1
Auteurs: Maurice Reinink, Patricia Kooij, Rebecca van Nie
en Renate Schultz | 8 maart 2021
19 januari 2021 Op d eze dag stond de Tweede Kamer
stil bij de kinderopvangtoeslagaffaire . Het kabinet trad
af naar aanleiding van het rapport van de
Parlementaire Ondervragingscommissie
Kinderopvangtoeslag. De algehele conclusie van het
onderzoek was dat door harde regelgeving,
voor ingenomen handelen, het ontbreken van de
menselijke maat en door geen gehoor te geven aan
noodsignalen, tienduizenden ouders en kinderen hun
leven hebben zien veranderen in een moeras van
ellende. Door het aftreden neemt het kabinet de
ultieme politieke ve rantwoordelijkheid.
Dit , de kinderopvang toeslag affaire, had nooit mogen
gebeuren , zo stond in de excuusbrief van premier
Rutte (VVD) . In het debat wat daarop volgde , vonden
vrijwel alle woordvoerders dat de Kamer aan
zelfreflectie moet doen. Wat kunnen we concreet
beter doen , vraag t Van der Staaij (SGP) zich hardop af .
We moeten misschien wat minder op de actualiteiten
reageren en ons wat meer bezighouden met
wetgeving en fundamentele debatten, aldus Dijkhoff
(VVD ). Naast het falende beleid , stond de
informatievoorziening aan de Tweede Kamer ter
discussie. De Kamer heeft jarenlang geworsteld met
het bo ven water krijgen van informatie. In de
toekomst moet de kamer beter geïnformeerd worden
besluit Rutte.
Hoewel de kinderopvangtoeslagaffaire e en andere
casus is dan die waar we in dit artikel bij stil staan ,
mogen we ons wel afvragen hoe er op de thema's
Ruimte en Wonen de afgelopen jaren is gehandeld. Is
het op deze thema's ook noodzakelijk om te
reflecteren? Hoe hebben de afgelopen kabinet ten op
dit dossier gehandeld?
Welke lessen kunnen we trekken en wat beloven de
politieke partijen voor de komende vier jaar? Zijn
beloftes voor de komende vier jaar voldoende of
moeten we veel verder vooruitkijken? Heeft de
politiek de kiezers in de kou laten staan?
Waar staan we nu?
De woningmarkt en de energietransitie (die
voortvloeit uit klimaatbeleid) lijken , naast COVID -19,
Afgelopen november werd ons, studenten van de MUAD,
gevraagd een analyse te maken van de verkiezingsprogramma's
en deze te onderzoeken op consistentie én politieke - en
praktische haalbaarheid. Een mooie uitdaging voor ons als
professionals en tevens studenten van de Master of Urban and
Area Development (MUAD). Rob van Hilten publiceerde
afgelopen december al het artikel `Gewenst, Noodzakelijk,
Waarschijnlijk? ' met een vergelijkende analyse van de
standpunten van politieke part ijen over ruimtelijk beleid en
woonbeleid . In dit artikel gaan we dieper in op de
verkiezingsprogramma's.
We selecteerden op basis van een aantal criteria de
partijprogramma's van CDA, ChristenUnie, D66, GroenLinks,
PvdA, Partij voor de Dieren, SGP, S P en de VVD om te analyseren.
Ondertussen welde de brede maatschappelijke interesse voor de
verkiezingen en bijbehorende urgente thema's aan.
Wij, en u waarschijnlijk ook, kon den op diverse platforms en
media ons tegoed doen aan de vele boeiende artikelen, in zichten
en analyses die werden gemaakt, over hoe het nu toch verder
moet met de ruimtelijke ordening en de woningmarkt in
Nederland.
Want er is wat aan de hand: Woningnood, stikstofcrisis , en
boerenprotesten. Geen windmolens in mijn achtertuin maar wel
bij iemand anders voor de deur? Verhuurderheffing schrappen
of toch niet? Geen kernenergie of toch wel? Te veel regels? Te
weinig sturing? De lijst is lang én boeiend.
We gingen in gesprek met Daniel Koerhuis (VVD), Henk Nijboer
(PvdA) , Jessica van Eijs (D66) , Julius Terpstra (CDA), Paul
Smeulders (GroenLinks), en Sandra Beck erman (SP) over de door
hun partij gepubliceerde (concept) verkiezingsprogramma's. Ook
spraken we met Co Verdaas (Hoogleraar Gebiedsontwikkeling TU
Delft), Hans Leeflang (Adviseur rui mtelijke activering en VINEX
architect) en Hugo Priemus (emeritus hoogleraar
Systeeminnovatie Ruimtelijke Ordening TU Delft). Gaandeweg
ons onderzoek zijn wij ons een aantal zaken gaan realiseren.
Waarheidsvinding, de kennis van de werkelijkheid , is onmisb aar
om uitspraken te kunnen doen over de 'zinnigheid' van
standpunten in de verkiezingsprogramma's en standpunten van
fractiespecialisten en experts.
De kennis en standpunten die zij met ons deelden, bevatten 'ik -
of-wij -sporen'. Begrijpelijk want iedereen kijkt door de bril van
de eigen werkelijkheid. Wij hebben ons in deze korte periode
geen beeld van de complete en objectieve werkelijkheid kunnen
vormen. Wel hebben we door waarnemen (het lezen van de
verkiezingsprogramma's en de interviews) een beeld ku nnen
vormen van hun waarheid.
Deze waarheden en visies plaatsen we in dit artikel in
perspectief. Zeker nu, nu er weemoedig lijkt te worden
terugverlangd naar een Ministerie van Ruimtelijke Ordening en
er met een wijzend vingertje gewezen lijkt te worden naar het
gevoerde neoliberale beleid onder de kabinetten van Rutte. Was
het vroeger dan allemaal beter? Zijn we in staat om te leren van
het verleden? Wat is het nut van reflectie en hoe doen we daar
ons voordeel mee? Kunnen we ons een beeld vormen van de
gewenste toekomst en ons beleid daarop baseren?
Haagse zelfreflectie ook nodig voor de Ruimtelijke Ordening en Woonbeleid?
2
vooralsnog urgente thema's in politiek Den :aag te
zijn.
De geanalyseerde partijen zijn het bijna allemaal eens
dat er meer, betaa lbare en ook duurzame re woningen
moeten worden gebouwd en dat we gehoor moeten
geven aan het klimaatakkoord van Parijs . Over de
manier waarop dat moet gebeuren, verschillen de
meningen sterk.
Voormalig minister van Veldhoven (D66) geeft in het
Kamerdebat van 19 februari 2020 toe dat er sprake is
van een cris is op de woningmarkt. Het huidige
woningtekort is inmiddels opgelopen naar 3,2
procent, w at neerkomt op een tekort van circa
331.000 woningen.
Nederland loopt ver achter met de klimaatdoelen
blijkt uit een doorrekening van het PBL in 2020. De
Raad van State uit zich buitengewoon kritisch over de
daadkracht vanuit Den Haag. De uitvoerbaarheid van
de wettelijke basis van de klimaatmaatregelen zijn
discutabel . Wetten en regelgeving lijken niet goed op
elkaar aan te sluiten en er is onvoldoende samenhang
tussen de plannen en wetten .
Hoe zijn we in deze situatie terechtgekomen?
Tijdens Rutte II was er nog sprake van een
jubelstemming over de woningmarkt. Voormalig
minister Blok (VVD ) van Wonen was in opperbeste
stemming toen hij in een interview in het Financieel
Dagblad aangaf dat hij de eerste VVD'er was die een
heel ministerie heeft laten verdwijnen. Zijn
portefeuille keerde onder Rutte III niet terug. Verder
kampte Nederland ook met de naweeën van de
financiële crisis waardoor er ingezet werd op een fors
bezuinigingsbeleid. Verdaas vat dit in het interview
mooi samen door te zeggen: "Men dacht dat
Nederland wel zo'n beetje af was".
Door onder andere de invoering van de
verhuurde rheffing en de verkoop van sociale
huurwoningen aan 'buitenlandse' opkopers, zou het
allemaal wel goed komen. Toch opvallend is dat , nog
geen drie jaar later, tijdens het kabinet Rutte III de
woningmarkt lang niet zo optimaal functioneert, als
aanvankelijk werd gedacht.
Op 19 februari 2020 sprak het kabinet af jaarlijks
75.000 woningen te bouwen. Een meerderheid van de
Kamer wil van de verhuurderheffing af. En een aantal
partijen ziet de oplossing in de vorming van een nieuw
ministerie, of de herinvoering van het oude ministerie
van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieu.
De minister geeft in het debat van 19 februari aan dat
dit een vraag is voor een volgend kabinet.
Verdaas en Associate Professor Tom Daamen van de
TU Delft zien de belangstellin g voor de ruimtelijke
ontwikkeling vanuit Den Haag sinds 2019 snel
toenemen. Op 2 juli 2020 nam minister Ollongren
(D66) de publicatie 'Nieuw Sturingsconcept voor de
inrichting van Nederland ' in ontvangst. Deze publicatie
is onder andere een pleidooi voor een regionale
investeringsagenda en de bundeling van publieke - en
private investeringen in regionaal perspectief .
Volgens De Zeeuw en Verdaas is een nieuwe manier
van sturen noodzakelijk. D e woningbouwopgave, de
energietransitie, mobiliteit, de toekomst van het
landelijk gebied, duurzame economische groei en
klimaatadaptie vragen om een samenhangende
aanpak . In de afgelopen jaren is de samenhangende
landelijke aanpak en de regie vanuit het R ijk naar de
achtergrond verdwenen. Minister Ollongren geeft toe
dat er meer samenhang tussen de verschillende
ruimtelijke vraagstukken en de bestuurlijke inrichting
moet komen.
Op 2 april 2020 stuurde de minister een brief aan de
Tweede Kamer met de boods chap; de ruimte is
schaars, niet alles kan en niet alles kan overal . In de
brief werd een aanscherping van de Nationale
Omgevingsvisie ( NOVI ) aangekondigd en werd
opgeroepen om meer sturing te geven aan de
ruimtelijke inrichting van ons land. Tóch worden d e
belangrijke politieke besluiten over een serieuze
hervorming van het ruimtelijk beleid naar het
volgende kabinet doorgeschoven. Nu het kabinet
demissionair is, hoeven we helemaal niet meer te
rekenen op acties .
De verkiezingsprogramma's zijn ambitieus maar ook
onzeker. Uiteindelijk moet er in de komende coalitie
periode wederom onderhandeld worden en is het
maar de vraag wat er van al die ambities terecht gaat
komen. Daarnaast is de vraag of je in vier jaar tijd
structurele veranderingen k unt doorvoeren en of dat
nodig is. Indien de huidige coalitie wordt doorgezet ,
lijkt het lastig te worden om echt drastische
veranderingen teweeg te brengen . De partijen liggen
namelijk op een aantal essentiële punten sterk uit
elkaar.
3
Waarom blijft het moeilijk o m vraag en aanbod op
elkaar af te stemmen ?
Trouw (2020) schetst samen met experts, op het
gebied van de woningmarkt, vier punten die tot het
tekort aan woningen hebben geleid.
(1) De prognoses van de bevolkingsgroei en de
benodigde aantal woningen klopten niet.
Huishoudens worden onder andere kleiner waardoor
de prognoses steeds bijgesteld moeten worden.
(2) De bankencrisis van 2008 zette de economische
groei jarenlang zwaar onder druk. Bouwbedrijven
vielen massaal om e n circa 50.000 bouwvakkers
zochten ander werk. Het tekort is nog steeds niet
opgelost. Het tekort aan personeel en materialen
veroorzaakt vervolgens hoge bouwkosten. Na de
bankencrisis gingen mensen massaal op zoek naar een
koopwoning , daalde de hypotheekr ente fors en nam
de vraag enorm toe, wat samen tot een forse
prijsstijging leidde.
(3) De woningcorporaties werden in een hoek gedrukt.
Mede door de verhuurderheffing liep de bouw van
woningen snel terug. Juist in cris istijden zouden
woningcorporaties moeten zorgen voor het op peil
houden van de productie en de bijkomende
werkgelegenheid.
(4) De laatste en voornaamste oorzaak van de
onbalans in vraag en aanbod is dat het Rijk zich heeft
teruggetrokken, besluiten de expe rts. Veel
beslissingen liet Den Haag over aan de gemeenten en
provincies. Grote aanwijzingslocaties, zoals de VINEX
wijken, behoren onder het neoliberale beleid tot het
verleden.
Maar waren dat de enige redenen dat de
woningbouwproductie afnam?
De woning nood is sind s de Tweede Wereldoorlog
nooit helemaal opgelost . Het tekort staat nu op het
hoogste niveau sinds de Tweede Wereldoorlog. Om
daar voornamelijk het neoliberale beleid van de
afgelopen jaren voor aan te wijzen , is te makkelijk.
Onvoldoende regie vanuit het rijk op de uitvoering van
afspraken over klimaat en milieu leidde o.a. tot de
stikstofcrisis en de PFAS -crisis waardoor
bouwprojecten kwamen stil te liggen en
participatietrajecten vast liepen . Toen bleek ook dat
de be nodig de te doorlopen p roce dures en regelgeving
niet goed aansloten op de veranderde beleidskaders.
Bovendien was ook niet goed nagedacht over de
ruimtelijke gevolgen van de energietransitie . Tel dat
bij elkaar op en het is niet zo gek dat het realiseren van
een woningbouwproject tegenwoordig behoorlijk
lastig kan zijn.
Wat tekenend lijkt voor de aanpak van het afgelopen
Kabinet, is de manier waarop ze problemen willen
oplossen. In plaats van te zoeken naar structurele
oplossingen werd er meestal een 'maas' in de wet
gevonden.
Een duidelijk voorbeeld is de verlaging van de
maximum snelheid op de autosnelwegen, zodat de
woningbouw weer door kon gaan. De nieuwe
maximumsnelheid wordt vervolgens niet of nauwelijks
gehandhaafd. Er wordt vooral op nationaal niveau in
theorie 'stikstof' gecompenseerd. Terwijl het
onderliggend systeem niet wordt aangepakt. Leeflang
onderschrijft dit fenomeen en noemt het een
boekhoudkundige truc. Als de cijfers kloppen dan
kunnen we weer door.
Terug naar nu
De verkiezingen staan voor d e deur, dé tijd om de
politieke ideologie en de concrete standpunten aan
het 'volk' te verkondigen. :oe denken de politieke
partijen het woningtekort op te lossen en de
energietransitie door te voeren? Hoe zorgen ze ervoor
dat het niet alleen bij beloftes en mooie woorden
blijft?
Wat we in ieder geval kunnen noteren, is dat stedelijke
ontwikkeling en landschapsontwikkeling in de
breedste zin van het woord weer prominent op de
agenda staa n! Dat is in ieder geval goed nieuws .
Verstedelijking en lange termi jn regie
Door onze analyse en de afgenomen interviews
voorafgaand aan dit artikel, kwamen wij tot zes
focusthema's.
1) Strijd om ruimte met focus op
woningbouwvolume en locatie;
2) Sociaal huurbeleid met focus op
verhuurderheffing;
3) Regio's en verstedelijking;
4) Energietransitie;
5) Circulariteit ;
6) Regievoering en inrichting van ons ambtelij k
apparaat.
:et is nodeloos te zeggen dat alle focusthema's
onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn.
4
Juist om focus te bieden in dit artikel, werken wij niet
alle opgaven uit. De e erste drie, en de laatste, staan
centraal in dit artikel waarbij we kijken of Den Haag
reflectieve lessen uit het verleden kan halen die
waardevol zijn voor de toekomst.
Juíst omdat ruimtelijke ordening zoveel meer is dan
alleen de invulling van ruimte en nauw samenhangt
met beleid en uitvoering op thema's als landbouw,
natuur, energietransitie en klimaatbeleid, bespreken
wij de strijd om de ruimte door de bril van de
woonopgave en bijbehorende uitdagingen .
Uit onze analyse en uit de interviews kwamen voo ral
twee thema's naar voren die de gemoederen bezig
houden, zowel bij de experts als de politici. Dat is
enerzijds het vraagstuk over verstedelijking; waar
gaan we bouwen en waar niet? En anderzijds het
vraagstuk over de regievorming op ruimtelijke
ordenin g en de noodzaak om tot een meer integrale
en lange termijnvisie te komen.
Deze twee thema's houden nauw verband met elkaar,
mogelijk is er zelfs een causaal verband. Is gebrek op
het ene front niet juist het gevolg van gebrek op het
andere front? Dit is de reden dat wij in dit artikel deze
twee thema's centraal stellen.
Marktwerking het probleem voor het vastlopen van
de woning markt en onbetaalbare woningen?
Veel voornamelijk links georiënteerde partijen en zelfs
de gematigde rechtse partijen geven de marktwerking
de schuld van het oplopende tekort en van de
onbetaalbare woningen. Maar is dit een mooie term
om je als 'oppositiepartij ' van het huidige liberale blok
te onderscheiden, of zit er ook een kern van waarheid
in?
De SP ziet de vrije marktwe rking als één van de
belangrijkste oorzaken van de stijgende prijzen en de
afnemende productie. De decentralisatie,
zelfregulering en marktwerking van de afgelopen jaren
heeft niet gebracht als wat men er van had verwacht,
aldus de SP.
In een initiatiefn ota van GroenLinks worden een
aantal concrete voorstellen ingebracht om de vrije
marktwerking uit de volkshuisvesting te halen .
Trouw schetst een aantal reflecterende lessen over de
marktwerking. Les één is dat de overheid altijd met
een visie en beleid m oeten komen. Les twee is dat de
politiek niet zo goed is in langetermijndenken, omdat
de nieuwe verkiezingen de stip op de horizon zijn.
Decentralisatie is de laatste jaren het antwoord. Op
decentraal niveau is de prioriteit voor wonen groot en
wordt de st eun vanuit de Rijksoverheid vaak gemist.
De derde les is dat de politieke prioriteit en de
organisatiekracht om het woonprobleem op te lossen
lijkt te ontbreken.
De lessen die Trouw schetst , zijn boeiend. Heeft de
overheid een duidelijke visie en beleid op de actuele
thema's? =s de politiek wel in staat om voor de lange
termijn beleid te ontwikkelen, als de politieke termijn
'slechts' vier jaar bedraagt? Wat is de reden dat de
decentrale over heden zich alleen voelen staan? Welke
lessen kan Den Haag trekken? Wordt er in dit dossier
ook teveel op de actualiteiten gereageerd en minder
op de fundamentele vraagstukken?
Kunnen we wel van marktwerking op de
woningmarkt spreken?
In ons land is de wo ning markt net als in de meeste
westerse economieën gereguleerd. Zo kennen we in
Nederland hypotheekregels, hebben we
bestemmingsplannen, vergunningaanvragen, een
bouwbesluit en vele andere vormen van regulering.
Al deze regels zijn vastgelegd in wetten.
Er is al decennia een golfbeweging tussen regulering
en marktwerking te bespeuren . De
verkiezingsprogramma's tonen veel trekjes van een
drang naar meer regulering en sturing. Na vijftien jaar
'marktwerking en liberaal beleid' is het wel mooi
geweest. T ijd voor meer regulering , lijkt het devies te
zijn .
Eerherstel van woningcorporaties de sleutel tot
succes?
Veel politieke partijen zien voor de woningcorporatie s
een belangrijke rol weggelegd voor het bouwen van
voldoende, kwalitatieve , duurzam e en betaalbare
woningen. Het afschaffen , of wijzigen van de
verhuurderheffing zou corporaties weer in staat
moeten stellen om meer te kunnen bouwen.
Smeulders (GroenLinks) wil de afschaffing van de
verhuurderheffing tevens inzetten als
investeringsfonds om de woningvoorraad van
corporaties te verduurzamen. De PVDA, CDA, D66 en
SGP zien in de corporaties ook de organisatie s om
5
meer voor de middengroep en te bouwen. Hierdoor
hebben mensen ook de keuze om betaalbaar te huren
bij iemand die geen winstoogmerk h eeft.
De SP gaat een stap verder. De woningcorporatie komt
deels in handen van de huurders. Huurders krijgen
meer zeggenschap over hun eigen leef - en
woonomgeving, zo staat in het
verkiezingsprogramma. Beckerman (SP) licht in een
interview toe dat die vis ie op corporaties breder en
genuanceerder ligt. De corporatie komt niet letterlijk
in handen van de huurders; het is bedoeld als een
democratiseringsbeweging. Ook mogen corporaties
wat de SP betreft middenhuur gaan aanbieden.
Daardoor krijgen de wijken een diverse samenstelling
van bewoners, wat bijdraagt aan de leefbaarheid. Op
dit laatste punt is GroenLinks het eens met de SP. Deze
vorm van sturing op kwaliteit van de leefomgeving en
wijksamenstelling is wat de SP betreft een voorwaarde
om meer zeggenscha p bij huurders neer te leggen.
De verhuurderheffing wordt door veel partijen gezien
als een instrument om op woningbouwproductie , en
voor sommige partijen ook op verduurzaming , van de
bestaande woningvoorraad te sturen.
Het afschaffen van de heffing kan op veel bijval van
experts rekenen. Zo is Priemus buitengewoon kritisch
op het huidige beleid. De verhuurderheffing ziet hij als
één van de ergste punten uit het huidige beleid en ziet
de heffing dan ook graag zo snel moge lijk verdwijnen.
Ook Leeflang denkt dat corporaties en coöperaties
voor de toekomst belangrijk zijn. Geef de corporaties
weer een belangrijkere rol, ook in de maatschappelijke
doelen en zorg voor gedeeld eigendom richting de
toekomst, aldus Leeflang. Tegel ijkertijd moeten we
wel oppassen dat het Rijk niet de enige organisatie
voor uitvoering is, zo stelt hij.
Verdaas ziet de verhuurderheffing als een soort straf
die destijds uiteraard een ratio had . Dat de
woningcorporaties weer meer ruimte krijgen , vind t hij
zeer welkom. Prestatieafspraken zijn belangrijk en een
prima instrument om mee te sturen .
De enige partij 1 die de verhuurderheffing niet wil
afschaffen, is de VVD. 'De inkomsten uit de
verhuurderheffing worden namelijk goed besteed . Dat
geld gaat naa r allerlei taken ; zoals de politie, onderwijs
en de zorg. Het is dus niet zo dat het geld wordt
verbrand.
1 Die door ons zijn geanalyseerd.
Andere partijen melden vervolgens niet hoe ze de
gemist inkomsten dekken. Corporaties maken een
forse winst en ontvangen behoorlijk wat subsidies .
Woningcorporaties kunnen wel een korting op de
verhuurderheffing krijgen als de
woningbouw aantallen wel worden gehaald en
omgekeerd ', stelt Koerhuis (VVD) .
Werkt de Ladder voor Duurzame Verstedelijking?
De Ladder voor Duurzame Verstedelijking is als
afwegingskader bedoeld en streeft transparante
besluitvorming na. Het doel van de Ladder is
voornamelijk om een zorgvuldig en duurzaam gebruik
van de ruimte na te streven.
Deze ladder is slechts een van de vele instrumenten
die wordt ingezet bij de vorming van ruimtelijk beleid
en de uitvoering daarvan. De ruimtelijke ordening en
bijbehorend beleid is een complex onderwerp dat niet
in één artikel gevat kan worden. De eerder genoemde
Ladder voor Duurzame Verstede lijking is een mooi
instrument waarmee we de discussie kunnen voeren
over die verstedelijking. Vanzelfsprekend zijn er meer
instrumenten.
De VVD is voorstander van de afschaffing van de
ladder. Koerhuis vindt de wirwar aan regelgeving één
van de belangri jkste oorzaken van de lage
bouwproductie. :ij ziet ontwikkelaars vooral 'strijden'
met gemeentes en provincies. Door onder andere de
Ladder af te schaffen kun je meer woningen bouwen,
is het idee van de VVD.
Het doel van de Ladder is niet om overal te bou wen
waar je maar kunt, maar juist om een betere afweging
te kunnen maken met andere ruimtelijke prioriteiten
over de meest geschikte locaties.
In een kamerbrief van minister Ollongren (2019) lijkt
het niet aannemelijk dat de Ladder voor vertraging en
een tekort aan bouwlocaties zorgt. Zowel gemeenten
als provincies zijn redelijk positief over het instrument
en ervaren het werken met de Ladder niet als een
belemmering.
Het overprogrammeren wordt wel aanbevolen om
planuitval te beperken. Minister Ollongr en geeft in de
kamerbrief aan geen voorstander te zijn van een vast
percentage overprog rammering , omdat zij dit als
6
maatwerk ziet . Tenslotte wordt in de Kamerbrief
aangegeven dat de NOVI een belangrijk instrument
wordt voor de verstedelijkingsstrategie. In dit
programma wordt nog onderzocht welke onderdelen
juridisch vast worden gelegd. Dit kan consequenties
hebben voor de Ladder voor Duurzame
Verstedelijking .
Is er één sleutel die tot de oplossing leidt?
Nee die is er zeker niet. De ruimtelijke opgaven van
Nederland zijn complex. De schaarse ruimte maakt dat
we naast ieder dubbeltje, ook iedere hectare moeten
omdraaien bij het maken van keuzes. Landbouw,
natuur, woningbouw, bedrijventerreinen,
datacenters, mobiliteit en energie: allemaal vragen ze
om ruimte. Het is juist die samenhang die nodig is om
te komen tot een gebalanceerde verdeling van de
ruimte. Politiek Nederland lijkt dit meer en meer te
beseffen. De NOVI en de Omgevingswet sorteren daar
op voor . De vraag is echter: Hóe gaan we uitvoering
geven aan die integrale visie op de invulling van de
ruimte? Hoe kan men komen tot een
sectoroverstijgende visie die gericht is op de lange
termijn ? Moeten we de discussie voeren over welke
meters grond we waarv oor gebruiken? Of is ligt de
werkelijke discussie een laag daar boven? Gaat het om
een samenhangende, op lange termijn gerichte visie?
Die vervolgens overigens óók nog uitvoering moet
worden gebracht ?
Veel partijen lijken in de oprichting van een nieuw
ministerie juist een sleutel te zien.
Is e en nieuw ministerie de sleutel ?
Als er éé n onderwerp is waar de meeste politieke
partijen het over eens lijken te zijn , dan is het wel dat
de centrale overheid weer meer regie moet voeren.
De manier waarop is weer een andere discussie
uiteraard.
Het CDA ziet graag een ministerie, gelijk aan VROM,
terugkeren. Terwijl het CDA samen met de VVD een
van de drijvende krachten was achter de afschaffing
van het ministerie in 2010. Voormalig CDA kamerlid
Koopmans heeft het ministerie naar eigen zeggen
ervaren als een hardnekkige tegenstander in plaats
van een medestander. Er werd vaak vanuit een
wantrouwen gewerkt. Zo werden enorme
boekwerken gemaakt, waartegen het bedrijfsleven
onder andere in opstand kwam. De drie redenen voor
de afschaffing waren volgens Koopmans ten eerste de
ongebreidelde regelzucht. Ten tweede was er een
drang naar een kleinere overheid met minder
ministeries, en tenslotte de wens tot het creëren van
meer samenhang in de besluitvorming.
VROM en Verkeer en Waterstaat raakten elkaar zo
nauw, dat het destijds een logische stap leek om de
ministeries samen te voege n. Leeflang was destijds
van mening dat het samenvoegen van de ministeries
tot betere samenwerking zou leiden. Dit bleek
achteraf enigszins een ut opie te zijn.
Nu wil het CDA weer een ministerie, of soortgelijk
ministerie van VROM , herinvoeren. Kwestie van
voortschrijdend inzicht, of is er meer aan de hand?
Waarom zou een nieuw ministerie nu wel de
'problemen ' kunnen oplossen?
In december 2020 berichtte Rob van Hilten al in zijn
artikel "Gewenst, noodzakelijk, waarschijnlijk " dat
veel partijen pleiten voor meer samenhang tussen de
verschillende beleidsterreinen. De terugkeer van een
ministerie van VROM zou hieraan bij moeten dragen.
Groen Links noemt het een minis terie van
Volkshuisvesting , aldus Smeulders . H et rijk moet meer
regie nemen bij de integrale afstemming van de
beleidsprioriteiten en moet daarbij ook de
bijbehorende budgetten leveren. De urgentie van de
woningbouwopgave ligt daar mede aan ten grondslag.
De PvdA vindt dat er één ministerie verantwoordelijk
moet zijn voor d e ruimte en de woningbouw , zodat er
meer samenhang tussen de verschillende
beleidsterreinen ontstaat. De SP pleit voor een
nationaal bouwplan en voor een nieuw min isterie van
Wonen. In het gesprek met Beckerman werd dit
voorstel aangevuld met een ministeri e van Ruimte in
plaats van Wonen. Ook bij de SP gaat het om de
samenhang tussen de verschillende beleidsterreinen.
De Partij voor de Dieren is geen voorstander van een
nieuw ministerie maar wil wel een minister voor
Volkshuisvesting én een minister voor R egionale
Ontwikkeling waarbij laatstgenoemde een Programma
voor de ontwikkeling van de Regio maakt. Mede
daarmee willen zij vooral sturen op gemengde wijken.
De kwaliteit van de leefomgeving moet leidend zijn.
Daarnaast is de Partij voor de Dieren van meni ng dat
deels herbestemming van landbouwgronden
acceptabel, en zelfs wenselijk is. Een samenhangende
visie op de ruimtelijke ordening, duurzame landbouw,
7
regionale voedselproductie en natuur is een belangrijk
onderdeel in het verkiezingsprogramma.
De Chr istenUnie onderschrijft het standpunt van de
Partij voor de Dieren als het gaat om regionalisering
van landb ouw en voedselproductie en stelt dat zij
waarde hechten aan sturing op sterke economische
clusters en clustering van functies in krimpgebieden.
Een uitspraak over eventuele nieuwe ministeries of
ministers doe t de ChristenUnie vooralsnog niet 2.
De VVD ziet vooralsnog niets in een herinvoering van
het ministerie van VROM. Zo ziet Koerhuis de
maakbaarheid van de samenleving en de st rijd om de
ruimte niet zo in. Vanuit macro perspectief redeneren
over de indeling van Nederland lijkt hem onnodig . Wel
is hij van mening dat Den Haag meer moet regisseren
en ingrijpen, door onder andere bouwlocaties aan te
wijzen en minder regeldruk te cre ëren. Dit past bij de
huidige bevoegdheden van de minister. Een
systeemwijziging is dan ook niet nodig.
De discus sie binnen de partijprogramma 's gaat dus
voornamelijk over meer regie en sturing van het Rijk.
De energietransitie, stikstof, landbouw, natuur,
binnen - en buitenstedelijk bouwen lijken de
aanleiding te zijn om meer vanuit Den Haag te
regisseren.
Minister Ollongren informeert de Kamer in 2020 over
het belang van meer regie van het Rijk. Zij geeft aan
dat d e toenemende druk op de leefomgeving en de
fundamentele keuzes die daarvoor nodig zijn , niet
alleen door gemeenten opgelost k unne n worden . Zij
benoemt hiermee fei telijk de strijd om de ruimte.
Volgens Smeulders is een nieuw ministerie niet alleen
belangrijk voor de beeldvorming, maar ook voor de
verhoudingen in Den Haag. Net als de PvdA en D66
vindt ook GroenLinks het onbegrijpelijk dat Wonen er
binnen het minist erie van Binnenlandse Zaken nu 'een
beetje bijgedaan wordt' terwijl het een urgent thema
is.
D66 gaat voor het oude ministerie van VROM, maar
geen 'V' van volkshuisvesting maar een 'W' van
Wonen omdat dit een bredere lading dekt, aldus Van
Eijs (D66) . Vol gens Nijboer (PvdA) kan de 'M' van
VROM ook voor mobiliteit staan vanwege de behoefte
op een meer integrale benadering. Maar het gaat er
vooral om dat één ministerie verantwoordelijk is voor
2 Op het moment van analyseren in december 2020 had
ChristenUnie nog geen (concept) verkiezingsprogramma
beschikbaar.
de ruimte in Nederland en de woningbouw. Het CDA
is het hiermee e ens en vindt dat er behoefte is aan
samenhang en centrale regie, maar hoe dit ministerie
moet heten is minder belangrijk, aldus Terpstra (CDA) .
De SP wil een nieuw ministerie van Wonen, al zou dat
dus ook een ministerie van Ruimte kunnen zijn. De SGP
en Ch ristenUnie gaan verder niet in op de toevoeging
van een nieuw ministerie.
Maar waar gaat dit nieuwe ministerie zich dan mee
bezig houden en is dit de oplossing?
Volgens Leeflang zit er een grote nostalgische lijn in de
drang naar een terugkeer van een mi nisterie. Verdaas
geeft aan dat een nieuw ministerie niet zoveel gaat
oplossen . De 'strijd ' gaat voornamelijk tussen de
verschillende belangen. Een nieuw kabinet moet toch
weer afspraken zien te maken. Volgens Priemus moet
een nieuw ministerie daarom gaan over meer dan
alleen wonen, of ruimtelijke ordening. Hij pleit voor
een meer integrale visie ; het gaat om de samenhan g
tussen de verschillende belangen en domeinen . Het
gevaar is dat een nieuw ministerie voornamelijk in
dienst komt te staan van het woonvraagstuk terwijl
andere fundamentele vragen dan onbeantwoord
blijven .
Verdaas hoopt dat er geen nieuw departement wor dt
gecreëerd omdat dit tot vertraging van de uitvoering
kan leiden. Hij stelt dat de allergrootste les uit het
verleden is dat we achter de feiten aan lopen. De
politiek is reactief op urgente maatschappelijke
discussies, zo werkt dat tenslotte in een demo cratie.
Ons land is nooit af omdat er altijd nieuwe opgaven
liggen. De politieke zoektocht op dit moment is hoe we
daar weer meer 'sturing' aan kunnen geven. Volgens
Leeflang is het sectorale denken een van de redenen
van die zoektocht. Beckerman herkent d at standpunt
en onderschrijft de te sterk sectorale manier van
denken en werken in Den Haag.
Reflectie, visie en samenhang noodzakelijk ?
Het gaat niet zozeer om de naam van het eventuele
nieuwe ministerie. Het gaat ook niet om individuele
maatregelen zoal s de verhuurderheffing of de Ladder
voor Duurzame Verstedelijking.
Waar het echt om zou moeten gaan , is de reflectie op
het systeem en de manier van handelen, in plaats van
te reageren op de korte termijn . In wat voor land
8
willen we wonen? Hebben we het alleen over
woningaantallen, of moeten we ook kijken naar onze
vorm van bezit en naar de kwalitatieve woonbehoefte,
in plaats van voornamelijk op aantallen te focussen?
Hoe denken we over kernenergie? Hoe denken we
over de toekomst van de landbouw? Hoe kunnen we
samenhang tussen het beleid creëren?
De ze fundamentele discussie s zijn tijdens de
afgelopen kab inetsperiode op Rijksniveau niet echt
gevoerd, waardoor de thema's nu hoog op de agenda
staan.
Is samenhang het toverwoord?
De experts zijn het over één onderdeel expliciet eens
en dat is dat er meer samenhang moet komen tussen
de opgaven en ministeries. De sectorale en korte
termijn aanpak zorgt niet voor oplossingen. Het
eventueel nieuw te vormen ministerie loopt ook het
risi co om in een sectorale aanpak te verzanden.
Leeflang pleit daarom voor een facetminister van
Leefomgeving, met budget, die over de sectoren heen
kan werken. Vergelijkbaar met de minister van
financiën die ook domeinoverstijgend werkt.
Het meest pakkend e voorbeeld lijkt ook wel de
Regionale Energiestrategie ( RES ) te zijn. Als je alle
kaarten aan elkaar plakt en deze eens goed bekijkt, zie
je dan een land waar je graag wil t wonen? Dat vraagt
Leeflang zich hard op af en be antwoord t deze vraag
vervolgens doo r te st ellen dat dat zeker niet het geval
is. Hij juicht de initiatieven van iedere RES toe maar
pleit vervolgens wel voor regie op nationaal niveau .
Waarom moet iedere regio aan dezelfde voorwaarden
voldoen ? In de Achterhoek is misschien wel meer
ruimte om windmolens te plaatsen? In de Randstad is
die ruimte er in minder mate . Zo heeft iedere regio zijn
kansen en beperkingen. Bekijk de samenhang .
Volgens de experts is de verantwoordelijkheid voor de
uitvoering door de regio 's het uitgangspunt en d at
moet ook zo blijven . Een visie vanuit de regio en de
gemeenten is volgens Leeflang belangrijk. Je hoeft
geen nieuw (publiek) stelsel te bouwen . Maar het is
niet wenselijk om een nieuwe weg of infrastruct uur
aan te leggen zonder dat daar bijvoorbeeld de opgave
van de energietran sitie in is meegenomen. Je zou over
de vakdepartementen heen moeten kijken .
Vervolgens k an er alleen aanspraak ge ma akt worden
op budget als de samenhang is bekeken.
Volgens Verdaas kan de NOVI een belangrijk
instrument zijn. Maak iemand in Den Haag
verantwoordelijk voor de NOVI. Op dit moment is de
NOVI bovendien nog niet concreet genoeg om iemand
echt te raken. Een NOVEX (NOVI Extra) waarin de
meest fundamentele vraagstukken worden
beantwoord zou een logische vervolgstap zijn .
Bijvoorbeeld of er nu wel of niet extra in krimpregio's
geïnvesteerd moet worden.
De discussie in Den Haag zou niet moeten gaan over
wáá r we een woonwijk willen bouwen, of w áá r we een
windmolen moeten plaatsen. Den Haag zou weer
meer als sparringpartner moeten opereren. De vragen
die je vanuit Den Haag in een regiefunctie volgens
Leeflang moet stellen , zijn : "Hoe kan ik (je) de regio
helpen? Wat is er nodig om op te schalen? "
Geen discussie tussen overheidslagen en nieuwe
departementen, maar samen het pu re dialoog voeren
en de ze hulpvrag en stellen .
Neem de uitkomsten van die dialogen mee en voer
daar de fundamentele gesprekken en reflecteer met
de Kamer, in plaats van van uit Den Haag te
touwtrekken over meer sturing of loslaten. Zoek de
verbinding, gooi piketpalen om, ko rtom maak een
visie, samen met lokale overheden , ondernemers en
bewoners .
Samenhang en integrale benadering lijke n de
sleutelwoorden tot succes. Of een nieuw ministerie,
een facetminister, het aanwijzen van bouwlocaties,
het afschaffen va n regels en de vereenvoudiging van
procedures oplossing en zijn , is wellicht minder
relevant. Iedere partij heeft ideeën, die in een
bepaalde omvang een bijdrage kunnen leveren aan
het oplossen van de huidige opgave. Iedere partij en
persoon kijkt door een andere bril naar de
werkelijkheid.
De politieke - en praktische haalbaarheid kun je alleen
behalen als je reflecteert en van het verleden leert.
Volgens ons voorkom je dán dat je geleerde lessen uit
het verleden opni euw moet leren en onnodige lessen
krijgt.
9
Bronnen:
Daamen, T., Verdaas, C. (2021).
Gebiedsontwikkeling is terug van nooit weggeweest.
Gebiedsontwikkeling.nu Geraadpleegd op 22 januari
2021, van
https://www.gebiedsontwikkeling.nu/artikelen/gebie
dsontwi kkeling -terug -van -nooit -weggeweest/
Gebiedsontwikkeling. (2020). Kajsa Ollongren
neemt visie leerstoel Gebiedsontwikkeling over grote
ruimtelijke opgaven in ontvangst.
Gebiedsontwikkeling.nu Geraadpleegd op 14 januari
2021, van
https://www.gebiedsontwikkeling.nu/artikelen/kajsa
-ollongren -neemt -visie -leerstoel -
gebiedsontwikkeling -over -grote -ruimtelijke -opgaven -
ontvangst/
GroenLinks. (2019, 12 maart). Groen Links wil
marktwerking in huursector afschaffen.
Geraadpleegd op 6 januari 2 021, van
https://groenlinks.nl/nieuws/groenlinks -wil -
marktwerking -huursector -afschaffen -0
Hochstenbach, C. (2020, 19 februari). Waar
blijft onze minister van Wonen? RTL Nieuws.
Geraadpleegd op 6 januari 2021, van
https://www.rtlnieuws.nl/economie/opinie/co lumn/
5027526/blok -woningmarkt -veldhoven -crisis -
woningnood -huizenprijzen -daklozen
Hofs, Y. (2020, 13 oktober). Schouten haalt
met omweggetje van 1 miljard euro rem eraf voor
een deel van de woningbouw. Volkskrant.
Geraadpleegd op 20 januari 2021, van
https: //www.volkskrant.nl/nieuws -
achtergrond/schouten -haalt -met -omweggetje -van -1-
miljard -euro -rem -eraf -voor -een -deel -van -de -
woningbouw~b1d41b40/
Hypotheker. (20 februari, 2020). Tweede
kamer debatteert over wooncrisis. Geraadpleegd op
14 januari 2021, van
https: //www.hypotheker.nl/actueel/nieuwsberichten
/2020/tweede -kamer -debatteert -over -wooncrisis/
Markus, N. (2020, 30 oktober). Klimaatdoel
2030 raakt uit zicht, kabinet kondigt extra
maatregelen aan. Trouw. Geraadpleegd op 22 januari
2021, van
https://www.trouw. nl/politiek/klimaatdoel -2030 -
raakt -uit -zicht -kabinet -kondigt -extra -maatregelen -
aan~ba2d93e1/
Ministerie van Binnenlandse Zaken en
Koninkrijkrelaties. (2019, 29 augustus). Kamerbrief
over rapport Ladder voor duurzame verstedelijking.
Geraadpleegd op 22 janu ari 2021, van
https://www.rijksoverheid.nl/documenten/kamerstu
kken/2019/08/29/kamerbrief -over -rapport -ladder -
voor -duurzame -verstedelijking
Mulder, K. (2010). Handboek voor
waarzeggers: Waarom leren we niet van onderzoek?
Waarheidsvinding in de stedelijke v ernieuwing, een
kentheoretische verkenning.
Muskee, M. (2020, 12 juni). Landelijke regie
bij woningbouw - Samen bouwen. VNG. Geraadpleegd
op 8 januari 2021, van
https://vng.nl/artikelen/landelijke -regie -bij -
woningbouw -samen -bouwen
NieuwsNL. (2021, 1 februar i). Woningtekort
loopt de komende jaren verder op. Geraadpleegd op
20 januari, van
https://nieuws.nl/economie/20210201/woningtekort
-loopt -de -komende -jaren -verder -op/
Obbink, H. (2020). Zo kwam Nederland aan
een tekort van 331.000 woningen. Trouw.
Geraadple egd op 21 januari 2021, van
https://www.trouw.nl/economie/zo -kwam -
nederland -aan -een -tekort -van -331 -000 -
woningen~b04d8d53/
Rijksoverheid. (2020, 15 j uni). Staat van de
woningmarkt 2020 . Geraadpleegd op 20 januari, van
https://www.rijksoverheid.nl/actueel/nieuws/2020/0
6/15/staat -van -de -woningmarkt -2020
Rothbard, M. N. (2008). Free Market. The
Library of Economics and Liberty. Geraadpleegd op 21
januari, van
https://www.econlib.org/library/Enc/FreeMarket.ht
ml
Trouw. (2017 , 15 november). Bijklussen in de
B&B is niets voor Stef Blok. Geraadpleegd op 21
januari 2021, van
https://www.trouw.nl/nieuws/bijklussen -in-de -b-b-
is-niets -voor -stef -blok~b83f6a51/
Tweede Kamer. (2019, 19 februari). Plenaire
vergadering 19 februari 2019. Geraadpleegd op 21
januari 2021, van
https://www.tweedekamer.nl/debat_en_vergadering
/plenaire_vergaderingen/details?date=19 -02 -2019
10
Tweede Kamer. (2021, 19 januari). Debat
over verslag commissie kinderopvangtoeslag en
aftreden kabinet. Geraadpleegd op 21 j anuari 2021,
van
https://www.tweedekamer.nl/kamerstukken/plenair
e_verslagen/kamer_in_het_kort/debat -over -verslag -
commissie -kinderopvangtoeslag
Visser, J.P. (2020, 16 mei). De woningmarkt
kan wel wat marktwerking gebruiken. Wynia's Week.
Geraadpleegd op 6 j anuari 2021, van
https://www.wyniasweek.nl/de -woningmarkt -kan -
wel -wat -marktwerking -gebruiken/
Wageningen University & Research. (2019).
Een natuurlijkere toekomst voor Nederland in 2120.
Warbroek, B. (2011, 13 mei). Waarom VROM
moest verdwijnen. Binnenlands Bestuur.
Geraadpleegd op 8 januari 2021, van
https://www.binnenlandsbestuur.nl/bestuur -en -
organisatie/achtergrond/achtergrond/waarom -vrom -
moest -verdwijnen.1126531.lynkx
Reacties