suiker-houdende frisdrank drinken. Publieke ruimte inrichten voorontmoeten, bewegen, recre?ren ensporten. Restgroen biedt aan kinde-ren vaak net die ruimte die ze nodighebben voor hun zelfbedachte spel-letjes. Daarnaast maakt goed ont-worpen openbare ruimte het vooreenzame ouderen makkelijker omzonder verplichting deel te nemenaan het dagelijks leven en anderente kunnen ontmoeten. Eenzaamheidis een onderbelicht gezondheidspro-bleem.De toolbox gezonde verstedelijkingbestaat uit tal van voor de hand lig-gende, basale ingredi?nten die op ditmoment helaas toch in veel projectenworden vergeten. Door de ontwerp-principes toe te passen op een locatie,kunnen specifieke kansen en kwalitei-ten van een plek worden gebruikt omtot een gezond ontwerp voor wijk ofstraat te komen. Als testcase zijn metde gemeente Utrecht de ontwikkeldeidee?n ingezet, om te laten zien welkemeerwaarde de principes van gezondeverstedelijking voor het Jaarbeursge-bied en het Merwedekanaal hebben.De volgende stapDe huidige aandacht voor het onder-werp is een bewijs voor het belang vangoede stedenbouw, en voor slimmeen uitgedachte ontwerpen. Er liggenveel relaties tussen mens, omgeving enleefstijl die nader onderzoek verdienenen tot effectieve aanvullende gezondeontwerpvoorschriften kun-nen leiden. Het themaGezonde Verste-delijking geeftniet alleen demogelijkheid deinteresse voorde stedenbouwen samen-werking metandere disciplines te vergroten, maarook haar maatschappelijke waarde. Enaangezien budgetten om te investerenin ruimtelijke kwaliteit vaak niet breedzijn, biedt de koppeling met gezond-heid kansen om uit andere `potjes' teputten voor ruimtelijke planning enontwerp. Of vanuit een maatschappe-lijk perspectief geschreven: het themaGezonde Verstedelijking stimuleertcross-disciplinaire samenwerking dieresulteert in doelmatiger besteding vanmaatschappelijke middelen en gezon-dere, leefbaardere steden.De toolbox Gezonde Verstedelijking ismeer dan een set principes, het is eenpleidooi om beleidsterreinen en ont-werpers samen te brengen.De bundeling van kennis en kundebrengt het gemeenschappelijk doeldichterbij: een gezonde stad met eenfijn leefklimaat. Noten:1 Bouw, C. en Karsten, L., Stadskinderen:verschillende generaties over de dagelijksestrijd om ruimte, SISWO, Amsterdam, 2004.2 TNS/NIPO 2013.3 `Vermogens als veerkracht (resilience) enhet kunnen voeren van een eigen regie,ontbreken in het huidige concept, terwijldie ook door pati?nten als heel relevantworden ervaren', Machteld A.S. Huber, artsen onderzoeker.4 `Gezondheidsbescherming, gezond-heidsverbetering en welzijn & kwaliteitvan leven', Leendert van Bree, PBL(Planbureau voor de Leefomgeving).Han Dijk is afgestudeerd in de richtingUrbanism aan deTechnische universi-teit Delft en is oprichtend partner vanPosad spatial strategies. Daarnaast is hijdocent stedenbouwkundig ontwerp aande Academie van Bouwkunst in Rotter-dam en gastdocent aan de Academie vanAmsterdam.Jaap Klaarenbeek is projectleider bijPosad, partner van Posad Estrat?giasEspaciais (Brazili?), mede-oprichter vanCasa Local, secretaris van de stichtingStedenbouwNU en eigenaar van UrbanDetectives.