PlatformDe Limes, de grens van het Romeinserijk op de zuidoever van de Rijn, isgenomineerd voor de Werelderfgoed-lijst van de UNESCO. De oude grens isweer in beeld gekomen bij de aanlegvan de Utrechtse nieuwbouwwijkLeidsche Rijn. Hoe draagt dit `archeo-logische fenomeen' bij aan deruimtelijke kwaliteit van de nieuw-bouwwijk? Catherine Visser onder-zocht de koppeling tussen ruimtelijkeordening, archeologische thematise-ring en bescherming van de Limes.Bij de ontwikkeling van Leidsche Rijneind jaren 1990, is ook de RomeinseLimes, de grens van het Romeinse rijkop de zuidoever van de Rijn als ruimte-lijk systeem blootgelegd. Voorafgaandaan de ontwikkeling werden terreinenuitgespaard die gevaarlijke, vervuilde ofjuist waardevolle historie bevatten.Hier omheen werd de ondergrondse enbovengrondse infrastructuur gevloch-ten van woonbuurten, parken, wegenen waterretentiesysteem, een totaleomverwerping van de oppervlakte dieresulteerde in het nieuwe stadsdeel.Parallel aan de bouw werd steeds meerRomeinse archeologie gevonden buitende beschermde gebieden: schepen,wachttorens, een wegbeschoeiing,kades, wapentuig, huisraad en tal vanandere voorwerpen. De vondsten zijnge?nterpreteerd als fragmenten van degrootschalige ruimtelijke ordening vande Romeinse grensstreek: de lokaleweerslag van een globale orde waarvanwe de grootsheid kennen door de ru?nesin Rome. Zo vlak onder de nieuwbouw-wijk maakt elk opgegraven scheeps-wrak de kwetsbaarheid van waterma-De Romeinse Limes als52 2015/02 S+ROPlatformRomeinse LimesCatherine VisserDaF architectencatherine@dafarchitecten.nlDe beelden bij dit artikel zijn vanDaF architecten, tenzij andersaangegevenBoven: Castellumhoekenvogelvlucht+renderOnder: Castellumhoekenvogelvlucht+waterPlatformnagement en infrastructuur tastbaarduidelijk. `Et in arcadia ego': ook wijwaren meesters van dit landschapmaar onze ordening is vergaan enweggespoeld. Deze sublieme schoon-heid van archeologie in de nieuwbouw-wijk werd herkend door de duizendenbezoekers die de opgraving van hetschip de Meern I bijwoonden.Archeologisch fenomeenDe Neder-Germaanse Limes, ooit denoordgrens van het Romeinse Impe-rium, is een archeologisch fenomeendat zich uitstrekt langs zuidoever vande Rijn tussen Finxbach in Rheinland-Pfalz en de monding van de Oude Rijn inKatwijk. De Nedergermaanse Limes isonderdeel van de pan-Europese Limes:een langgerekte verzameling archeolo-gische vindplaatsen die van Antonine'sWall in Schotland tot de Zwarte Zee inRoemeni? loopt. Ooit vormden zij ??nsamenhangend militair systeem. DeLimes wordt dan ook wel het `grootstearcheologische monument van Europa'genoemd. Waar bij Hadrian's Wall deruggengraat van de grens een stenenmuur is, is hier in Nederland de Rijn,zoals de rivier in de Romeinse tijd liep,de grens. De wachttorens, forten, kadesen wegen maken het mogelijk de rivierte controleren en te benutten voormilitaire transporten. De Limes vertelthet verhaal van het Romeins militair enpolitiek systeem dat botst op hetweerbarstig landschap van de Rijndelta.De rampen, aanpassingen en uitvindin-gen die van die botsing het gevolg zijn.De Romeinse infrastructuur veroor-zaakt een intensieve ontginning van devruchtbare oeverwallen rivierduinen inde onherbergzame delta. Voedselpro-ductie en militaire rekrutering leidentot grote demografische en cultureleontwikkeling van de inheemse volkerenin de grensstreek. Grotere nederzettin-gen met stenen gebouwen zijn getuigenvan de bevolkingsgroei en toegenomenwelvaart. Dit gaat gepaard metlandschappelijke processen zoalsontbossing en schaalvergroting. Deepiloog van het Limes-verhaal is hetafbrokkelen van en uiteindelijk hethergebruik van de grensinfrastructuurdie samenvalt met de ontbinding vanhet Romeinse Rijk en de opkomst van deMerovingische steden en dorpen.De ontwikkeling van de linie en hetlandschap in de Romeinse tijd, detechnologie die bij de bouw gebruiktwerd, de troepenverplaatsingen diesoldaten duizenden kilometers dedenreizen, de Romanisering van destammen die aan beide kanten van >>ruimtelijke opgaveS+RO 2015/02 53PlatformRomeinse LimesHet systeem van de Limes bij Utrechtop de huidige topografische kaart in-getekend. Militair-strategisch systeemin samenhang met het landschap. Bronvan kaart: Marieke van Dinter, Univer-siteit Utrecht, Sustainable Frontier? -onderzoeksproject.Helemaal onder: De TabulaPeutingeriana is de oudste kaartvan Europa. Het is een kopie van eenRomeinse reiskaart uit de derde totvierde eeuw. De kaart omvat hetgehele Romeinse Rijk van Midden-Oosten tot Groot Brittanni?. DeRomeinse Limes in Nederland isals weg met een aantal castella ensteden afgebeeld.Platformde grens leven: al deze thema's vormenhet grote Europese narratief van deRomeinse Limes.De Nederlandse bodemgesteldheid methoge waterstanden zorgt voor deconservering van organisch materiaalzoals hout, kleding, beenderen en leer.De bling bling van de Nederlandse Limesbestaat, naast de iconische verguldenruitermaskers, uit beroemde schepen,houten bouwconstructies en beschoei-ingen waarmee bouwcampagnes op hetjaar nauwkeurig kunnen wordenvastgesteld. De Neder-GermaanseLimes is meer dan vierhonderd jaar alsgrens in gebruik geweest, dit is veellanger dan andere delen van de Limes.Het organisch materiaal maakt hetmogelijk over die lange tijdsspannetransformaties in de archeologie tekoppelen aan grote geopolitiekeveranderingen en historische gebeurte-nissen zoals de keizerlijke campagnesen de Bataafse opstand. Daarnaastbiedt de conservering van organischmateriaal een inkijk in het dagelijkseleven in de provincie: de landbouw, deambachten, de scheepsbouw en dehandel.Deze unieke eigenschappen dragen bijaan de kennis en waarde van deRomeinse grens in zijn geheel: `hetgrootste archeologisch monument vanEuropa'. De bescherming in situ van deunieke archeologische eigenschappen:de `Outstanding Universal Values' is danook het belangrijkste motief om denominatie van de Neder GermaanseLimes tot UNESCO werelderfgoed na testreven. De Nederlandse LimesSamenwerking bestaand uit Zuid-Hol-land, Utrecht, Gelderland en deRijksdienst voor het Cultureel Erfgoedhoopt dit samen met Rheinland-West-falen in 2018 te bereiken. Omdat hetniet een nieuw UNESCO nummer is,maar onderdeel vormt van het albestaande seri?le UNESCO-monument`Frontiers of the Roman Empire', zalinschrijving niet stuiten op grotepolitieke bezwaren. In Nederland zijn erin overleg met gemeentes veertig sitesgeselecteerd als potenti?le UNESCO-terreinen. Een groot deel van de siteshebben rijksmonumentale status of zijnplanologisch beschermd in bestem-mingsplannen. In het nog te maken`management plan' zal vooral hetduurzaam beheer en behoud van deondergrondse waarden aangetoondmoeten worden. Het moeilijkste aspectdaarvan is de handhaving van dewaterstand en waterkwaliteit opbeschermde sites.Drie sferenHoe zijn deze uitzonderlijke waardenvan de Romeinse Limes te ervaren? Deruimtelijke samenhang van de Limes ende Rijn zijn in de zestien eeuwen na deRomeinen verloren gegaan door dedynamiek en verscheidenheid vanontwikkeling. De context waar de Limesonderdeel van is verschilt sterk. Er zijndrie sferen hierin te herkennen:Gelaagdheid in de binnenstad, continu?-teit in het landschap en contrast in denieuwstad.54 2015/02 S+ROPlatformRomeinse LimesDe terrein(clusters) in Zuid-Hollanduit het UNESCO-nominatiedossieringetekend op de topografischekaart. In Zuid-Holland zijn vierclusters van rijksmonumentenen vijf AMK terreinclusters.Bron: terreinencatalogus voor deWerelderfgoednominatie RomeinseLimes van Buro de Brug.PlatformOp het binnenstedelijk toneel vanNijmegen en Utrecht en op de kerkplei-nen van Katwijk, Woerden en Elstvormen de funderingslagen van groteRomeinse bouwwerken het fundamentvan de gelaagde stad. Hier komtopbouw, strijd en destructie bijeen: deontdekking van het Romeins verledenvond plaats op momenten van oorlogs-schade zoals in Elst en Katwijk of er iseen stapeling van meerdere verwoes-tingen en reconstructies zoals op hetDomplein te Utrecht. Het museumDom-Under laat in de kelders van hetDomplein deze stapeling van verkooldeRomeinse grondlagen, Romeinse envroeg-middeleeuwse stenen enrestanten van de ingestorte Domkerk inal zijn complexiteit zien.Ten oosten van Utrecht is, in hetrivierenlandschap met de gradi?ntentussen nat en droog, het landschap vande Romeinse tijd nog herkenbaar. In hetKromme Rijn gebied ligt fort Fectionaast fort Vechten en lijden de wegenen riviermeanders uit de Romeinse tijdeen sluimerend bestaan: hier is decontinu?teit van het historischelandschap van de Romeinen tot nubeleefbaar. In Gelderland heeft de rivierhet grootste deel van de grensstruc-tuur opgeslokt en uitgewist. Pas in deongerepte Duitse bossen zijn aardenwallen van Romeinse forten voor degeoefende kijker te zien.Maar de meeste vindplaatsen die voorUNESCO-nominatie in aanmerkingkomen liggen in de nieuwe ontwikkel-gebieden van Zuid-Holland en Utrecht.Daar waar de Limes-archeologie hetmeest intens is onderzocht is geensprake van een gelaagde binnenstad ofeen arcadisch landschap met ru?nes diewe beide als Europese referentieshebben bij de klassieke oudheid.Nieuwbouwomgevingen zoals LeidscheRijn, Alphen, Roomburg hebben dankzijde Romeinse Limes in hun `brave newworlds' opeens een historisch verhaal.In Roomburg is de Romeinse beeldtaalfunctioneel ingezet als symbool vanpubliek domein. Op het archeologischrijksmonument is met aarden walleneen leeg castellum-terrein in sc?negezet bekroond door stalen wachtto-rens. Het omwalde terrein doet dienstals grootstedelijke evenemententerreinte midden van de collectieve moestuin-tjes die binnen het verhaal van het parkals `inheems' worden voorgeschoteld.De stichting Mooi Matilo zal dezetheatrale opzet in de komende jarenstedelijke betekenis moeten gevenmiddels programmering. In LeidscheRijn is gekozen voor een meer klassiekemuseale benadering. Het nieuwgebouwde castellum complex, met eenzeer lichte fundering op het rijksmonu-ment gebouwd, is de verbeelding van dehouten ommuring van het Romeinsefort en bevat een bezoekerscentrummet een geconserveerd schip alstopstuk. Kenmerkend voor dezereconstructies is dat ze het Romeinsverleden als heel en hedendaags tonen.Dit zijn geen stijlkamers waar men zicheven Romeins kan wanen, maarmoderne interpretaties van iconischevormen als de wachttoren of deomheining. In deze reconstructieskunnen zowel popconcerten plaatsvin-den als re-enactment evenementenwaar mannen in rode tunieken en metrinkelend wapentuig Romeinse soldatennaspelen.Placemaking en toerismePlacemaking en toerisme is de sterkstedrijfveer achter de lokale netwerkenvan amateurs en archeologen die deLimes voor hun regio op de kaart willenzetten. Limissie, een gezamenlijkLEADER project (LEADER is een doorEuropa gefinancierd stimuleringspro-gramma voor rurale ontwikkeling) vanLeidsche Ommelanden, Woerden, en >>S+RO 2015/02 55PlatformRomeinse LimesDe visualisatie van castellum Matilo metgrondwal en torens vormt de centrepiece van het nieuwe wijkpark. Demonumentale assen lopen over in decompositie van de naoorlogse woonwijk.Helemaal onder: De TabulaPeutingeriana is de oudste kaartvan Europa. Het is een kopie van eenRomeinse reiskaart uit de derde totvierde eeuw. De kaart omvat hetgehele Romeinse Rijk van Midden-Oosten tot Groot Brittanni?. DeRomeinse Limes in Nederland isals weg met een aantal castella ensteden afgebeeld.PlatformKromme Rijn heeft geresulteerd in eenkunstroute, een website met routes,kunstprojecten en evenementen metLimes signatuur. Het dorp Herwen inde gemeente Rijnwaarden ziet in deaanwezigheid van het verdronken fortCarvium een kans voor regionaletoeristische ontwikkeling met eenthematisch waterpark en fietsroute.Herkenbare iconische presentaties vande Romeinse grens is vaak het beginvan dergelijke lokale Limes-branding.Wie Romeinse Limes op internetopzoekt zal vooral op re-enactment enstalen wachttorens stuiten.Complexer narratiefHet uitgesmeerd en herkenbaaropdienen van het Romeinse, doet maarten dele recht aan de `OutstandingUniversal Value', het groter en com-plexer narratief van de Limes. Derepresentaties zijn te uniform enrepetitief en hebben weinig ruimtelijkekwaliteit door het ontbreken vangelaagdheid of dialoog met de plek. Veelkunstzinnige verbeeldingen van hetRomeins verleden zijn weliswaar verha-lend maar maken van de archeologieeen exclusief hedendaags fenomeen? een pastiche die niet leidt tot eenhistorische ervaring.In het vooruitzicht van de UNESCO-werelderfgoednominatie bestaat danook de breed gevoelde noodzaak meerinhoudelijke en kwalitatieve sturing tegeven aan de interpretaties en visuali-saties van de Limes. De kunst is om ditte doen met medeplichtigheid van delokale netwerken en inclusief debestaande gerealiseerde projecten. Opdit moment wordt er immers veelinitiatief en investering lokaal geprodu-ceerd en door een enthousiaste groep`gelovigen' gewaardeerd. Het Collegevan Rijksadviseurs stelt daarom voorom in navolging van Hadrian's Wall eeninterpretatiekader te maken. Dit is eeninhoudelijke pas op de plaats waarinstrategische keuzes wat betreftpubliekspresentatie gekoppeld wordenaan locaties en interessante narratie-ven. Op de eerste plaats is het belang-rijk vast te stellen dat de Limes nietoveral even intens en hoogwaardiggepresenteerd kan worden. Focus ophet narratief betekent dat niet steedsde fysieke representatie van Romeinseforten en wachttorens moet wordennagestreefd maar dat per locatie eenkeuze voor een verhaallijn, een themagedaan kan worden die recht doet aande specifieke kwaliteiten van dearcheologie, de doelgroep en de plek.Eenheid van handelen is belangrijk omde Limes op verschillende plekken inzijn rijke schakeringen tot leven tebrengen en niet de ruimtelijke eenheidvan de Limes als grens, deze is immersverdwenen en versplinterd. Het gaat inhet interpretatiekader om het boven-halen van de narratieven, de verhaal-lijnen die de Limes verbinden met dehuidige steden, landschappen engemeenschappen. Het narratiefverschilt naar gelang het beoogdepubliek. Er is een museale hoofdentreenodig voor de Limes als geheel waar hetniet ingewijde publiek kennis kannemen van het bestaan van de Limes.De twee bestaande musea met eensterke Limes-collectie, museumValkhof in Nijmegen en de Rijksmuseumvoor Oudheden (RMO) in Leiden zijnhiervoor geschikt evenals een landelijkewebsite. Ze kunnen een complementairoverzicht van de Limes geven. Het RMOdocumenteert het best de militairestructuur tot aan de gebruiksvoorwer-pen. Museum het Valkhof staat middenin de Bataafse Civitas, het centrum vande inheems Romeinse samenleving, enbezit talloze grafinscripties vanveteranen die zich als boer in deBetuwe vestigden. Kleinere bezoekers-centra bieden de ervaring vanplaatsechtheid en belichten ??nspecifiek aspect. Het DOM-Under aanhet Domplein verbeeld de gelaagdheiden continu?teit van de steden aan deLimes. In Elst is de transitie vaninheemse naar Romeinse naar Christe-lijke godsdienst prachtig te belichten.En in Leidsche Rijn staat het waterma-nagement en de scheepsvaart centraal.Naast deze bezoekerscentra zijn fiets,vaar- en wandelroutes nu al manierenom de Limes lokaal te beleven. Samen-56 2015/02 S+ROPlatformRomeinse LimesKunstwerk `Brittenburg' in Katwijkaan zee van Nicolas Dings, 2010. Foto:RijkswaterstaatPlatformhang in routes, apps en cartografie zoude `mental map' van de Limes als ietswat het lokale overstijgt ten goedekomen. Een samenwerking tussen deverschillende internationale websites isdaarvoor belangrijk. Het interpretatie-kader brengt samenhang en kwaliteitdoor de presentatie te verbinden metde wetenschappelijke en archeologi-sche unieke waarde van de NederGermaanse Limes en met de uiteenlo-pende karakters en narratieven vanspecifieke locaties. Om een comple-mentair aanbod van specifiekeervaringen aan te bieden voor verschil-lende typen bezoekers zal een duidelijkmarketingplan nodig zijn. Vanuit diecontext kan vastgesteld worden dathet publiek en daarmee de rol die deLimes aanneemt in de publieke ruimteanders is in een nieuwbouwomgeving,een binnenstad en in een landschappe-lijke omgeving.Culturele uitingBlijft de vraag wat de ruimtelijke enculturele kwaliteit is van de heden-daagse Limes-representaties. Deontstaansgeschiedenis van museumKam in Nijmegen laat zien dat de Limesrepresentatie ook gewaardeerd moetworden als culturele uiting van de tijdwaarin deze gemaakt is. Met deslechting van de vesting in 1874 werdNijmegen `bevrijdt uit haar knellendeband'. De grootschalige destructie vande middeleeuwse vestingmuur enpoorten werd gevolgd door de meerdan verdubbeling van de stad die zichopeens kon positioneren met haarfraaie landschappelijk vestigingskli-maat en goede moderne voorzieningen.E?n van de eerste welgestelde nieuw-komers was Gerard Kam, Rotterdamsindustrieel, die verhuisde naar Nijme-gen om zijn ziekelijke vrouw een betereleefomgeving te geven. Hij ging wonenmidden op het grote Romeins grafveldten oosten van de Valkhof. De rijkevondsten die bij de bouw naar bovenkwamen inspireerden Kam. Hij ontpop-te zich tot amateur collectioneur en lietde Nijmeegse architect Oscar Leeuween museum bouwen voor zijn Romein-se collectie. Dit gebouw, het museumKam, is evenals het castellum inLeidsche Rijn een pastiche van Romein-se architectuur. De art deco compositievan gevel en interieur is doordesemdmet Romeinse referenties. Twee torensprijken met Romeinse medaillonsbovenop de voorgevel. Hier is deRomeinse archeologie onderdeel van devroeg twintigste-eeuwse stijlkamer dieonderdeel werd van de groene residen-ti?le gordel om de stad. Het gebouw isnu een rijksmonument en herbergt eenarcheologische bibliotheek en het depotvan de provincie Gelderland. Hetverhaal van het gebouw en de stichterverbindt de twintigste-eeuwsestadsgeschiedenis met de eerste-eeuwse stadsgeschiedenis. Catherine Visser van DaF-architectenmaakte in opdracht van het college vanrijksadviseurs een Quickscan Limes. EricLuiten, rijksadviseur voor landschap enwater, heeft op basis van de Quickscaneen advies uitgebracht aan de Neder-landse Limes Samenwerking over deUNESCO-werelderfgoednominatie voorde Limes. In de Quickscan werd dekoppeling tussen ruimtelijke ordening,publieksbereik en archeologischethematisering en bescherming onder-zocht aan de hand van interviews enruimtelijk onderzoek. Onderzoeksvragenwaren: Is het Limes-dossier consistent?Is de samenhang en de uniciteit voldoen-de geborgd? Hoe draagt de Limes bij aande ruimtelijke kwaliteit? Wat is hetinternationaal perspectief?De quickscan en het advies zijn te vindenop www.collegevanrijksadviseurs.nlS+RO 2015/02 57PlatformRomeinse LimesKaart van de Limes in Zuid-Hollandmet de `points of interest' van de Limeszoals de musea, archeologische parken,kunstwerken en markeringen. Een aan-tal hiervan is nog in voorbereiding.