Platform48 2015/03 S+ROPlatformExperience CitySteven OlthofSOWE Holding BVsteven.olthof@gmail.comJan van TeeffelenPlanoloog/urbanistj.vanteeffelen@upcmail.nlRuimtelijke routines van mensen zijnbepalend voor het ontwerp, inrichtingen beheer van de openbare ruimte inde stad. Ook als de tijden veranderen.Inzicht in die routines en de toepassingervan in het ruimtelijk ontwerp moetenvolgens Steven Olthof en Jan vanTeeffelen lopen via omgang met dilem-ma's: `Een gestructureerde en proces-matige omgang met dilemma's op basisvan echte dialoog helpt om nieuwekansen te zoeken.'Het denken en ontwerpen op basisvan dilemma's is niet vanzelfsprekend,omdat er in de professionele wereld (de`makers' van de stad), in de adminis-tratieve gelederen (de beleidsmensen)en in de markt (de moneymakers) veelvooropgezette standpunten bestaan.Veel van deze usual suspects vullen opvoorhand de betekenisvolle stad (alser zich een opgave aandient) al in naareigen behoefte (ook al doen ze aanconsultatie, participatie en inspraak).Terwijl de gewone burger zo zijn ofhaar eigen idee?n heeft over wat zijnstad of buurt betekenen voor hem. Hetformuleren, bespreken en doordenkenvan dilemma's kan het trio overheid,markt, burgers dichter bij elkaar bren-gen. En zo de betekenisvolle stad (dieoverigens ook conflicteert, knettert,schuurt, worstelt, mislukt, confron-teert, weerstand biedt, irriteert) rechtdoen en een extra impuls geven. Doorhet werken met dilemma's wordt niets`onder het kleed geveegd', en behoudten versterkt de stad haar volle, rijkebetekenis. Overigens is het niet zo datals er gekozen moet worden er ooksprake is van een dilemma. Er moet weleen meervoudige, complexe opgave aande orde zijn.1Experience City:pleidooi voor een methodeBeleving en ontmoetingIn de snel verstedelijkende wereld, en inde vele steden in transitie (naast groeien stadsuitleg is er ook sprake vankrimp en aanpassing van steden) speeltde openbare ruimte een belangrijke rolin de tegemoetkoming aan essenti?lemenselijke behoeften: contact, interac-tie, mogelijkheden tot protest, uitwis-seling, creativiteit, kennisoverdracht,toeval. Tegelijk vindt er een (onzicht-baar) `gevecht' plaats om de stedelin-gen als digitale consumenten te van-gen, te sturen en te be?nvloeden in hungedrag. De stad gevangen in een steedsgrotere collectie geanonimiseerde eneconomisch profijtelijke datasets enapps die ook toegang bieden tot fysiekediensten en belevenissen. Hoe gaat datspel gespeeld worden? Hoe zal de senseof urbanity gaan veranderen?Het dwingt de overheid als hoeder vanhet openbaar domein en de publiekediensten in elk geval tot een duidelijkepositiebepaling. Heeft ze nog een rolals het gaat om algemeen belang? Offaciliteert ze vooral deelbelangen? Erwordt immers vanuit allerlei hoekeneen beroep gedaan op de stad. Zij moetadaptief zijn (waaraan?), slim (in welkopzicht?), creatief (wanneer?), inno-vatief (voor wie?), digitaal productief,enzovoort. Maar de fysieke contextwaarin dit alles zal gaan plaatsvindenis toch vooral de 'zinnelijke' stad dieprikkelt en uitnodigt tot beleving enontmoeting. De stad biedt inspiratiemaar de vraag is waartoe?2In steden gaat het om groei (of juistkrimp), leefbaarheid (of juist de be-dreiging daarvan) en innovatie (of juisthet achterblijven ervan). Door de aard,omvang en onderlinge samenhangvan deze drie kernbegrippen wordtde aantrekkingskracht en het succesvan steden bepaald. Dit mechanismeof perspectief is echter niet vrij vandilemma's: door ons zelf gepercipieerdeen geaccentueerde tegenstellingen.Mensen en partijen in de stad heb-ben bepaalde percepties en handelendaar ook naar. De complexe realiteitenvan de stad kunnen zo bespreekbaargemaakt worden en van zingevingvoorzien. Het gevaar is dat dit soortonderscheidingen geobjectiveerdwordt, ons denken verstarren en zode polen van het dilemma tegenoverelkaar blijven staan. Het kan snel leidentot een defensief debat en schijnbaaronverzoenlijke standpunten.In de stadsontwikkeling wordt welgewerkt met scenario's, alternatieven,ontwikkelingsperspectieven, enzo-voort. Zo wordt op een beredeneerde,rationele manier geprobeerd vat te krij-gen op de toekomst. Maar ratio biedtlang niet altijd uitkomst, evenmin alsemotie. Zelden of nooit wordt er vanuitdilemma's vertrokken als een manierom geheel nieuwe opties te verkennen,om het oordeel uit te stellen als daarnog geen noodzaak voor is, om creativi-teit de ruimte te geven.Strategische dilemma'sBeleidsmakers in de stad moeten zichrealiseren dat beleidsontwikkeling hetomgaan met strategische dilemma'sis. Dit gaat niet alleen de overheid aanmaar ook bedrijven, ngo's en anderestedelijk partners met een wat dieperen breder belang in de stad en een watverdere horizon dan de overlevings-PlatformS+RO 2015/03 49PlatformExperience Citytermijn van morgen of overmorgen(waar het midden- en kleinbedrijf en deZZP-wereld veelal mee te maken heeft).Welke dilemma's zouden dat kunnenzijn? En dan vooral die dilemma's dieniet eenvoudig op te lossen, te ver-zoenen zijn, maar die juist een zekerevenijnigheid kennen en een vernieu-wende verzoening behoeven.3 En dievan betekenis zijn voor de beleving vanen in de stad. We snijden ter illustratieenkele generieke dilemma's aan omverder over door te denken. Exploratie versus exploitatieDe kracht van de stad is dat het eenonuitputtelijke bron van inspiratieis. Het is een domein voor veelsoor-tige vormen van beleving. Hoe je destad beleeft verschilt naarmate je er(lang) woont, er voor het eerst komt,er veel over weet, je veel vergelij-kingsmateriaal hebt. De stad verrastje, verveelt je, irriteert je, daagt jeuit. Er valt veel te verkennen. De stadis een vrij bespeelbaar veld waarleefbaarheid hoog in het vaandelstaat. Aan de andere kant is de stadeen uitgelezen plek om geld te ver-dienen, altijd al geweest. Niets mismee. Maar nu dient zich (wereldwijd)een snel groeiende doelgroep aan diezich op de stad stort. Steden wordenovergenomen door nieuwkomers enbezoekers. Die dominante trend enbelangrijke bron van inkomsten voorde stad heeft sterke effecten op debeleving ook voor de bewoners vande stad. De stad presenteert zich zoop twee verschillende manieren.4Inkomen versus leefbaarheid. Detourist gaze versus leven in de stad.5 Aanbodgestuurde versus vraagge-stuurde stad.De stad moet groeien. Alleen dan kaner sprake zijn van succes, concur-rerend vermogen, metropolitaniteit.De stad moet inzetten op nieuwemilieus, nieuw stadsiconen, gentri-fication, evenementen, verdichting.Bij soortgelijk aanbod volgt de vraagvanzelf. Als het om beleving gaat le-ven we in een spektakelmaatschap-pij. De schok van het nieuwe werktnog steeds. Vraag mensen niet watze willen, ze weten het niet. Ver-leidt ze. Aan de andere kant vraagtde stad en de stedelingen (al is hetmaar impliciet) wel degelijk om be-paalde, nu nog onderbelicht of slechtbediende kwaliteiten. Die kunnenin de `aanbodstad' zitten maar veelmeer nog in de aanpassing/transitievan onderliggende systemen zoalsbijvoorbeeld bestrijding leegstand,waterhuishouding, economischetransitie, mobiliteit. De `aanbod stad'werkt veel directer in op de belevingdan de `transitie stad' die minderfysiek zichtbaar is en een langererealisatietijd kent. Fysieke stadmaken versus gebruiks- en bele-vingswaarde opvoeren. Alles directzichtbaar beter, groter, meer versusalles onzichtbaar anders, slimmer,indirecter. Functionaliteit versus gebruikskwa-liteit verbeterenEen voorbeeld: wat is meer waard:water of diamant? Je kunt ongeveerdrie dagen zonder water en eeuwigzonder diamant. Prijs is niet hetzelf-de als waarde. Water is voor stedenessentieel maar soms ook >>Een plein is vele pleinenHet Schouwburgplein in Rotterdam of het Museumplein in Amsterdam (allebei ontworpen en ingericht volgensexpliciete, conceptuele criteria) zijn `s morgens vroeg, rond de middag en `s avonds of `s nachts qua gebruik, belevingen betekenis geheel andere pleinen. Deze pleinen maken bepaalde activiteiten mogelijk maar andere onmogelijk.Mensen acteren er verschillend. Hun tempi verschillen. Beide pleinen zijn niet alleen het domein van de directe buurt,maar ook van de stad en het ommeland. Soms staan ze zelfs landelijk in de spotlights. Beide pleinen zijn atypisch,niet van het klassiek mediterrane soort dat veel mensen van hun reizen mee terugbrengen als referentiekader. Zedagen in zekere zin uit tot continue reflectie en kritische houding.Voldoen ze nog? Kunnen deze pleinen door bewoners en bezoekers begrepen worden? Is het wisselend gebruik doorde tijd heen een verrijking voor de belevingswaarde? Vertelt zo'n plein ook het verhaal van de betreffende stad? Al-lemaal vragen achter de vraag naar ontwerp, inrichting en programmering.Belangrijk is vanuit welk perspectief naar dit soort pleinen wordt gekeken. De factor tijd lijkt cruciaal voor debelevings- en gebruikswaarde. De werking van de factor tijd voor de verschillende doelgroepen is verschillend.Omwonenden, bedrijven, toeristen, passanten, fietsers, voetgangers, evenementen, cultuurpodia: allemaal feitelijkeof beoogde doelgroepen. Al deze gebruikers vertegenwoordigen de pluriformiteit in het publieke domein. Het pleinis van `iedereen'. Maar is dat ook zo? Er is immers ook de wens van een krachtige imagovorming1, geprojecteerd opzo'n plein en als identiteit vormgegeven. Een belangrijke vraag (voorafgaand aan ontwerp) is in welke mate dit soortcentrale stadsplekken samenhangend, dynamisch en verassend zouden kunnen zijn in de beleving van gebruikers.Noten1 I Amsterdam? We Rotterdam!Platform50 2015/03 S+ROPlatformExperience CityMethodologieHieronder een voorbeeld van een in de praktijk uitgeteste methodologie voor het samen verzoenen/reconcili?ren/overstijgen van dilemma's (Everts, Olthof mede op basis van Trompenaars, Hampden-Turner).1Processtappen van Dilemma tot Dialogue (D2D) Psychologische en veranderkundige elementenCre?er de `Container' (E. Create Container)- de fysieke en psychologische `omhullende van om-standigheden' (E. Environment) die vereist is voor eenoptimaal procesEen juiste Container is een voorwaarde voor het suc-cesvol doorlopen daarvan en blijft aandacht vragentot en met de implementatie van de reconciliatie.Condities en mindset voor een echte dialoog: Wie, wanneer,waar, wat en hoe.Wie: dilemmahouder, relevante stakeholders, procesmentor.Wanneer en waar: tijd, plaats en omstandigheden.Wat en hoe: zie de volgende stappen.Hanteer de regels van professionele dialoog.Belangrijke elementen: veiligheid, wederzijds respect, open-heid en willen leren, inspiratie en creativiteit, betrokkenheid,resultaatgerichtheid en commitment om de reconciliatie terealiseren.1. Definieer het dilemma (E. Define)- beschrijf het `probleem' in algemene termen- bepaal of het een echt dilemma is of een oplosbaarprobleem- stel vast wie de dilemmahouder is- beschrijf de conflicterende proposities door de ogenvan de dilemmahouder- vind een vergelijkbaar basisdilemma waarvan dereconciliatierichting bekend isPresenteert zich geen eenduidige oplossing dan is er waar-schijnlijk sprake van een onderliggend dilemma. Vervolg danhet vijf-stappen-proces, steeds met bijzondere zorg voor dejuistheid van de Container.Doel is alle aanwezigen de werkelijkheid van de dilemma-houder te doen begrijpen.Ieder specifiek dilemma heeft zijn wortels in ??n van de ba-sisdilemma's die iedereen en iedere organisatie tegenkomt.De reconciliatie van dit basisdilemma geeft richting aan dereconciliatie van het specifieke dilemma.2. Rek het dilemma op (E. Stretch)- beschrijf voor beide proposities de positieve en ne-gatieve gevolgen voor de dilemma-houder (zijn/haar`buit')- beschrijf welke behoeften hiermee vervuld wordenc.q. welke angsten dit wakker maakt- breng de belangrijkste stakeholders in kaart- beschrijf wat ieders favoriete propositie hen ople-vert (hun buit)- beschrijf waarom deze buit voor hen zo belangrijk is(de behoefte achter de buit)Dit leidt tot een zogenaamd logisch kader, een schemawaarin het spanningsveld heel gedetailleerd, genuanceerden gebalanceerd wordt vastgelegd. De dialoog is gericht ophet respectvol verdiepen in elkaars standpunten, waardenen emoties. Taal en formulering luisteren nauw. Het gaat omfeiten en waarheden die vaak pijnlijk zijn. Het gaat dus omopenheid, eerlijkheid en moed.Het schema vormt het fundament van de hierna volgendecreatieve en minder bedreigende visualisatiestap.3. Breng het dilemma in kaart (E. Chart)- plot de positie van dilemmahouder- plot de posities van de belangrijkste stakeholders- typeer de niet gewenste posities door middel van eenzoet/zuur resultaat of humoristische metafoorVisualisatie van het dilemma in een assenstelsel waarbij deX-as staat voor de ene en deY-as voor de andere pool vanhet dilemma. Het Dilemma Diagram (met dank aan Hamp-den-Turner c.s.).Het plotten van posities gebeurt op basis van de resultatenvan stap 2. Het typeren van de ongewenste posities (`myway', compromis, ontkenning) vraagt fantasie en humor enmaakt duidelijk in welke richting de oplossing in ieder gevalniet gezocht moet worden.4. Reconcilieer het dilemma (E. Reconcile)- hanteer het Wederkerigheidsprincipe: het elkaaraanbieden van een aantrekkelijke `buit'- de procesgang kan vari?ren: eerst de een dan deander, gelijktijdig, binnen een nieuwe stimulerendecontext, enzovoort.- het doel is een win-win koers bepalen, het cre?renvan wederzijdse winst, het bereiken van de (10,10)positie in het Dilemma DiagramHet initiatief ligt bij de dilemmahouder. Deze probeert eenproces van wederkerigheid te cre?ren tussen de stakehol-ders. Wat kan de stakeholder van de X-pool bieden aan dievan deY-pool zodat deze iets terug biedt wat X verlangt?Of andersom. Enzovoort.De waarden, belangen en behoeften van de stakeholdersvormen de context van dit creatieproces. De juiste Contai-ner moet zorgen voor een constructieve, niet angstige of opmacht beluste dialoogPlatformS+RO 2015/03 51PlatformExperience City5. Leg het actieplan vast (E. Capture Action Plan)- bepaal de eerste acties (wie, wat, enzovoort)- plot deze in het Dilemma Diagram- bedenk een metafoor voor de win-win toestand enschrijf deze bij de (10,10) positie van het Dilemma Dia-gram- sluit het vijf-stappen-proces af met een beslissingen een vaste afspraak over de eerste actie.Geef aan waar het reconciliatiepad begint en wie de eerstestap zet. Meer dan drie stappen vooruit plannen is moeilijkwant het uiteindelijke pad ontstaat interactief, dynamischen in de tijd.Het statische (workshopgeori?nteerde) ontdekkings- enontwerpproces wordt hier afgesloten. De dynamische im-plementatie volgt. De Container blijft in stand maar wordtnu uitgebreid naar stakeholders die niet deelnamen aan hetvijf-stappen-proces.Implementeer de reconciliatie (E. Implement)- organiseer de begeleiding van het proces- voer de eerst actie uit en kies de follow-up- herken nieuwe dilemma's die opduiken, begrijp ze enhanteer ze- signaleer successen en bouw daarop voort- enzovoortZonder implementatie is de reconciliatie-inspanning nietvolledig. Implementatie vereist zorgvuldigheid, moed, sta-mina, enzovoort. Stakeholders zullen soms over de eigenschaduw moeten springen. Nieuwe dilemma's openbarenzich. De juiste - situatiebepaalde - Container kiezen en cre-eren blijft cruciaal, evenals het steeds opnieuw tot standbrengen van dialoog. Afhankelijk van het type dilemma is degrootste bondgenoot de factor tijd, tijd om de juiste timingen het juiste momentum te kiezen.Noten1 Everts, Olthof, Dansen met dilemma's, nog te verschijnen.problematisch. Issues voor stedenzijn onder andere schoon drinkwa-ter, waterzekerheid, watertrans-port, afvalwater/riolering, kwa-liteit oppervlaktewater en teveelregenwater (grondverschuivingen,overstromingen). Gezien door de brilvan de Experience City is hier tocheen dilemma. Enerzijds zijn er dedefensieve strategie?n die veel geldkosten. Anderzijds is er veel geldnodig ten behoeve van een aange-name openbare ruimte. Plekken in destad die moeten worden aangepaktom overtollig water af te voeren ofwatertransport te verbeteren ofde strijd tegen het te hoge water tewinnen, moeten tegelijkertijd ookinteressante, betekenisvolle plekkenzijn voor mensen. Een mooi voor-beeld van een eerste, experimenteleverzoening6 van dit dilemma is hetWaterplein (Benthemplein) in Rot-terdam.7 Daar is klimaatadaptatieslim gecombineerd met de inrichtingvan de stad. Er is een plein gemaaktdat als tijdelijke buffer dient voorhemelwater. Als het hard regent kandeze ruimte water opvangen. Als hetdroog is functioneert het plein alsmooi en goed ingerichte openbareruimte voor de buurt. Langetermijnplanning versus trialand errorDe betekenisvolle stad is in ditbetoog vooral verbonden met debetekenis die de bewoners, bezoe-kers en bedrijven toekennen aan hunbelevenissen in de stad. Nu is het nietlanger de plannende instantie die debelevingswaarde van de stad bepaalten ontwerpt, maar de initiatiefrijkestad zelf. Veel initiatieven en veelsucces in de stad speelt zich af in het`nu'. Er wordt veel ge?xperimenteerd.De bewoners, bezoekers, bedrijvenvragen nu om co-creatie, bewe-gingsruimte in het planningsproces,creatieve inbreng, faciliteiten vooreigen initiatieven, en bijdragen aanhet oplossen van maatschappelijkeproblemen. Hoe kunnen de langeter-mijnopgaven van de stad hiermeeverweven worden? Gaat het om tweeverschillende manieren van politiekbedrijven? Om twee aparte budget-ten, verschillende ontwerphoudin-gen?9 Het dilemma schuilt hierindat actoren dit spel en deze andererolverdeling wel willen, maar (nog)niet altijd kunnen spelen.10 Stedenbouw versusstadsontwikkelingKan de stad in een tijd van experienceeconomy betekenisvolle belevenis-sen aanbieden voor de individueleburgers, zonder in een pretpark teontaarden? Een stad kan wel degelijkbetekenisvolle belevenissen stimu-leren en faciliteren, de kans zo grootmogelijk maken dat individuele bur-gers iets als een betekenisvolle bele-venis ervaren. Maurits Voorhorst,auteur van het boek Logische ruimtebenadrukt dat stedenbouw gaat >>Platform52 2015/03 S+ROPlatformExperience Cityom het ontwerpen van de ruimte enniet van de gebouwen. Het zorgenvoor een goed ontwerp van dieruimte is een gemeenschappelijkbelang, van zowel architecten, ste-denbouwers, partijen en bewoners,waar iedereen zijn rol en verant-woordelijkheid moet nemen (je kuntstadspsychologen, sounddesignersen filmmakers en anderen nogtoevoegen). Van belang zijn bruik-baarheid, schoonheid, degelijkheid eneenduidigheid. Schept betekenisvollestedenbouw de juiste condities omdit mogelijk te maken? Versterkt ar-chitectuur de belevingswaarde ervanvoor mensen in de openbare ruimte?Kunnen burgers in voldoende matezelf hun leefomgeving en leefwereldinrichten, binnen een zeer beperktaantal regels (zoals bij zelfbouw)?Omgang met dilemma'sHoe maak je ons pleidooi voor het wer-ken met dilemma's als methode toe-pasbaar in de praktijk? Door denk- enwerkwijzen te hanteren waarmee je omkunt gaan met de dilemma's. Allereerstdoor de dilemma's te herkennen en tebeseffen dat beide zijden van de di-lemma's nodig zijn en de dilemma's ookdaadwerkelijk te omarmen. Dat wil zeg-gen: niet te ontkennen en niet eenzijdigvoor ??n van de beide zijden te kiezen.En ook te beseffen dat de spanningtussen de beide polen van het dilemmazeer waardevol is en individuen, teamsen organisaties levend houdt. Span-ning zet aan tot actie en tot vernieu-wing. Denken vanuit en benoemen vandilemma's brengt je rechtstreeks naarde essentie, de echte worstelpartijen inde praktijk.Vervolgens door na te gaan of hetomgaan met het dilemma alleen balan-ceren en laveren is of ook de basis kanzijn om echte creativiteit aan te borenen daarmee tot verzoening of syn-these van de polen van het dilemma tekomen. Het gaat dan om ?n-?n-denken,om het zoeken van win-win-positiesdie meer zijn dan een compromis. Het ishet gezamenlijk uitwerken van de voor-en nadelen van de beide zijden van hetdilemma, om daarmee tot gezamenlijkebetekenisgeving te komen, het zoekennaar concepten waarmee je andersnaar het dilemma kunt kijken, het vin-den van manieren waarop de ene zijdevan de medaille de andere versterkt.Het gezamenlijk onderkennen en door-werken van dilemma's bij de start vansamenwerking tussen partijen heeftvolgens ons grote voordelen. Partijenen stakeholders begrijpen door dedialoog beter elkaars achtergrond enmindset, er wordt daardoor een beterestart gemaakt bij samenwerking, erwordt meer creativiteit aangeboord ener wordt een beter draagvlak ver-kregen voor innovatieve oplossingen.Er wordt daarmee ook tijd en geldbespaart in de vaak stroperige onder-handelingsprocessen.Belangrijk is het besef dat er ten aan-zien van de Experience City niet ??nwaarheid is, maar dat de dilemma's ineen vruchtbaar proces keer op keerverzoend kunnen worden. Er bestaatniet ??n beste benadering. Elke aanpakis contextafhankelijk. Als je accepteertdat die ene beste weg er niet is, dankom je uit op een ander leerproces ?dat van het zoeken naar een optimaleoplossing of verzoening gegeven deomstandigheden waarin je verkeert, derandvoorwaarden intern en extern, ende kant die je op wilt.Dat vraagt flexibiliteit van denken,reflection-in-action, een circulaire/cyclische houding en mindset. Hetbetekent doorlopend bezig blijven metdezelfde dilemma's (soms op verschil-lend abstractieniveau). Het zich eigenmaken van deze competentie wensenwij eenieder toe die een bijdrage willeveren aan een betekenisvolle stad. Noten1 Bijvoorbeeld toerisme in de binnenstadmeer of anders, Grexit ja of nee, ABN nuof later naar de beurs, alle ruimte voorde nieuwe `AIRbnb's/Ubers' of toch watminder, enzovoort.2 Brederode, Desanne van, Alles kan anders,blog Ruimtevolk, 18 juni 2015.3 We zetten alleen de dilemma's op scherp.We doen geen poging om ze te verzoenen.Dat moeten de `eigenaren' zelf doen.4 Zie Sander van der Drift:www.wageningenur.nl5 Urry, J., The Tourist Gaze, SAGEPublications Ltd, London 1990.6 Overigens niet via de op pagina 50/51beschreven methode, maar middels decreativiteit en overtuigingskracht van deontwerpers.7 Het wondere waterplein, Uitgeverij 010,Rotterdam 2010, www.urbanisten.nlDit artikel is een bewerking van het es-say `De Experience City: pleidooi voor eenmethode'. Het essay is op te vragen bij deauteurs: j.vanteeffelen@upcmail.nlSteven Olthof is directeur van SOWEHolding BV, associate partner van hetEuropean Centre for the ExperienceEconomy en voormalig partner van KPMGManagement Consulting. Medeauteurvan het boek `Economie van Experiences'.Jan vanTeeffelen is planoloog/urbanist,voormalig senior adviseur Stadsontwik-keling gemeente Rotterdam en co-au-teur van het boek `The City at Eyelevel'.