42 2016/03 S+ROThemaUrban AgendaCultuur maakt ruimte voornoodzakelijke doorbrakenin ruimtelijke ontwikkelingS+RO 2016/03 43ThemaUrban AgendaCultuur maakt ruimte voornoodzakelijke doorbrakenin ruimtelijke ontwikkelingMont des Arts, Brussel. Foto: LucMercelis Public Domain Mark 1.0Joachim DeclerckArchitecture Workroomjdeclerck@architectureworkroom.eu`Brussel, een kleine wereldstad inonze gezamenlijke Eurodelta, die opde tweede plaats staat in een rankingvan economisch meest performanteregio's in Europa. Het is de stad waarik woon, van waaruit en waaraan ikwerk.' Joachim Declerck vertelt over deverschillende werelden in deze Euro-pese wereldstad, de rol van Nederlandals gidsland en de actieagenda voor dekomende jaren.Brussel doet het erg goed. Culinair,cultureel en creatief is het een explo-sie van binnen-en buitenlands talent.Het is een geopolitiek knooppunt: dehoofdstad van Europa, van NGO's, vande NAVO, van Belgi?, van Vlaanderen,en van nog veel meer. Daarbij horennatuurlijk hoofdkantoren van advoca-ten, consultants en lobbyisten. En eenoptimale toegankelijkheid vanuit hethele land: met de grote bedrijfswagen(die als voordelig deel van het loon doorde overheid wordt gesubsidieerd) vande veel te grote individuele woning ?de fermettte of `boerderette'? naarde ondergrondse parkeergarage. Vandaaruit de lift in naar je kantoor ofvergaderzaal, naar het appartementdat je tijdens de week gebruikt of dat jeaan expats verhuurt, of naar het over-dekte shoppingcenter of de gezelligewinkelstraat vol generieke retailshops,chocolade en bier. Een stad van steedsmeer ordinaire vastgoedproducten dieheel belangrijke publieke instellingenhuisvesten -- een eigen wereld die goedis verbonden met de groene, verkavelderegio, ?n met andere economische engeopolitieke knooppunten in Europa endaarbuiten. Die aparte, aantrekkelijkewereld bouwen voor instellingen endiensteneconomie, is waar we voorhebben gekozen. Die promoten we inhet buitenland als hyperaantrekkelijkvestigingsmilieu voor nog meer bedrij-ven en instellingen. En het werkt. Hetheeft Brussel en Belgi? geen windeierengelegd.Andere wereldMaar naast en tussen die realiteit vande dienstenstad liggen nog stukkenstad. Gebieden waar de activiteitendie niet passen in de stad van diensten,parken, lanen en veel bier en cappuc-cino, zijn gehuisvest: zoals de tweede-handsautohandel, de vroegmarkt voorgroenten en fruit, de verbranding enrecylage van afval en grondstoffen, deinvoer en opslag van bouwmaterialen,en ga zo maar door. En daarrond: voor-malige arbeiderswijken. Delen van destad waar de diversiteit zo mogelijk noggroter is dan in het kosmopoliete ex-patdeel van Brussel, maar waar het ge-middelde maandloon slechts een fractieis van wat die andere stad verdient. Indie wijken tussen en achter de toevoer-wegen voor de institutionele stad, zijner 17 keer minder sportvoorzieningendan in een gemiddelde Belgische stad,is de helft van de jongeren tussen 18en 25 werkloos, en is de kwaliteit vande woningen de laagste van Europa.Tussen 2010 en 2030 kent Brussel eenbevolkingsgroei ter grootte van de stadAntwerpen ? voor >>Cultuur maakt ruimte voornoodzakelijke doorbraken inruimtelijke ontwikkeling44 2016/03 S+ROThemaUrban AgendaCultuur maakt ruimte voornoodzakelijke doorbrakenin ruimtelijke ontwikkelinghet overgrote deel ontstaat en landt diegroei in dit deel van de kleine wereld-stad. Boven dit meest dicht bebouwdedeel van Belgi? vliegen de logistiekenachtvluchten vanuit Zaventem. Uit ditdeel van Brussel komen ook de jongerendie op 22 maart 2016 de vertrekhal vandie luchthaven ?n een metrostationonder de Europese wijk tot ontploffingbrachten.Sociale en maatschappelijkeagendaHet is te gek voor woorden om deorganisatie en ontwikkeling van de stadals oorzaak voor deze barbaarse dadente noemen. Er is veel meer aan de handdan de fysieke en sociale ruimte enorganisatie. Maar ook het omgekeerdeis waar: we kunnen de manier waaropwe de stad ontwikkelen, ook niet loskoppelen van barslecht onderwijs enweinig voorzieningen, van slechtewoonkwaliteit en de negatieve impactvan infrastructuur en mobiliteit, vanhet feit dat de industrie en plekkenvoor tewerkstelling van kortgeschool-den steeds verder uit de stad wordengeduwd ? omdat die gronden veel meerkunnen opbrengen als er nieuwe wonin-gen of kantoren worden gebouwd. Dehoofdstad van instellingen, diensten-economie en consumptie gold als deenig denkbare en maakbare toekomst.Dat perspectief wankelt vandaag opzijn grondvesten. Naar aanleiding vandeze gebeurtenissen moeten we nogdringender en explicieter de sociale enmaatschappelijke agenda van de stads-ontwikkeling in vraag stellen, herden-ken en herijken. Dat is even beangsti-gend als noodzakelijk, even uitdagendals motiverend.Gidsland reduceert zichzelftot exportproductEn dat brengt me bij vandaag, bij Neder-land en de Hollandse architectuur- enbouwcultuur. Nederland was op dievlakken een gidsland. Architectuurwerd namelijk niet eng ge?nterpreteerd.Het ging niet alleen over het tonenvan prachtige, singuliere objecten diedoor architecten hier of elders werdengebouwd. Er was meer: architectuuren ruimtelijk ontwerp waren ook eenmiddel bij uitstek om vooruit te blikken,om te verkennen hoe de maatschap-pij ? via zijn ruimtelijke organisatie enkwaliteit ? de opgaves en kansen in eensnel veranderende wereld kon grijpenen maken. Daarbij werd er ? in mijnideale lezing van dat gidsland ? continugezocht en ontworpen aan een verbandtussen dat wat werd gebouwd en eenmobiliserend maatschappijbeeld. Geenrelevante bouwcultuur zonder datcontinu?m tussen die brede vooruitblik?n de gebouwde, fysieke realiteit. Geenarchitectuurcultuur zonder voortdu-rend en iteratief bouwen ? letterlijk enfiguurlijk ? aan een sociale en maat-schappelijke agenda.Het geloof van de architectuurcultuurin die eigen maatschappelijke betekenisen waarde in en voor Nederland, is devoorbije jaren erg verzwakt. De krachtvan het internationale merk `DutchDesign' nam de bovenhand. Een relatiefklein clubje architecten en hun culturelepartners zetten Nederlands ontwerpinternationaal neer, als was het deenige praktijk die de globale ruimtelijkeuitdagingen aan kon, die de complexi-teit van de globalisering begreep, die zeinzichtelijk en hanteerbaar kon maken.Voor jullie tijdschriften en cultuurhui-zen die zich ervoor nog richten op debrede scope van gebouwde architec-tuur tot maatschappelijke evoluties,werd Nederland niet alleen te klein? want de wereld werd de horizon ?maar schijnbaar ook oninteressant. H?tgebeurde vooral elders. Allen daarheendus!En zo gebeurde het, dat op een dagniemand nog de juiste woorden vondom ? in een veranderde tijdsgeestwaarin schijnbaar alles in `profit' of`winst' moet worden uitgedrukt ? derelevantie van architectuurcultuur opeen overtuigende manier te bepleiten.Scherp gesteld was de aanwezigheidop de Business of Design Week in HongKong belangrijker en urgenter dan deinbedding in, of de participatie aan demaatschappelijke agenda in en voorNederland. Ze vergisten zich schrome-lijk, naar mijn mening: hun prioriteitreduceert `design' tot een economi-sche activiteit, tot exportproduct, totcreatieve industrie. De brede betekenisen de relevantie van architectuurcul-tuur verdween naar de achtergrond:S+RO 2016/03 45ThemaUrban AgendaCultuur maakt ruimte voornoodzakelijke doorbrakenin ruimtelijke ontwikkelingTramkerkhof Brussel.Foto: L'amande CC BY 2.0een kwalitatieve gebouwde realiteitals demonstratie of incarnatie van eensteeds veranderende maatschappelijkeagenda.Drie speerpuntenIn het licht van die rol als gidsland ?waaraan ik trouwens nogal wat tedanken heb ? en gesterkt door diegroeiende nood aan een stedelijke enmaatschappelijke agenda voor Brussel,Vlaanderen en Nederland, wil ik graagdrie kwesties benoemen ? drie vragenstellen ? drie maal een input leverenvoor het toekomstig architectuurbe-leid.Alles wordt proces, format en werkvorm.Waar is de verbindende, inhoudelijke enmaatschappelijke agenda?Er is massaal veel werk aan een reeksthema's en opgaven, die we inmiddelshelder kunnen formuleren: het ont-werpen aan omgevingen voor werkge-legenheid in steden (productieve stadin plaats van postindustri?le stad),het herdenken van de stad in functievan gewijzigde zorg, enzovoort. Hetarchitectuurbeleid k?n een aantaltypen processen en werkvormen naarvoor schuiven (stadsateliers, livinglabs, enzovoort), maar het m?et ook dekeuze maken voor een aantal crucialeopgaven. Die agenda moet sturend zijnvoor het architectuurbeleid, en dat >>46 2016/03 S+ROThemaUrban AgendaCultuur maakt ruimte voornoodzakelijke doorbrakenin ruimtelijke ontwikkelinggedurende enkele jaren, zodat er eenleertraject en overtuiging ontstaatvanuit de som van diverse initiatievenen ateliers. Cultuur is een platform voorvernieuwing, gestructureerd rond envanuit een maatschappelijke agenda ?niet vanuit formats (die helpen, maarzijn niet de essentie).Ontwerpkracht heeft een aantoonbaarnut en dat is cruciaal. Maar maak ookvoldoende ruimte voor architectuurcul-tuur waar `nut' en (economische en/ofmaatschappelijke) winst niet centraalstaan!Het belang van architectuurcultuurwordt ? ook vandaag ? nog helemaalbeargumenteerd vanuit zijn `nut' of dewinst die het kan opleveren: economi-sche winst (exportproduct, creatieveindustrie), maatschappelijke winst, enzelfs het nut voor het beleid (omdat deontwerpcapaciteit binnen het beleid iswegbezuinigd). En dat merk je ook aande woordenschat: we spreken enkelover `ontwerpkracht' en heel zelden, ofzelfs niet, over architectuur. Het inzet-ten op ontwerpkracht is ook cruciaal.Maar alleen als het architectuurbeleidruimte maakt voor praktijken, dy-namieken en vernieuwingen, die hunnut niet (of nog niet) kunnen of willenbewijzen? Wie programmeert nog eententoonstelling over jonge, opkomendearchitectuurpraktijken? Waar is erruimte voor een dergelijke, in zekere zin`nutteloze', maar tegelijk erg belangrijkeculturele vrijruimte? Architectuur- enontwerpbeleid reduceren tot dat wat`nuttig' is, is nefast op lange termijn. Ermoet ook voldoende ruimte worden ge-maakt waar `nut', `return on investment'en `winst' niet de maatstaf zijn.Restaureer de band tussen ontwerpendetoekomstverkenningen en de gebouwdearchitectuur en stad!In mijn ideaal-construct was Neder-land gidsland, omdat het ontwerpendverkennen en verbeelden van moge-lijk toekomsten en maatschappelijkeagenda's, een verhouding had met defysieke transformatie van en in stedenen wijken. Die band of dat continu?mwordt vandaag niet meer benoemd.Het lijkt wel alsof er twee architec-tuur- en ontwerpwerelden ontstaan:die van de toekomstverkenningen enbeleidsvoorbereiding enerzijds, ?n dievan het bouwen anderzijds. Cultuurmoet het platform vormen die dezetwee wereld bij elkaar houdt, opdat dere?le transformatie in verband staatmet de toekomsten die worden verkenden verbeeld. Gebeurt dat niet, dan zijndie toekomstverkenningen niets meerdan illustraties van beleidsintenties ?illustraties die haaks komen te staan opde gebouwde praktijk.ActieagendaOp een aantal punten pleit ik in Belgi?net voor het omgekeerde, omdat decontext het spiegelbeeld is van deNederlandse. In Brussel pleit ik er-voor dat maatschappelijke actoren enbeleidsmakers veel intensiever zoudengebruik maken van de zeer sterke,internationaal erkende `ontwerpkracht'die we hebben. Ik waardeer de manierwaarop de Nederlandse overheid ont-werp centraal heeft gesteld en opnieuwwil stellen, dan ook ten zeerste. Maarnaar mijn mening wint de actieagendavoor de komende jaren aan kracht alsde drie eerder genoemde kwesties cen-traal komen te staan. Deze tekst is een bewerking van decolumn die Joachim Declerck op 24 maart2016 uitsprak in het kader van de ActieAgenda Architectuur en RO.Joachim Declerck is medeoprichter enpartner van Architecture WorkroomBrussels. Hij werkt samen met publiekeen private partijen aan prospectieveontwerpstudies, die tot doel hebben in-novatieve antwoorden te ontwikkelen oparchitecturale en stedelijke uitdagingen.Hortagalerij Brussel. Foto: LucMercelis CC BY-SA 2.0S+RO 2016/03 47ThemaUrban AgendaCultuur maakt ruimte voornoodzakelijke doorbrakenin ruimtelijke ontwikkeling