Binnenstad Heerlen42 2015/02 S+ROThemaBinnenstadKracht van cultuurals waardemakerS+RO 2015/02 43ThemaBinnenstadKracht van cultuurals waardemakerFreek LiebrandZelfstandig adviseur stad &leefomgevinginfo@freekliebrand.nlwww.freekliebrand.nlDe foto's bij dit artikel zijn van FreekLiebrandKracht van cultuuralswaardemakerCultuur wordt vaak ingezet als kata-lysator voor gebiedsontwikkelingenen leegstaande panden. Ook nu veelwinkels in de binnenstad leeg komen testaan, biedt cultuur kansen om nieuwewaarde(n) en nieuwe stedelijke plekkente cre?ren. Naast economische motie-ven is de sociaal-culturele benaderingminstens zo belangrijk voor een vitalebinnenstad, stelt Freek Liebrand.Na de gouden jaren van de `creatievestad' waarin geen state-of-the-artmuseum te gek was, blijft ook in econo-misch slechtere tijden cultuur overeindals waardemaker, veelal als katalysatorin stilgevallen gebiedsontwikkelingenof als (tijdelijke) invulling van leeg-staande panden. Het belang van eenrijk cultureel klimaat voor de vitali-teit van binnensteden wordt al breedonderkend. Maar juist nu de winkel-functie onder druk staat, biedt cultuuropnieuw ontwikkelkansen. De vraag isechter welke rol culturele voorzienin-gen en praktijken daar precies in spelenen wat de overheid met afnemendeinvesteringsmogelijkheden daarin kanbetekenen. De heersende economisch-instrumentele benadering moet wor-den verbreed naar een sociaal-culturelebenadering met aandacht voor dewaarde van een breed repertoire aanvrijetijdvoorzieningen als `instrument'voor sociaal-ruimtelijke binding vancreatievelingen en bewoners aan huneigen stad.HerontdektDe binnenstad is herontdekt alscentrum voor vrijetijd, consumptieen cultuur. Na een periode van vervalontstond er rond de jaren 1980 nieuweaandacht voor het historisch erfgoeden brachten krakers en studentennieuw leven in de vergane glorie vanweleer. Stond het erfgoed eerst nog inde weg van vooruitgang en moderni-teit, nu begon men het langzaam maarzeker te waarderen als een aangename,karaktervolle omgeving voor recreatieen vertier. De meerwaarde van cultuuren erfgoed voor stedelijke ontwikkelingdrong daarom ook door tot beleidsma-kers. Musea, evenementen en hippewaterfrontontwikkelingen werden eenideaal middel om een stad beter op dekaart te zetten.De culturele dimensie van smaak,emotie, beleving, identiteit en verhaal issindsdien cruciaal voor de vitaliteit vanbinnensteden.1 Steden die dat missenhebben de grootste moeite om bezoe-kers aan te trekken. Cultuurtoeristen,citytrippers, dagjesmensen en het win-kelend publiek zoeken een aantrekkelijkaanbod en decor voor culturele con-sumptie. Daarom is cultuur doelbewustals middel ingezet om de aantrekkings-kracht van binnensteden te verster-ken. De interpretatie van cultuur looptdaarbij uiteen van traditionele kunst& cultuur tot creatieve industrie enevenementen. Ook ruimtelijke ingrepenzoals het teruggraven van grachtenpassen in dit repertoire.Maar de tijden zijn flink veranderd.Sinds de crisis rept bijna niemand meerover Richard Florida, kampen binnen-steden met leegstand, heeft de detail-handel het moeilijk en is het grote gelddat Bilbao een Guggenheim en Heerleneen Glaspaleis bracht is er vaak nietmeer. Grootschalige sloop en nieuw-bouw maken plaats voor selectiviteiten hergebruik, met aandacht voor dekwaliteit van het bestaande. Er is meerruimte voor initiatief uit de samenle-ving. Op cultuur wordt in toenemendemate bezuinigd en de sector wordtuitgedaagd zelf ondernemerschap tetonen en nieuwe winstgevende arran-gementen te ontwikkelen. Tegelijkertijdis beleving belangrijker dan ooit voor devitaliteit van binnensteden. ZZP-ers encultureel ondernemers hebben behoef-te aan bijzondere ontmoetingsruimtesen flexibele werkplekken. Koffieten-tjes, pop-up winkels en markthallenverkopen eerlijke koffie, zelfgebrouwenbier en authentieke streekproducten.Sprekende voorbeelden zijn de pop-updaktuin Roof Garden in Arnhem en deambachtelijke versmarkt Fenix FoodFactory in een oud pakhuis in Rotter-dam. Alles draait om een authentiekebeleving, waarin de producten puur enecht moeten zijn, en het decor rauw,industrieel en historisch. >>Kracht van cultuuralswaardemaker44 2015/02 S+ROThemaBinnenstadKracht van cultuurals waardemakerWaarde kunst en cultuurCultuur is een lastig begrip omdat hetzich leent voor meerdere betekenissen.Het omvat zowel het tastbare aanbodaan uitingen en voorzieningen alsookhet ongrijpbare geheel aan socialewaarden, idee?n en gedragingen. Beideinterpretaties zijn relevant, maar latenzich niet even makkelijk instrumenteelvangen. Er zijn grofweg vier rollen teonderscheiden van kunst en cultuur alseconomisch instrument: Culturele voorzieningen als vesti-gingsfactor voor de creatieve klasse; kunst, cultuur en de creatieve stadals toeristisch product; de kracht van kunst en cultuur alswaardemaker in gebiedsontwikke-ling; de creatieve industrie als banen-motor op zichzelf en in relatie totandere bedrijvigheid.Kunst-, cultuur- en vrijetijdsvoorzie-ningen zijn een belangrijke vestigings-factor voor de zogenoemde `creatieveklasse'. Zij gaan wonen op hippe plekkenwaar zij hun hoge salarissen kunnenuitgeven aan kunst, design, voorstellin-gen en exclusieve horeca. De heersendegedachte daarbij is dat werknemerskiezen waar zij willen wonen en datwerkgevers hierop volgen. Maar hetbelang van een aantrekkelijk vrijetijds-klimaat moet breder worden gezien dansec culturele voorzieningen. Het gaatom winkels, theaters, popzalen, sap- enkoffiebars maar ook om recreatievemogelijkheden rondom groen en water.De voorzieningen dus die de vrije-tijdsbesteding van de creatieve klassemogelijk maken.Tevens zijn culturele voorzieningenbelangrijk in het aantrekken van dag-jesmensen en toeristen. Flagship museazetten steden op de kaart en een imagoals creatieve stad of erfgoedstad zorgtvoor een toestroom aan bezoekers.Stedentrips zijn enorm toegenomen enhet stedelijk toerisme is sterk gelinktaan kunst en cultuur. Deze toestroomvan bezoekers aan culturele voorzie-ningen genereert extra bestedingen inde detailhandel en horeca. Veel mensencombineren hun bezoek aan cultureleinstellingen met een bezoek aan caf?s,restaurants, hotels en winkels.Het belang van kunst en cultuur voorgebiedsontwikkeling is bekend sindsZukin (1989)3 beschreef hoe kunste-naars gingen wonen in oude stads- enindustriewijken en een enorme waar-deontwikkeling op gang brachten. Ditproces van gentrification is sindsdien intoenemende mate ook instrumenteelingezet door beleidsmakers en plannersom middels culturele programmeringwaarde te ontwikkelen in leegstaandvastgoed en vervallen gebieden. In dehuidige vastgoedmarkt in binnenste-den lijkt deze weg weer volop nieuwekansen te bieden.Minder relevant in dit kader is dat deculturele en creatieve industrie opzichzelf een belangrijke industrie endaarmee banenmotor is. Tevens is decreatieve industrie van belang voor an-dere bedrijvigheid, als leverancier vantoegevoegde waarde zoals grafischevormgeving en reclame.En ook in meer filosofische zin is cul-tuur een `waardemaker'. Cultuur heeftde kracht om betekenissen aan een plekte geven en betekenissen van een plekte veranderen. Cultuur kan een plek`openen', herdefini?ren, trots en bindingcre?ren en mensen plekken eigen latenmaken. Zo bezien is cultuur dus eenideaal instrument om iets `beter' temaken. Tegelijkertijd kan cultuur ookmensen ontvreemden van een plekdoordat die een betekenis krijgt dieniet de hunne is, of die niet toegankelijkvoor hen is.Kansrijke instrumentenen praktijkenIn het huidige economische klimaatin binnensteden zie ik drie kansrijkeen samenhangende lijnen om cultuureen waardevolle instrumentele plek tegeven in de ontwikkeling van binnen-steden: Van flagship projecten naar klein-schalige hybride combinatiesGrootschalige niche-gerichte cul-turele voorzieningen zoals flagshipmusea en cultuurpaleizen kun-nen een significante impuls aan delokale economie geven en dus eeneffectief beleidsinstrument vor-men.4 Dit effect is echter geenszinsvanzelfsprekend en kent een grootafbreukrisico. Bovendien ontbre-ken de investeringsmogelijkhedentegenwoordig om deze projecten tefinancieren. Het economisch klimaatin binnensteden biedt meer kansenvoor kleinschalige hybride combina-ties tussen cultuur, horeca en retail.Dergelijke voorzieningen dragen bijaan een karakteristieke lokale sfeeren een innovatief cultureel klimaat.De rol van de overheid bij dit soortinitiatieven is bescheiden, maarniet onbelangrijk: het scheppen vanrandvoorwaarden in regelgeving enbeschikbare ruimtes.5 Van een focus op hardware naar eenfocus op software en orgwareIn plaats van grootschalige inves-teringen in de hardware ontstaater meer aandacht voor de softwareen orgware en dus de cultureleprogrammering van de binnenstad.Leegstaande winkelpanden biedenruimte voor kleine, tijdelijke cultureleinitiatieven. Evenementen kunnenhernieuwde aandacht genererenvoor een plek doordat zij een ruimtetijdelijk voorzien van programmeringen nieuwe betekenissen en vervullenzo een belangrijke rol in `placemaking'zonder dat daar megalomane inves-teringen mee gemoeid zijn.6 Almelo iszo'n stad die na een jarenlange focusop fysieke ingrepen door gebrek aaninvesteringsmogelijkheden zoektnaar mogelijkheden in de softwareen orgware. De stad heeft gemerktS+RO 2015/02 45ThemaBinnenstadKracht van cultuurals waardemakerdat via culturele evenementenmensen ge?nteresseerd raken in eenplek en daardoor kansen ontstaanvoor nieuwe investeringen. Nu willenculturele instellingen in de stad mid-dels evenementen, dependances entijdelijke initiatieven programmeringgaan brengen in het met leegstandkampende stadshart. Van een economisch-instrumentelebenadering naar een meer sociaal-cultureel benaderingDe heersende economisch-instru-mentele benadering gericht ophet cre?ren van een aantrekkelijkvrijetijdsklimaat als `lokkertje' voorde creatieve klasse heeft te weinigaandacht voor de sociaal-culturelewaarde van dergelijke plekken.7Vrijetijdsvoorzieningen zoals cul-turele instellingen, maar juist ookparken en terrassen zijn belang-rijke ontmoetingsplekken. In dezevrijetijdsvoorzieningen onderhoudenmensen de sociale contacten waar-mee ook de ruimtelijke binding aaneen stad ontstaat. Daarom is aan-dacht nodig voor het vormgeven vanvrijetijdsvoorzieningen, waaronderde openbare ruimte, als inclusieveontmoetingsplekken die zorgen voordeze sociale en ruimtelijke binding.Ook Currid (2009)8 onderschrijfthet belang van ontmoeting, socialenetwerken en ruimtelijke binding,maar dan specifiek voor kunstenaarsen cultuurmakers. Stedelijke plan-ners die kunst en cultuur zien alsinstrument voor (binnen)stedelijkeontwikkeling doen er goed aan om teinvesteren in dit informele culturelenetwerk van creatievelingen en hetversterken en behouden van de plek-ken waar dit netwerk ontstaat.Aantrekkelijk repertoireDeze kansrijke instrumenten en prak-tijken laten een veranderende focuszien van de heersende interpretatievan Florida's Rise of the Creative Class(2002) naar een herwaardering vanJane Jacobs' The Death and Live ofGreat American Cities (1961). Centralewoorden daarin zijn street-level culture,placemaking, cultureel ondernemer-schap, tijdelijke bottom-up initiatievenen aansluiten op bestaande kwaliteitenen netwerken. Dat reikt verder dan debinnenstad als opgepoetst toeristischproduct of investeren in subsidie-verslindende theaters en musea. Hetgaat veel meer om een aantrekkelijkrepertoire aan winkels, pleinen, caf?s,parken, nachtleven en vooral het daar-bij horende culturele klimaat van men-sen die de binnenstad gebruiken, hunsociale netwerken en hun binding metde stad. Juist in de samenkomst vanmensen ontstaat betekenis, waardeen innovatie. Vrijetijdsvoorzieningenin de binnenstad bieden daarvoor eenbelangrijke plek.In dit speelveld is mijn advies aan be-leidsmakers en planners: Investeer in een breed repertoire aanvrijetijdsvoorzieningen als ontmoe-tingsplek en zie de openbare ruimteals onderdeel daarvan. Met name inde openbare ruimte kan de over-heid een rol als investeerder blijvenoppakken en middels waardestijgingvastgoedeigenaren betrekken bij deontwikkeling van de binnenstad. Bied ruimte aan nieuwe conceptenvan jonge culturele ondernemers.Nieuwe arrangementen in de binnen-stad waarbij horeca, retail en cultuursteeds meer met elkaar vermengen,lopen nog tegen traditionele schot-ten tussen sectoren aan. Het ver-ruimen van regelgeving zal bijdragenaan meer diversiteit en innovatie eneen aantrekkelijke binnenstad. Door te investeren in cultuur- envrijetijdsvoorzieningen als ontmoe-tingsplek, door ruimte te bieden aannieuwe concepten en door kansente bieden in leegstaand vastgoedmet afspraken over de verdeling vande waardeontwikkeling daarvan,versterk en behoud je de sociaal-ruimtelijke binding van creatieve-lingen aan de stad en kunnen zij vanduurzame waarde zijn. Noten1 Mommaas, H., `De culturalisering vanstad en land', in: Stedebouw & RuimtelijkeOrdening, nummer 5, 2000, pp. 7-12.2 Zie o.a. Currid, E., `Bohemia as Subculture;"Bohemia" as industry ? Art, Culture, andEconomic Development', in: Journal ofPlanning Literature, volume 23, number 4,2009, pp. 368-382.3 Zukin, S., Loft Living: Culture and capital inurban change, 1989.4 Zie o.a. Kloosterman, R., `Cultuurpaleis ofalternatief podium? Culturele planninggevierendeeld en gewogen', in: Schrijvers,E.; Keizer, A. en Engbersen, G. (red.), Cultuurherwaarderen, Wetenschappelijke Raadvoor het Regeringsbeleid, 2015.5 Zie o.a. Kloosterman, R., `Cultuurpaleis ofalternatief podium? Culturele planninggevierendeeld en gewogen', in: Schrijvers,E.; Keizer, A. en Engbersen, G. (red.), Cultuurherwaarderen, Wetenschappelijke Raadvoor het Regeringsbeleid, 2015.6 Richards, G., Placemaking and events inthe network society, 2015 https://www.academia.edu/11351579/Placemaking_and_events_in_the_network_society7 Boom, N. van, `De aantrekkingskracht vaneen kroeg', in: MMNieuws, 2014 #4.8 Currid, E., `Bohemia as Subculture;"Bohemia" as industry ? Art, Culture, andEconomic Development', in: Journal ofPlanning Literature, volume 23, number 4,2009, pp. 368-382.De auteur wil graag Nienke van Boom,Kris Oosting en Marc Veldman bedankenvoor het meedenken.Freek Liebrand is zelfstandig adviseurstad & leefomgeving en werkt aan di-verse ruimtelijke en sociale vraagstukkenin de stad en daarbuiten. Hij studeerdestadsgeografie en European Urban Cultu-res en studeerde af op authenticiteit entoeristisch-historische binnensteden.